Efqanistan Muharibesi 2001 2021 - Wikipedia - Ureyim.az

27 may 2014 tarixində ABŞ prezidenti Barak Obama, ABŞ qoşunlarının döyüş missiyasının il sonuna qədər başa çatacağını açıqlamışdır. Geriyə 9,800 nəfərlik bir qrup qalacaq, Əfqan qüvvələri maarifləndiriləcək və məsləhət veriləcək ancaq 2015 tarixindən etibarən koalisiya qüvvələri qara toqquşmalarına qoşulmayacaq. Obama həmçinin 2016-cı ilin sonuna qədər bütün Amerika qoşunlarının ölkədən çəkiləcəyini açıqlamışdır.^[1]

Ortaq Xüsusi Hərəkat Komandanlığının Taliban və Əl-Qaidəyə qarşı mübarizə edəcəyi və qrupların özlərinə etibarlı bölgələr yaratmasının qarşısına keçiləcəyi bildirilmişdir.^[2]

ABŞ-ın rəsmi şəkildə bəyan etdiyi məqsədləri:

• Taliban rejiminin devrilməsi;
• Əfqanıstan ərazisinin Talibanın təsirindən azad edilməsi;
• Əl-Qaidə üzvlərinin tutulması və məhkəmə qarşısına çıxarılması.

Taliban hərəkatına qarşı hərbi əməliyyat 2001-ci il oktyabrın 7-si axşamı başladı. İlk zərbədə 40 döyüş təyyarəsi iştirak etdi; ABŞ və Böyük Britaniyaya məxsus gəmilərdən təxminən 50 qanadlı raket buraxıldı.

Əməliyyatın ilk ayında döyüşlər əsasən ABŞ aviasiyasının Talibanın hərbi obyektlərinə endirdiyi zərbələrlə məhdudlaşdı. Talibanın hava hücumundan müdafiə sistemi demək olar ki, dərhal sıradan çıxarıldı; onlara məxsus bütün aviasiya aerodromlarda məhv edildi. Eyni zamanda, koalisiya ölkələrinin xüsusi təyinatlı qüvvələrinin iştirakı ilə quru əməliyyatları da aparılırdı.

Taliban bir neçə vertolyotu və onlarla əsgəri məhv etdiklərini bildirdi və sübut kimi bir vertolyotun şassisini göstərən video yayımladı. Lakin bu məlumat ABŞ-ın Mərkəzi Komandanlığı tərəfindən təkzib edildi — vertolyotun şassisinin toqquşma nəticəsində zədələndiyi bildirildi.

Ümumilikdə, hərbi əməliyyatların gedişi ilə bağlı məlumatlar ya ABŞ və Britaniyanın rəsmi mənbələrindən, ya da Talibanın Əfqanıstanda işləməsinə icazə verdiyi yeganə televiziya kanalı olan Qətərin “Əl-Cəzirə” kanalından yayılırdı.

Hava müharibəsinin aparılmasında əsas rolu B-1B Lancer, B-2 Spirit və B-52 Stratofortress strateji bombardmançıları oynayırdı. Zərbələrin əksəriyyəti lazer və ya peyk idarəetməli yüksək dəqiqlikli sursatlarla endirilirdi. Buna baxmayaraq, mülki əhalinin həlak olduğu insidentlərin qarşısını tam almaq mümkün olmadı. Həmçinin, o dövrdə dünyanın ən güclü qeyri-nüvə silahları sayılan “Daisy Cutter” adlı superağır aviasiya bombalarından istifadə edildi.

Hərbi əməliyyatlarla yanaşı, humanitar yardım da həyata keçirilirdi: C-17 hərbi-nəqliyyat təyyarələri ölkə ərazisinə ərzaq və dərman paketləri atırdılar.

Bir aylıq bombardmandan sonra Taliban hərəkatının döyüş qabiliyyəti azaldı: onların bütün aviasiyası məhv edildi (bu isə əvvəllər Şimal İttifaqı qarşısında üstünlük təmin edirdi), arxa cəbhə təchizat xətləri pozuldu.

2001-ci il noyabrın 9-da Şimal İttifaqı hava kampaniyasının başlanmasından sonra ilk ciddi hücum əməliyyatını həyata keçirdi və böyük şəhər olan Məzari-Şərifi ələ keçirdi. Bu zaman müqaviməti dayandıran çoxlu sayda Taliban üzvü öldürüldü və şəhər qarətə məruz qaldı. Məzari-Şərifin itirilməsi Taliban üçün ciddi zərbə oldu. Onlara dəstək verən bir çox sahə komandiri bu ilk məğlubiyyətdən sonra Şimal İttifaqının tərəfinə keçməyi üstün tutdu.

