 |
 |
Ureyim.az |  |
 |
Beynəlxalq cinayət hüququ (ing. International criminal law) — beynəlxalq hüququn bir sahəsi olaraq, ən ciddi beynəlxalq cinayətləri müəyyən edir, bu cinayətlərin törədilməsinə görə fərdlərin hüquqi məsuliyyətini nəzərdə tutur və bu məsuliyyətin həyata keçirilməsi üçün mexanizmləri təmin edir.[1]
Bu hüquq sahəsi müharibə cinayətləri, insanlıq əleyhinə cinayətlər, soyqırım və təcavüz cinayətləri kimi əməlləri əhatə edir və əsasən Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi (ing. International Criminal Court — ICC) tərəfindən tətbiq olunur.[2][3]
Beynəlxalq cinayət hüququnun əhəmiyyəti ondan ibarərdir ki, tarixdə törədilən ən dəhşətli cinayətlərə görə məsul şəxslər cəzalandırılır,[4] hüquqi mexanizmlər potensial cinayətkarları çəkindirir və post-münaqişə dövrlərində hüququn tətbiqi cəmiyyətlərin barışmasına şərait yaradır.[5]
Beynəlxalq cinayət hüququnun tarixi, bəşəriyyətin ən ciddi cinayətlərə görə fərdləri məsuliyyətə cəlb etmək və beynəlxalq sülhü qorumaq məqsədilə hüquqi mexanizmlər yaratmaq cəhdləri ilə bağlıdır.[6] Bu hüquq sahəsi, əsasən, dünya müharibələrinin yaratdığı dağıntılara cavab olaraq inkişaf etmişdir. Beynəlxalq cinayət hüququnun tarixi, insan hüquqlarının müdafiəsi və qlobal ədalətin təmin edilməsi istiqamətində mühüm bir inkişaf yolunu əhatə edir.[7]
Müxtəlif cəmiyyətlər arasında müharibə və sülh dövrlərində davranış qaydalarını müəyyən edən razılaşmalar mövcud idi.[8] Məsələn, müharibə əsirlərinə hörmət göstərilməsinə dair qaydalar.[9]
1864-cü il Cenevrə Konvensiyası — müharibə zamanı yaralılara və xəstələrə yardım göstərilməsi barədə ilk beynəlxalq sənəd. 1868-ci il Sankt-Peterburq Bəyannaməsi — müharibə zamanı həddən artıq zorakılıq tətbiqinin məhdudlaşdırılması.[10][11] 1899 və 1907-ci il Haaqa Konvensiyaları — müharibə hüququ və humanitar hüququn əsaslarını müəyyən etdi.[12]
Versal müqaviləsində (1919) Almaniya rəhbərlərinin beynəlxalq cinayətlərə görə məsuliyyətə cəlb olunması müzakirə edildi, lakin həyata keçirilmədi. Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi yaratmaq cəhdləri uğursuz oldu.[8]
İlk dəfə beynəlxalq məhkəmələr vasitəsilə fərdlər soyqırım, müharibə cinayətləri və insanlıq əleyhinə cinayətlərə görə məsuliyyətə cəlb olundu. Nürnberq məhkəməsi, liderlərin fərdi məsuliyyətini vurğulayan yeni bir hüquqi yanaşma gətirdi:[13] "Dövlətlərin deyil, fərdlərin məsuliyyəti vardır." Tokio tribunalı isə Asiya-Sakit okean regionunda müharibə cinayətlərinə görə məsuliyyəti araşdırdı.[14]
1948-ci ildə Soyqırım Cinayətlərinin Qarşısının Alınması və Cəzalandırılması haqqında Konvensiya qəbul edildi. Beynəlxalq cinayətlər üzrə yeni hüquqi mexanizmlər yaradıldı.[15]
Yuqoslaviya müharibələri zamanı törədilən cinayətlərə görə məsuliyyətə cəlb olundu. Bu tribunalar, müasir beynəlxalq cinayət hüququnun inkişafında mühüm rol oynadı.[16] 1998-ci ildə qəbul edilən Roma Statutu, 2002-ci ildə qüvvəyə mindi. ICC, soyqırım, insanlıq əleyhinə cinayətlər, müharibə cinayətləri və təcavüz cinayətlərini araşdırmaq və məsuliyyətə cəlb etmək üçün yaradıldı.[17]
Dövlətlər, beynəlxalq cinayətlərin cəzasız qalmaması üçün öz milli qanunvericiliklərində universal yurisdiksiya prinsipini tətbiq etməyə başladılar. Məsələn, bəzi ölkələrdə digər dövlətlərin vətəndaşları belə beynəlxalq cinayətlərə görə mühakimə oluna bilər. Məhkəmə qərarları beynəlxalq münasibətlərdə təsirli olmağa başlamışdır.[18] Məsələn, Sudan Prezidenti Ömər əl-Bəşir və ya Liviyanın keçmiş lideri Müəmmar Qəzzafi kimi şəxslərin ICC tərəfindən ittiham edilməsi.[19][20]
Soyqırım (ing. Genocide) — müəyyən bir etnik, dini, milli və ya irqi qrupun tamamilə və ya qismən məhv edilməsi məqsədilə törədilən hərəkətlər.[21] Məsələn, 1994-cü ildə Ruandada Hutu hökumətinin Tutsi qrupuna qarşı törətdiyi cinayətlər. Müharibə cinayətləri (ing. War Crimes) — silahlı münaqişələr zamanı beynəlxalq humanitar hüququn ciddi pozuntuları,[22] məsələn, mülki əhalinin məqsədli öldürülməsi və ya əsirlərə işgəncə verilməsi. İnsanlıq əleyhinə cinayətlər (ing. Crimes Against Humanity) — müharibə ilə bağlı olmadan mülki əhalinin genişmiqyaslı və ya sistematik şəkildə hücuma məruz qalması. Məsələn, kütləvi qətllər, köləlik, deportasiya və ya işgəncə.[23]
Dövlətlərdən fərqli olaraq, beynəlxalq cinayət hüququ fərdləri məsuliyyətə cəlb edir.[24] Bu, xüsusilə liderlər və hərbi komandirlər üçün keçərlidir. Cinayətin hansı ölkədə törədilməsindən asılı olmayaraq,[25] beynəlxalq cinayət hüququ tətbiq edilə bilər. Beynəlxalq cinayət hüququ, həm beynəlxalq tribunalarda, həm də milli məhkəmələrdə tətbiq oluna bilər. Yalnız beynəlxalq sülhə və insanlığa qarşı ən ciddi təhdidlər bu hüquq sahəsinə daxil edilir.[26]
 |
 |
UREYIM.AZ |  |
 |
|
