 |
 |
Ureyim.az |  |
 |
Əli Müsyo, Kərbəlayı Əli Hacı Məhəmmədbağır oğlu Təbrizi (1879-1910) — İctimaiyyun-Amiyyunun qurucularından və ən fəal üzvlərindən biri, İran Məşrutə inqilabının iştirakçısı. Əli Müsyo İranda sosialistlərin çox saylı təşkilatlaının formalaşmasında aktiv iştirak etmişdir. Məşrutə hərəkatı başladıqdan sonra o, Təbriz şəhərində Gizli Mərkəzi formalaşdırmağa başladı. Bu mərkəz bir müddət sonra İctimaiyyun-Amiyyunun ən önəmli mərkəzinə çevrildi. Əli Müsyö Muzeyi Təbrizdə fəaliyyət göstərməkdədir. Muzeyin binası Qacar sülaləsi dövründə inşa edilmişdir.[1]
| Əli Müsyo | |
|---|---|
| Kərbəlayı Əli Hacı Məhəmmədbağır oğlu Təbrizi | |
 | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Təbriz, Cənubi Azərbaycan |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | Təbriz, Cənubi Azərbaycan |
| Fəaliyyəti | siyasətçi |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Fransız dilini bilməsinə görə Müsyo adı ilə tanınmışdır.
Kərbəlayi Əli Müsyö Hacı Məhəmməd Baqir Təbrizinin oğlu idi və Təbriz şəhərinin Nobar məhəlləsində dünyaya gəlmişdi. Məşrutə hərəkatının digər şəxsləri ilə müqayisədə Əli Müsyö barədə məlumat çox deyildir. Onun ailənin tək oğlan övladı olduğu və atası kimi tacirliklə məşğul olduğu bəllidir. O, Təbriz şəhərində çini fabrikinə sahib idi. Fransız dilini bilən, Avstriya, Qafqaz, İstanbul kimi yerlərə tez-tez səfərlər edən Əli Müsyönun siyasi düşüncələri bu səfərlərdən təsirlənərək formalaşmışdı. Fransız dilini bilməsinə görə dünyada gedən prosesləri izləyən Əli Müsyö, Qafqazdakı inqilabçılarla da əlaqələr formalaşdırmışdı.[2] Əli Müsyö Fransa inqilabları tarixini yaxşı bilirdi və öz danışıqlarında həmişə Fransa zəhmətkeşlərinin mübarizə tarixindən misallar gətirirdi. Qafqazda olarkən Nəriman Nərimanov ilə münasibət qurmuşdur. Nərimanov əsasən Bakıya işləmək üçün gələn İran azərbaycanlıları arasında inqilabı fəaliyyət aparmaq üçün sosialist partiya formalaşdırılmasında ona yardım etmişir.[3] Təbriz üsyanı və məşrutəli monarxiyanın ilk illərində, yəni şəhərin təhlükəsizlik daiələrinin mucahidlərin əlinə keçdiyi zaman o, münaqişə və anlaşmazlıqları həll etmək üçün vasitəçilik etmişdir.
"Nehzət-e Meşrutiyyət" adlı əsərdə Gizli Mərkəz ilə İctimaiyyun-Amiyyun arasındakı əlaqəyə və onların Lenin tərəfindən dərc olunan bəyanatlara tabe olduqlarına dair qeydlər mövcuddur.
Əli Musyo, Rəsul Sədeqiani və Hacı Əli Davaçı kimi yaxın silahdaşları ilə birlikdə sosialist məzmunlu qurumlar təşkil etmiş və Rusiya Sosial Demokrat Fəhlə Partiyasının nizamnaməsini fars dilinə tərcümə edərək İran inqilabçılarına təqdim etmişdir.[4]
Bu barədə Əhməd Kəsrəvi “İranın Məşrutə Tarixi” adlı əsərində belə yazır:[5]
Təbrizdə Əli Müsyo, Hacı Əli Davaçı və Rəsul Sadeqiani həmin nizamnaməni fars dilinə tərcümə edərək mücahidlər dəstəsini yaratmışdılar... Onlar bu dəstənin işlərini öz əllərində saxlayır və onu idarə edirdilər.
