 |
 |
Ureyim.az |  |
 |
Bu səhifədə iş davam etməkdədir. |
Bu məqalədəki məlumatların yoxlanıla bilməsi üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. |
Fətəli xan və ya Fəth Əli xan (tam adı: Fətəli xan Hüseynəli xan oğlu; 1736, Quba şəhəri – 29 mart 1789, Bakı şəhəri) — Quba xanlığının VI xanı (1758 – mart 1789) — XVIII əsrin azərbaycanlı dövlət xadimi və sərkərdəsi.[6]
| Fətəli Xan | |
|---|---|
| Fətəli xan Hüseynəli xan oğlu | |
 "Qubalı Fətəli xanın portreti" 1945-ci il, rəssam Səttar Bəhlulzadə, Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyi | |
VI Quba Xanı | |
| 1758 – mart 1789 | |
| Əvvəlki | Hüseynəli xan |
| Sonrakı | Əhməd xan |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Quba xanlığı |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | Bakı,[4] Bakı xanlığı |
| Vəfat səbəbi | zəhərlənmə |
| Dəfn yeri | Bibiheybət məscidi,[5] Bakı |
| Atası | Hüseynəli xan |
| Anası | Pəricahan Bikə |
| Həyat yoldaşları |
1) Tuti Bikə 2) Gülpəri 3) Səhərnas 4) Bəyim xanım 5) Güldəstə |
| Uşaqları |
1-ci nikahdan[3] oğlu: Əhməd xan qızı: Xanbikə 2-ci nikahdan[3] oğlu: Həsən xan qızı: Pəricahan xanım 3-cü nikahdan[3] oğlu: Şeyxəli xan ikinci xanımından qızı: Çimnaz və Əsməd |
| Dini | Şiə[1][2][3]İslam |
Fətəli xan Quba xanı Hüseynəli xan və Qaytaq usmisi "Böyük" usmi Əhməd xanın qızı Pəricahan Bikənin ailəsində anadan olmuşdur.[7]
Fətəli xan etnik baxımdan Azərbaycan türkü (qaytaq türklərindən) olub, ata tərəfdən Qaytaq qumuqları və Qacar nəslinə, ana tərəfdən isə Qaytaq qumuqlarına mənsub idi. Onun ata tərəfinin mənsub olduğu Qaytaq usmiləri nəsli, II Şah Abbasın dövründə baş verən hadisələrdə rol oynamışdır. Abbasqulu ağa Bakıxanovun Gülüstani-İrəm əsərində bildirilir ki, bu nəslin nümayəndələri iki əsas qola - Məcalis və Yengikənd qollarına bölünürdü. Usmi titulu bu qollar arasında yaşlılıq prinsipinə əsasən növbə ilə ötürülürdü. Lakin sonralar, təxminən 1640-cı illərin birinci yarısında, bu qollar arasında düşmənçilik yaranmış, Yengikənd qolu Məcalis qoluna hücum etmiş və yalnız azyaşlı Hüseyn xan Ayda bəyin köməyi ilə xilas olunmuş, sonralar İsfahana köçmüşdür. Bu müddətdə o, Qacar nəslindən olan bir zadəgan qızla ailə qurmuş və bu izdivacdan Hüseynəli xanın babası olan Əhməd xan doğulmuşdur. Məhz bu səbəbdəb Qacar şahı Ağaməhəmməd Qubaya yürüşü zamanı, həmçinin məktublaşmaları zamanında Şeyxəli xanı öz qohumu adlandırırdı. Abbasqulu ağa Bakıxanovun məlumatına görə, Hüseyn xan İranda yaşadığı müddətdə şiəliyi qəbul etmişdir. Bu dini etiqad sonradan Quba xanlarının sülaləsində davam etdirilmişdir.[8]
Beləliklə, Şah Süleyman Səfəvidən əhəmiyyətli hərbi yardım alan Hüseyn xan 1688-1689-cu illərdə tərk etdiyi taxt-tacı ələ keçirmək üçün Qaytaqa yürüş etdi və irsi usmi mülkü olan Başlı kəndini tutdu, həmin illərdə Qaytaq usmisi oldu. Amma orada möhkəmlənə bilmədi və bir illik müddətdən sonra təxminən 1690-cı ildə Qubaya qayıtdı və orada vəfat etdi. XVII əsrin sonlarına doğru Hüseyn xanın oğlu Əhməd xan, Qaytaq və Qubadakı tərəfdarlarının dəstəyi ilə bölgədə nüfuz qazandı və 1706–1711-ci illərdə Qaytaq usmisi kimi fəaliyyət göstərdi. Lakin sonradan Yengikənd usmilərinin nümayəndəsi olan "Böyük" usmi Əhməd xan hərbi qüvvə toplayaraq Başlını və Qaytaqın bir hissəsini ələ keçirdi. Nəticədə Qubalı Əhməd xan Məcalisə çəkilməyə məcbur oldu və 1711-ci ildə orada vəfat etdi. Əhməd xanın ölümündən sonra hakimiyyətə onun azyaşlı oğlu Sultanəhməd xan keçdi. Onun hakimiyyəti əsasən Quba şəhəri ilə məhdudlaşırdı. Lakin o, uzun müddət yaşamadı. 