Noyabrın 13-də Taliban heç bir döyüş aparmadan 1996-cı ildən bəri nəzarətlərində olan Kabili tərk etdilər. Bir neçə gün sonra Taliban yalnız Əfqanıstanın cənub hissəsinə və şimaldakı Kunduz şəhərinə nəzarət edirdi. Kunduzun mühasirəsi 16–25 noyabr tarixləri arasında davam etdi və şəhəri müdafiə edən Taliban qüvvələrinin təslim olması ilə başa çatdı.

Əsir alınanlar qədim Kəlayi-Cangi qalasına yerləşdirildi. Lakin burada qaldırılan üsyan yalnız bir həftə sonra, Şimal İttifaqının və ABŞ xüsusi təyinatlı qüvvələrinin, həmçinin aviasiyasının dəstəyi ilə yatırıldı. Üsyan edənlərdən yalnız bir neçə on nəfər sağ qaldı.

Kəlayi-Cangi döyüşləri zamanı ABŞ qüvvələri düşmən tərəfindən ilk təsdiqlənmiş itki verdilər — Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin (CIA) əməkdaşı Conni “Mayk” Spann həlak oldu.

Noyabrın sonuna qədər tələlərə nəzarət edən tək böyük şəhər — Taliban hərəkətinin beşiyi olan Kəndəgər qalmışdı. Burada hərəkətin lideri mollə Ömər də yerləşirdi. Noyabrın 25-də Əfqanıstanda ABŞ-ın ilk böyük hərbi kontingenti endirildi — təxminən 1000 dəniz piyadası vertolyotlarla Ərəb dənizindəki gəmilərdən Kəndəgərdən cənubda yerləşən əraziyə köçürüldü və orada qabaqcıl əməliyyat bazası — Kemp-Rino yaradıldı. Növbəti gün tələlərə məxsus kiçik zirehli texnika kolonnası düşərgəyə tərəf irəlilədi, lakin AH-1W vertolyotları tərəfindən məhv edildi. Dəniz piyadaları quru döyüş əməliyyatlarında iştirak etməsələr də, mühasirədə olan Kəndəgərdə tələlərin vəziyyəti tədricən pisləşirdi və dekabrın 7-də şəhər ələ keçirildi. Döyüşçülərin bir hissəsi qonşu Pakistan ərazisinə qaçdı, bir hissəsi isə dağlara sığındı (mollə Ömər də daxil olmaqla), qalanları isə Şimal Alyansına təslim oldu. Kəndəgər şəhərinin ələ keçirilməsi əsas döyüş mərhələsinin başa çatması demək idi.

Amerika komandanlığının diqqəti indi Əfqanıstanın cənub-şərqində yerləşən Tora-Bora dağlıq bölgəsinə yönəldi. Burada hələ sovet-əfqan müharibəsi vaxtından böyük bir mağara kompleksi var idi və kəşfiyyat məlumatlarına görə, burada Usama bin Laden gizlənirdi. Tora-Bora uğrunda döyüş 12-dən 17 dekabradək davam etdi. Kompleksə yerli silahlı dəstələr ABŞ aviasiyasının dəstəyi ilə hücum etdilər. Mağara ələ keçirildikdən sonra diqqətlə yoxlandı. Məlum oldu ki, bin Laden döyüşdən əvvəl mağaradan çıxmışdı. Buna baxmayaraq, ABŞ və Böyük Britaniyanın iki buçuk ay davam edən hərbi əməliyyatı uğurla nəticələndi — Taliban hərəkatı hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldı və demək olar ki, döyüş qabiliyyətini itirdi. Ölkənin başına 2001-ci ilin dekabrında keçid əfqan administrasiyasının rəhbəri təyin edilən və 2002-ci ilin iyununda Loya cirgə tərəfindən müvəqqəti prezident kimi təsdiq edilən Həmid Kərzai gəldi. Əfqanıstanda təhlükəsizliyi təmin etmək üçün NATO hərbi missiyası yaradıldı, ISAF (International Security Assistance Force — Beynəlxalq Təhlükəsizliyə Dəstək Qüvvələri) adını aldı və bu, BMT Təhlükəsizlik Şurasının 20 dekabr 2001-ci il tarixli qətnaməsinə əsasən yaradıldı. Əvvəlcə onun məsuliyyət zonası yalnız Kabilə aid idi.

Taliban rejiminin süqutundan sonra ilk il Əfqanıstanda sakit keçdi. Kabul və Tora-Boradan geri çəkilən Taliban qüvvələrinin yerləşdiyi Şahi-Kot vadisində (Qardez rayonu) baş verən döyüş yeganə diqqətəlayiq hərbi hadisə oldu. 2002-ci ilin martında beynəlxalq koalisiya qüvvələri vadidə "Anakonda" əməliyyatını həyata keçirdi. Talibanın müqaviməti gözləniləndən qat-qat güclü oldu və bu əməliyyat müharibənin əvvəlindən bəri ən böyük döyüşə çevrildi. Koalisiya qüvvələri vadini nəzarətə götürdükdən sonra sağ qalan döyüşçü dəstələri ölkənin cənubundakı dağlıq ərazilərə dağıldılar və ya Pakistana keçdilər.