Gizli Mərkəzə üzv cəlb etmə prosesində ilkin mərhələdə uyğun şəxslərlə fərdi əlaqə qurulur, müxtəlif sınaqlar tətbiq etdikdən sonra özəl və ümumi hücrələrə daxil edilirdilər. Bu təşkilatlarda ciddi şəkildə gizlilik qaydalarına əməl edilirdi və onların yerləşdiyi məkanlar tam məxfi saxlanılırdı. Bu səbəbdən də bu təşkilata “Gizli Mərkəz” adı verilmişdi.
Mərkəzdən sonra gələn hücrələr hər biri 7-dən 11-ə qədər üzvü əhatə edirdi. Bu üzvlər uzun müddət bir-birilə yalnız qaranlıqda görüşür və bir-birini tanımamaq üçün bu qaydaya əməl edirdilər. Hər bir hücrənin üzvləri partiya təlimatlarını yalnız öz məsul şəxslərindən alırdılar. Komitə mərkəzindən verilən ən təhlükəli əmrlər belə istisnasız şəkildə və tam itaətlə icra olunurdu.
Dövlətin nəzarət qüvvələri – xüsusilə feodallar və onlara bağlı ruhanilər tərəfindən dəstəklənən qüvvələr – partiya üzvlərini, xüsusilə də Gizli Mərkəz üzvlərini tutmaq, işgəncə vermək və edam etmək barədə açıq göstəriş almışdılar.
“Əli Musyo – Təbrizin Gizli Mərkəzinin Rəhbəri” adlı əsərdə bu barədə iki maraqlı nümunə qeyd olunmuşdur:
...Kərim adlı bir şəxs, İctimaiyyun-Amiyyun Partiyasının üzvü idi və Mərkəzi Komitənin əmrlərini yerinə yetirməkdə cəsur və qorxmaz biri kimi tanınırdı. O, gecə gəzintilərindən birində fəraş dəstələri tərəfindən tutuldu. Onu fəraşbaşıların qərargahına aparıb zirzəmiyə saldılar, əllərini və ayaqlarını dörd bir yandan mıxladılar və bədəninə çoxsaylı şamlar yerləşdirib yandırdılar. Şamlar yanıb bitənədək ona sorğu-sual tətbiq etdilər və partiya sirlərini açmağa məcbur etmək istədilər. Lakin uğur qazana bilmədiklərindən sonra onu parça-parça edib həyatına son verdilər.
Digər hadisə isə Gizli Mərkəz üzvü olan mübariz Həsən Ağa ilə bağlıdır. Onu tutduqdan sonra bir ayağını qandallamış, əllərini bağlamış və hər gün qamçılamağa başlamışdılar ki, ondan pul alsınlar. Bir gün fəraş yeni bir üsula əl atıb bir qutuda olan əqrəbi dustağın ayağının yanına buraxdı və yenidən ondan pul istədi. Dustağın sol ayağı ilə əqrəbi vurub öldürməsi fəraşı əsəbiləşdirdi və onu daha şiddətli şəkildə döyərək belə dedi: "Ey bədbəxt, hökumətin əqrəbini öldürürsən? Ey Babi, hökumətin əqrəbini öldürürsən?!".
Kərim Tahirzadə Behzad öz əsərində Əli Müsyonun İctimaiyyun-Amiyyunun üzvləri üçün etdiyi ilk çıxışlardan birini qeyd etmişdir. Nitq haqqında belə yazılmışdır:[6]
Bizə xəbər verdilər ki, xüsusi bir şifrə ilə Erməni məhəlləsində görüşək. Təlimata əsasən, hər qrupdan yalnız iki nəfər iştirak etməli idi. Müəyyən olunmuş vaxtda Erməni məhəlləsində geniş bir salonda toplandıq. Həmişəki kimi, tam qaranlıqda, tanınmayan bir şəxs iştirakçılara müraciət etdi və sözünə bu beytlə başladı:
“Gördün pişik nə vaxt aciz qalar, Çıxarar pəncəsi ilə pələngin gözün.”