1718-ci ildə Sultanəhməd xan və onun ailə üzvləri Müşkürlü Hacı Davud tərəfindən edam edildi. Bu hadisədən yalnız onun azyaşlı oğlu, Fətəli xanın atası Hüseynəli xan xilas edilə bildi. Onu tərəfdarları Samurun yuxarı axarında yerləşən dağ kəndi Tahircara apararaq qorudular.[8][3]
Anası Pəricahan Bikə Qaytaq usmilərinin hökmdarı olmuş "Böyük" usmi Əhməd xanın qızı idi. Beləliklə, Fətəli xan ana xətti ilə Qaytaqın nüfuzlu feodal ailələrindən birinə mənsub idi. Ana tərəfdən Fətəli xan digər Qaytaq hökmdarları ilə də qohum idi. Qaytaq usmiləri Ustar xan və Əmir Həmzə onun həm dayısı oğlu, həm də qayını sayılırdı. Çünki, Fətəli xanın həyat yoldaşı Tuti Bikə xanım Ustar xan və Əmir Həmzənin bacısı idi. Bundan başqa, Tuti Bikə xanımın bacısı oğlu Avar nutsalı Ümmə xan onun dayısı nəvəsi olmuşdur. Bu geniş ailə əlaqələri Fətəli xanın Dağıstan feodalları ilə siyasi münasibətlərində mühüm rol oynamışdır.
Fətəli xan 1736-ci ildə Quba şəhərində anadan olmuşdu. İsgəndər bəy Hacınskinin bildirdiyinə görə, “o, heç bir xüsusi tərbiyə almayaraq, gəncliyini digər xanların oğulları kimi – avaraçılıqla keçirmişdir. Hətta bir dəfə etdiyi bir şıltaqlığa görə atası onu cəzalandırmaq istəmiş, lakin o, atasının qəzəbi səngiyənədək gizlənmişdir.”[9]
1758-ci ildə atası vəfat etdi və iyirmi üç yaşlı Fətəli xan hakimiyyətə gəldi. Bu hadisədən istifadə edən Şamaxı xanı Məhəmmədsəid xanın qardaşı Ağa Razi bəy sərhəddə olan Qubanın Bərmək mahalına hücum etdi və 200-ə yaxın ailəni Şirvana köçürtdü. Hacınski yazır: "Atasının dəfni ilə məşğul olan Fətəli xan bu hadisədən atasının vəfatının yeddinci günü xəbər tutdu. O xanlıq taxtına çıxma mərasimini yüngülcə keçirib, qubalılardan mümkün olan qədər qoşun toplayaraq Şirvana hərəkət etdi." Tərəflər arasında toqquşma baş verdi. Döyüş zamanı qarşıdurmanın əsas səbəbkarı olan Ağa Rəzi bəy həlak oldu, Məhəmmədsəid xan isə tam məğlubiyyətə uğradı.[10]
Fətəli xanın əsas məqsədlərindən biri Azərbaycan xanlıqlarını öz hakimiyyəti altında birləşdirmək idi.
1760-cı ildə Dərbənd əhalisinin Məhəmmədhüseyn xanın zülmündən narazılığından istifadə edən Fətəli xan şəhəri ələ keçirdi. Həmin illərdə (1769-cu ildə) Qafqaza səyahət etmiş akademik Qmelin igid sərkərdə Fətəli xanın xalq arasında böyük ehtirama layiq olduğu haqqında iftixarla yazır: "Dərbənd əhalisi onu sevirdi. Şamaxı təəbələri Fətəli xandan razı idilər. Bakı əhalisi, onun vergi, toplamaqla kifayətlənməyib, Bakıya sahib olmasını istəyirdi. Fətəli xan Azərbaycanı birləşdirməyə 1759-cu ildə Dərbənddən başlamışdı. Dərbəndlilər öz xanlarının zəif təbiətindən narazı idilər. Onlar gizlicə Fətəli xanla əlaqə saxladılar. Fətəli xan da onlara yardım edərək Dərbəndi aldı".