Yaz və yay aylarında ABŞ və ISAF (Beynəlxalq Təhlükəsizliyə Yardım Qüvvələri) qüvvələri cənub bölgələrində əməliyyatları davam etdirdilər və demək olar ki, heç bir müqavimətlə qarşılaşmadılar. Talibanın döyüş əməliyyatları nadir hallarda xarici qoşunların bazalarına və kolonlarına atəş açmaqla məhdudlaşırdı. Bu dövrdə vəziyyətin sabitləşdiyini göstərən faktorlardan biri də ISAF-ın nisbətən az itki verməsi idi — 2002-ci ilin aprelindən dekabrına qədər Əfqanıstanda cəmi 32 hərbi qulluqçu həlak olmuşdu.

Rusiya Xarici İşlər Naziri İ. S. İvanov 2002-ci ilin martında qeyd edirdi: "Əfqanıstanda bu gün birgə həyata keçirilən vəzifə bizim maraqlarımıza cavab vermirmi? Axı biz son illərdə beynəlxalq ictimaiyyəti Əfqanıstan ərazisindən real təhlükə gəldiyi barədə xəbərdar etməmişdikmi… terrorizm təhlükəsi, dini ekstremizm təhlükəsi, narkobiznes təhlükəsi. Bütün bunlar real idi."

NATO silahlı qüvvələrini geri çəkməsindən sonra Taliban, Əfqan təhlükəsizlik qüvvələrinə hücum etməyə davam etmişdir. 2015-ci ilin may ayında Künduz vilayətinin çöllüklərində toqquşmalar intensivləşib. Xalq köç etməyə başlamış və bu bölgəyə uçuşlar ləğv edilmişdir.^[3] 22 İyunda Kabildə parlament binası hücuma məruz qalmışdır.^[4] Avqust ayında isə biri amerikalı əsgər olmaqla cəmi 50 nəfər, təlim düşərgəsinə hücum nəticəsində həyatını itirmişdir.^[5]

Sentyabr ayında Taliban Künduz vilayətinin mərkəzinə doğru irəliləməyə başlamışdır. Sentyabrın sonunda Taliban rayon mərkəzini ələ keçirmişdir. Beləliklə 2001-ci ildən bəri ilk dəfə böyük bir yaşayış məntəqəsini ələ keçirmiş oldular. Bölgədə qarşıdurmalar davam etməkdədir.^[6]

26 Martda, Hilmənd vilayətinin Nadali və Marce rayonlarında, ABŞ Hərbi Hava Qüvvələrinə aid pilotsuz uçuş aparatları ilə keçirilən iki ayrı əməliyyatda 30-u Nadali, 70-i Marce rayonundan olmaq üzrə 100 Taliban üzvü öldürüldü.

28 Martda, Əfqanıstan Daxili İşlər Naziri, Milli Təhlükəsizlik Rəisi və Baş Qərargah Rəisi kimi yüksək vəzifəlilərin çağrıldığı parlament binasına Taliban tərəfindən raketli hücum təşkil olunub. Ancaq raketin parlament binasının baxçasına düşməsi nəticəsində ölən və yaralanan olmadı.^[7]

2020-ci ilin fevralın 29-da ABŞ və "Taliban" hərəkatı arasında sülh sazişi imzalanıb. Sazişə əsasən, Birləşmiş Ştatlar və müttəfiqləri 14 ay ərzində öz qoşunlarını Əfqanıstandan çıxarmalıdır. "Taliban" hərəkatı isə öz növbəsində ölkə ərazisini Birləşmiş Ştatlar və müttəfiqlərinin təhlükəsizliyinə təhlükə törədəcək fəaliyyət üçün istifadə etməyəcəkləri barədə zəmanət verib. Sazişə əsasən, "Taliban" hərəkatı və Əfqanıstandakı digər tərəflər arasında danışıqlar və atəşkəs rejimi başlanmalıdır. Danışıqlardan öncə etimadın möhkəmlənməsi üzrə tədbirlər qismində hərəkatın həbsdə olan 5 min üzvü və Əfqanıstan ordusunun taliblərin əsirliyində saxlanılan minə yaxın əməkdaşı azad edilməlidir.^[8]

• Əfqanıstan müharibəsi (1979-1989)
• Əfqanıstan müharibəsi (2001-2014)
• Əfqanıstan müharibəsində həlak olan azərbaycanlılar