Daha sonra əlavə etdi: “Biz təhlükədən qorxmuruq, çünki biz artıq təhlükənin içindəyik. Biz silaha sarılmışıq, lakin müstəbidlər kimi günahsız adamları öldürmək istəmirik. Biz ağır bir vəzifəni üzərimizə götürmüşük... və bu vəzifəni yerinə yetirəcəyik. Düşmənlərimiz güclüdür, lakin işlərinə inamları yoxdur. Biz isə, hər nə qədər zəif görünsək də, imanla hərəkət edirik. Əziz həmfikirlərim, bilməlisiniz ki, siz olduqca təhlükəli bir yola qədəm qoymusunuz. Azadlıq yolunu hamarlamaq üçün can vermək gərəkdir... Əgər aranızda həyatından və ya var-dövlətindən qorxanlar varsa, dərhal istefa versinlər, çünki bu, təhlükəli bir işdir. Sizə təhlükəli tapşırıqlar verilə bilər və bu tapşırıqları yerinə yetirmək məcburidir. Əgər bu işlərdə səhlənkarlıq, güzəşt və ya vəzifənin icrasından yayınmağa səbəb olacaq hər hansı fikir müşahidə olunsa, səhlənkarlıq kimi qiymətləndiriləcək və ağır cəzalandırılacaqsınız... Siz buraya yemək, içmək və kef etmək üçün deyil, həyat və azadlıq haqqınızı almaq üçün gəlmisiniz. Xalq neçə yüz ildir ki, əsarətdədir. Siz bu zəncirləri qırmaq üçün bir yerə toplaşmısınız…”
Daha sonra natiq Böyük Fransız İnqilabı haqqında qısa məlumat verdi və nitqini yekunlaşdırdı. İştirakçılar dağıldılar. Sonradan aydın oldu ki, həmin natiq Əli Müsyo imiş.
Əli Müsyonun ölümü ilə bağlı dəqiq məlumat yoxdur. Ruslar tərəfindən öldürülən zaman onun 44 yaşı olmuşdur.[7] Lakin məlumdur ki, Rusiya imperiyasının ordusu, Böyük Britaniya ilə əməkdaşlıq və Qacar sarayının razılığı ilə Təbrizə daxil olmuşdu. Çar qoşunlarının şəhərə girməsindən sonra Təbriz üsyanının lider və komandanlarının, o cümlədən İctimaiyyun-Amiyyun təşkilatının məsul şəxslərinin bir qismi həbs olundu. Bu şəxslərdən bəziləri edam cəzasına məhkum edildi.
Əli Müsyonun evi qarət edildi, 18 və 16 yaşlı iki oğlu həbs olundu. 1290-cu il Dey ayının 10-da (31 dekabr 1911) Təbriz kədərli bir sükuta qərq olmuşdu. Həmin gün rus qoşunları tərəfindən mühasirəyə alınmış səkkiz nəfər edam meydanına aparılırdı. Onların arasında Əli Müsyonun iki oğlu da var idi. Edam olunanlar bunlar idi: Mirzə Əli Siqqətülislam, Şeyx Səlim Ziyəül-üləma, Məhəmmədqulu xan, Sadıqül-Mülk, Ağa Məhəmməd İbrahim, və Əli Müsyonun 18 yaşlı oğlu Həsən və onun 16 yaşlı qardaşı Qədir.
Əhməd Kəsrəvi Azərbaycanın On Səkkiz İllik Tarixi adlı əsərində bu hadisəni belə təsvir edir:[8]
Son dərəcə sarsıdıcı və ürək dağlayan bir səhnə yaşanırdı... Bir tərəfdə ölüm təhlükəsi, digər tərəfdə ölkənin ümidsizlik və fəlakət içində çabalaması — bu anlarda onların nə qədər yanıq qəlbə sahib olduqlarını yalnız Tanrı bilər. Mirzə Əli Siqqətülislam hər kəsə ruh verməyə çalışır, qorxu və kədərlərini azaltmağa çalışırdı...