Fətəli xan Bakını hərbi yolla deyil, diplomatik yolla, nikah diplomatiyasından istifadə edərək tabe etdi. O, bacısı Xədicə Bikəni 1767-ci ildə Bakı xanı Məlik Məhəmməd xana ərə verdi. Xədicə Bikə Bakı xanlığının idarəçiliyində mühüm rol oynayaraq Quba xanlığının maraqlarına xidmət edirdi. Bakı iqtisadi cəhətdən zəngin və Xəzər dənizində əlverişli bir liman idi.[mənbə göstərilməlidir]
Şirvan xanlığı strateji cəhətdən əhəmiyyətli idi. Fətəli xan bir neçə dəfə Şamaxıya yürüş etdi. Şəki xanı Hüseyn xanla müttəfiqlik edərək 1768-ci ildə Şamaxını ələ keçirdi. Şirvan xanlığının ərazisi Fətəli xan və Hüseyn xan arasında bölüşdürüldü. Sonradan Fətəli xan Şamaxıda Sərkərlər sülaləsinin hakimiyyətinə tamamilə son qoydu və 1769-cu ildə Yeni Şamaxını dağıdaraq əhalisini Köhnə Şamaxıya köçürdü.[mənbə göstərilməlidir]
1785-ci ildə Quba xanı Fətəli xan Şəki xanı Məhəmmədhəsən xana və keçmiş Şamaxı hakimi Ağası xana qarşı hərbi yürüş təşkil etdi. Döyüş nəticəsində Ağası xan təslim oldu, Şəki xanı isə Fətəli xanla sülh bağlamağa məcbur qaldı. Ağası xan və iki oğlu əvvəlcə Qubaya gətirildi, daha sonra isə Bakıya göndərildi. Fətəli xan bu hadisədən sonra Məhəmmədsəid xan adlı keçmiş Şirvan xanını da özünə tabe etməyə çalışdı və onun iki oğluyla birlikdə Salyana göndərilməsinə nail oldu. Beləliklə, Şamaxı xan nəslindən olan sərkərların siyasi nüfuzu zəiflədildi, və Fətəli xan bölgədəki gücünü daha da möhkəmləndirdi. Bu hərbi və siyasi əməliyyatlar nəticəsində Şəki xanlığı faktiki olaraq Fətəli xanın təsir dairəsinə keçmişdir.
1768-ci ildə, Kür və Arazın qovuşduğu yerdə yerləşən Cavad xanlığı da könüllü olaraq Fətəli xanın hakimiyyətini qəbul etdi. Bu, Muğan torpaqları üzərində də Quba xanlığının nəzarətini təmin etdi.
1785-ci ildə Fətəli xan Lənkəran xanı Qara xanla ittifaq yaratmış, sonra isə onu özündən asılı vəziyyətə salmışdı. Bu səbəbdən də Qara xan Fətəli xanın yürüşlərində, o cümlədən Qarabağ və Gilan xanlıqlarına qarşı yürüşlərdə iştirak etmişdi.
1783-cü ilin əvvəlində Quba xanı Fətəli xan Qarabağa genişmiqyaslı hərbi yürüş təşkil etmişdir. Onun düşərgəsi Ağdam yaxınlığında yerləşmişdi. Fətəli xanın ətrafında Şamaxıdan Məhəmmədsəid xan və Ağası xan, Şəkidən Hacı Əbdülqadir xan, Muğandan Həsən xan, Tərki şamxalı Murtuza Əli, Buynak, Qaytaq, Əndəri və Tavlin hakimləri də daxil olmaqla, bir çox müttəfiq və vassal hakimin qoşunları cəmləşmişdi. Yalnız muzdlu döyüşçülərin sayı 13 min nəfərə çatırdı.
Fətəli xanın qoşunları Şuşa ətrafındakı kəndlərə nəzarəti ələ keçirmişdi. Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan bu gücə qarşı dura bilməyəcəyini anlayaraq Şuşaya çəkilmiş və hadisələrin gedişatını gözləmişdir.
Qarabağda aparılan hərbi əməliyyatlar nəticəsində Fətəli xan Ağdam və digər düzən əraziləri nəzarətə götürdü. Lakin yürüşlər zamanı yerli xanlıqların və Rusiyanın təzyiqləri onun bu bölgədə uzunmüddətli hökmranlıq planlarına mane oldu.
1778-ci ildə Gilan hakimi Hidayətullah xan Cavad şəhərini mühasirəyə alaraq ələ keçirdi, şəhərini tamamilə dağıdıb, Cavad şəhərinin və yaxınlıqdakı Salyanın əhalisinin bir hissəsini Rəştə və Ənzəliyə köçürüldü. Bu hadisədən xəbər tutan Fətəli xan Gilana yürüş etmək istədi. Lakin Cənubi Dağıstan feodalları tərəfindən müdafiə olunan Qaraqaytaq usmisi xəbərdarlıq etdi ki, əgər Fətəli xan Hidayətullah xana qarşı hərbi yürüş etsə, onlar Dərbəndə hücum edəcəklər.
1781-ci ilin yayında Ağa Məhəmməd xanın ordusu Gilan xanlığını fəth etdi və onun hakimi Hidayətulla xan qaçaraq Fətəli xana sığındı. Fətəli xan Mirzə bəy Bayatın başçılığı ilə Gilana 9 min nəfərlik ordu göndərdi. Bu ordu Ağa Məhəmməd xan Qacarın qüvvələrini Gilandən çıxararaq Hidayət xanın hakimiyyətini bərpa etdi və Qacar ordusunu geri çəkilməyə məcbur etdi. Həştərxan qubernatoru Jukovun 12/23 aprel 1782-ci il tarixli raportundan aydın olur ki, həmin ilin yanvarın 2-də Gilanlı Hidayətullah xan, Quba xanı Fətəli xanın və müttəfiqlərinin ona verdiyi 6 min nəfərlik ordu ilə Gilana daxil olaraq burada yenidən öz hakimiyyətini bərpa etmişdir. Hidayətullah xanın 1786-cı ildə vəfatından sonra isə Fətəli xan Gilan üzərində nəzarəti saxlamaq məqsədilə Ağa Məhəmməd xanın rəqibi olan onun qardaşı Murtuzaqulu xanı dəstəkləmişdir. Fətəli xan ona hərbi dəstək göstərmiş və lənkəranlı qüvvələrin iştirakı ilə Murtuzaqulu xanın 1787-ci ilin dekabrında Gilan üzərində nəzarəti ələ keçirməsinə şərait yaratmışdır. Qeyd olunmalıdır ki, Ağa Məhəmməd xanın güclənməsini istəməyən Rusiya da bu prosesdə dolayı yolla Murtuzaqulu xanı dəstəkləyirdi.
Qarabağdan sonra Fətəli xan Cənubi Azərbaycana – Ərdəbil və Gilan istiqamətində yürüşə hazırlaşırdı. Əsas məqsədlərindən biri, Gilan hakimi Hidayət xanı devirmək və əvəzində ona yaxın şəxsi hakimiyyətə gətirmək idi. Bu gedişat Ağa Məhəmməd xan Qacarın regiondakı təsirinə qarşı tədbir kimi qiymətləndirilə bilər.
1784-cü ilin yazında Fətəli xan əhəmiyyətli bir ordu toplayaraq Araz çayını keçmiş və həmin ilin avqustunda ölkənin cənubunda böyüklüyünə görə Təbrizdən sonra ikinci böyük şəhər olan Ərdəbili və həmçinin Nəmin və Meşkin şəhərlərini ələ keçirmişdi. O, Ərdəbil hakimi Nəzərəli xanı şəhərdən qovmuş və onun yerinə Cavad xanı Həsən xanı vali təyin etmişdi. Meşkinə isə Xudaverdi bəyin başçılığı ilə yeni idarəçilik qurmuşdu. Hadisə haqqında yazan tanınmış rus Qafqazşünası Butkov qeyd edir ki, Fətəli xanın ordusu Ərdəbilə daxil olduqdan sonra, rus general-poruçiki Potyomkin ondan öz qoşununu buraxmağı tələb etmişdi. Eyni dövrdə Dağıstan feodallarının fəallaşması və digər siyasi təzyiqlər nəticəsində Fətəli xan, 1785-ci ilin fevralında Şirvana geri çəkilməyə məcbur olmuşdu.[mənbə göstərilməlidir]
1784-cü ildə Fətəli xan Cənubi Azərbaycana yürüşü öncəsində bölgədə siyasi və hərbi mövqeyini möhkəmləndirməyə çalışdı. Bu mərhələdə o, keçmiş rəqibi İbrahimxəlil xanla münasibətləri normallaşdırdı. Qarabağ xanının qardaşı Mehrəli bəy, xanlığa iddia edənlərdən biri kimi, Fətəli xanın tərəfində idi. Lakin o, Fətəli xanın düşərgəsinə gedərkən Ağası xanın oğlu Əhməd bəy tərəfindən öldürüldü. Fətəli xan onun nəşini ehtiramla Qarabağa göndərdi. Bu hadisə Quba ilə Qarabağ xanlıqları arasındakı münaqişəyə son qoydu.