Nəhayət, dar ağacı quruldu. Əvvəlcə yazıq Şeyx Səlim danışmaq istədi, lakin qəddar bir rus zabiti onun üzünə sillə və yumruq vuraraq susdurdu. Cəlladlar ipi onun boynuna salıb altındakı tabureti çəkdilər. İkinci olaraq Mirzə Əli Siqqətülislam səhnəyə çağırıldı; o, qorxmadan ayaqda dururdu və cəsarətlə taburetə qalxdı. Üçüncü Ziyəül-üləma idi. O, rus zabitinə rusca müraciət edərək soruşurdu: “Biz nə günah etmişik?... Öz vətənimiz uğrunda çalışmaq günahdırmı?” Cəlladlar onun əlini arxadan bağlayıb zorla taburetə çıxardılar.
Dördüncü sırada Sadıqul-Mülk çağırıldı. Beşinci Ağa Məhəmməd İbrahim idi; o, öz ayağı ilə taburetə qalxdı və ipi boynuna keçirdi. Altıncı olaraq Qulu xan – yaşlı bir kişi – səhnəyə çağırıldı. Yeddinci isə Əli Müsyonun 18 yaşlı oğlu Həsən idi. Cəsur gənc taburetə qalxaraq uca səslə “Yaşasın Məşrutə!” – deyə qışqırdı. Sonuncu olaraq 16 yaşlı Qədir səhnəyə gətirildi və (Əli Müsyoya olan xüsusi kin səbəbilə) onu da taburetə çıxararaq ipi boynuna saldılar.
Ruslar qəddarlıqlarını nümayiş etdirmək məqsədilə heç birinin gözlərini bağlamadılar, yaxud bir nəfəri dar ağacına asarkən digərlərini uzaqlaşdırmadılar. Beləliklə, qardaşlar bir-birlərinin gözü qarşısında edam olundular. Şəkillərdən göründüyü kimi, cəlladlar bilərəkdən ipi elə atırdılar ki, edam olunan dərhal həyatını itirməsin. Çoxları dəqiqələrlə can verərək əzab çəkmişdi.
2024-cü ilin avqust ayında Təbriz şəhərində Əli Müsyoyə həsr edilmiş sənədli filmin təqdimatı keçirilmişdir. Məsud Mirin rəhbərliyində hazırlanan sənədli filmin təqdimatı zamanı o bunları deyib:[9]
Mən tarixçi deyiləm və bu vilayətin böyük tarixçiləri qarşısında ayağımı uzadacaq qədər özümə güvənmirəm. Sadəcə sənədli filmə marağım var idi və tamamilə təsadüfən Əli Müsyonun hekayəsi ilə 2018-ci ildə Təbrizin 'İslam dünyasının şiə paytaxtı' elan olunması tədbiri çərçivəsində tanış oldum...Mən bir jurnalistəm və Təbrizə səfərim zamanı Əli Müsyonun evinə baş çəkdim. Orada öz-özümə sual verdim ki, necə ola bilər ki, bu böyük şəxsiyyətlə indiyədək tanış olmamışam. Təəssüf ki, hətta adını da eşitməmişdim...Tarixlə məşğul olanlar yaxşı bilirlər ki, tarixi hər zaman qaliblər yazır. Mənim fikrimcə, Əli Müsyo və ümumilikdə Məşrutə hərəkatının tarixçəsi tamamilə boz bir sahədir.
Məşrutə hərəkatı zamanı Əli Müsyo və yoldaşlarının gizləndiyi ev hal-hazırda Əli Müsyo Muzeyi və ya Əli Müsyo Evi olaraq fəaliyyət göstərməkdədir.[10]
.jpg)
 |
 |
UREYIM.AZ |  |
 |
|