İbrahimxəlil xan öz hərbi qüvvələrini Fətəli xanın sərəncamına verdi. Təhlükəsizliyini təmin etdikdən sonra Fətəli xan Ağası xan üzərinə yürüş etdi. Ağası xan təslim olaraq Qubaya göndərildi, Şəki xanı Məhəmmədhəsən xan isə geri çəkildi. Barışıq əldə etmək üçün Fətəli xanla ailə bağları quruldu: Məhəmmədhəsən xan bacısını Fətəli xana ərə verdi, Fətəli xan isə öz bacısı Fatimə xanımı ona ərə verdi. Şəki xanı eyni zamanda keçmiş Şirvan xanlarının ailə üzvlərini də Fətəli xana təhvil verməyə razı oldu.
Bu hadisələrdən sonra Gəncə xanı Cavad xan da Fətəli xanın nüfuzunu qəbul etdi və onunla ittifaqa girdi. Fətəli xan Azərbaycanın şimal və qərb bölgələrində mövqeyini möhkəmləndirdikdən sonra Cənubi Azərbaycana təsirini yaymağa çalışdı.
1774-cü ilin əvvəlində Şamaxı şəhəri İbrahimxəlil xan, Məhəmməd nutsal və Ağası xanın müttəfiq qoşunları tərəfindən zəbt edildi, lakin Fətəli xan Şamaxı ətrafında yeni qüvvələr toplayaraq əks-hücuma keçdi və müttəfiqlər üzərində qələbə qazandı. Döyüş zamanı Avar hakimi Məhəmməd nutsal həlak oldu. Bu hadisə Fətəli xanın bölgədə mövqeyini gücləndirsə də, Dağıstan feodallarının ona qarşı yeni koalisiya yaratmasına səbəb oldu.
Eyni ilin ortalarında Qaytaq usmisi Əmir Həmzə, Qazıqumuqlu Məhəmməd xan, avarlı Ümmə xan və digər Dağıstan feodalları geniş ittifaq yaradaraq Quba xanlığına qarşı hücuma keçdilər. Əsas məqsəd, Avar xanının ölümünün intiqamını almaq və Fətəli xanın gücünü zəiflətmək idi. Həlledici qarşıdurma Xudat yaxınlığında, Gavduşan düzündə baş verdi. Döyüşün əvvəlində üstünlük Fətəli xanın tərəfində olsa da, usmi Əli bəyin hücumu nəticəsində döyüşün axarı dəyişdi və Fətəli xan məğlub olaraq Salyana çəkilməyə məcbur qaldı.
Qələbədən sonra Əmir Həmzə Dərbəndə yürüş etdi və şəhəri mühasirəyə aldı. Fətəli xanın həyat yoldaşı Tuti Bikə Dərbənd qalasının müdafiəsini öz üzərinə götürdü. O, qalanı cəsarətlə müdafiə etmiş, mühasirəyə doqquz ay davam gətirmişdi. Fətəli xan Salyandan Rusiya imperiyasına elçi göndərərək yardım istədi. Bu müraciətə cavab olaraq imperatriçə II Yekaterina Qafqaz xəttinin komandanı general De-Medemə Əmir Həmzəyə qarşı hərbi əməliyyatlar aparmaq göstərişi verdi. 1775-ci ilin yazında De-Medem Tərki şamxalı ilə birlikdə Dağıstana yürüş etdi və Əmir Həmzənin qüvvələrini məğlub etdi. Nəticədə Dərbəndin mühasirəsi dayandırıldı. Fətəli xan De-Medemə Dərbəndin Rusiya himayəsinə qəbul edilməsini təklif etdi və rus hərbi qüvvələri şəhərə daxil oldu. 1775-ci ilin mayında Fətəli xan mayor Kridnerin rəhbərlik etdiyi rus birləşməsi ilə birlikdə Qaytaqa və Tabasarana yürüş etdi. Başlıkənd yaxınlığında Əmir Həmzə onların qarşısını almağa çalışsa da, artilleriya atəşi nəticəsində ağır itkilərlə geri çəkildi. Fətəli xan həmçinin Qazıqumuq xanı Məhəmmədin də qoşunlarını məğlub etmiş və Kürə xanlığını ələ keçirmişdi.
1775-ci ilin sentyabrında Rusiya imperatriçəsi II Yekaterina general Potyomkinə əmr göndərərək, Dərbəndin açarlarının Quba xanına qaytarılmasını və Fətəli xanın bu ərazilərdəki hakimiyyətinin bərpa edilməsini tapşırdı. Beləliklə, həmin ilin sonunda rus qoşunları Dağıstandan çıxarıldı.
1780-ci illərdə Cənubi Qafqazda siyasi güc balansı dəyişməkdə idi. 1783-cü ildə Kartli-Kaxetiya çarı II İrakli Rusiya ilə Georgiyevsk traktatını imzaladı, bununla da Şərqi Gürcüstan Rusiyanın himayəsinə keçdi. Bu hadisə bölgədə İran və Osmanlı təsirini zəiflətdi. Eyni dövrdə İranda Ağa Məhəmməd xan Qacarın yüksəlişi və Rusiya–Osmanlı münasibətlərinin gərginləşməsi yeni ittifaqların formalaşmasına şərait yaratdı. 1787-ci ildə Quba xanlığı ilə Kartli-Kaxetiya çarlığı arasında ittifaq bağlandı. Bu ittifaq həm Rusiyanın bölgədəki maraqlarına uyğun gəlirdi, həm də Fətəli xanın Qarabağ və Cənubi Azərbaycan üzərində təsirini artırmaq istəyinə xidmət edirdi. Bu dövrdə Fətəli xanın hakimiyyəti Dərbənd, Şirvan və Muğan ərazilərini, habelə Bakı, Şəki, Lənkəran xanlıqları və cənubi Dağıstan bölgələrini əhatə edirdi. Onun nüfuzu Gilan və Təbrizə qədər uzanırdı. Bu diplomatik mübadilə nəticəsində II İrakli yalnız arxa cəbhəsini möhkəmləndirməklə kifayətlənmədi, həm də Gəncə xanlığını nəzarətdə saxlayan Qarabağ xanlığına qarşı müttəfiq qazandı. 1788-ci ilin dekabrında, artıq Fətəli xan və onun vassalı Məhəmmədhəsən xanla ittifaq quran II İrakli Gəncənin ətraf ərazilərini ələ keçirdi. 1789-cu ilin əvvəlində isə gürcü qoşunları Gəncə xanı Cavad xanı məğlub etdi.
1789-cu ilin yanvarında Fətəli xan və Məhəmmədhəsən xan II İrakli ilə Gəncə xanlığının ərazisində, Şəmkir çayının sol sahilində görüşdülər. Görüşdə Cavad xan da iştirak edirdi. Tərəflər Qarabağ xanlığına qarşı birgə hərbi əməliyyatlar planı hazırladılar və nüfuz dairələrini bölüşdürdülər: İrakli Cənubi Qafqazda, Fətəli isə İran Azərbaycanında hakimiyyətini genişləndirməli idi. Abbasqulu ağa Bakıxanovun yazdığına görə, müttəfiqlər həmçinin Ağa Məhəmməd xan Qacarın yüksələn təhdidinə qarşı Rusiyanın himayəsi altında birgə mübarizə aparmaq barədə razılığa gəlmişdilər. Cavad xan Gəncə qalasının açarlarını xana təqdim etmiş, Fətəli xan isə öz növbəsində II İrakliyə Şəmşəddil bölgəsini Gəncə xanlığına qaytarmağa razı salmışdı.
Görüşdən dərhal sonra Fətəli xan səhhətindəki problemlərə görə Bakıya – bacısının yanına yollandı və 1789-cu il aprelin 2-də (köhnə təqvimlə 22 martda) orada vəfat etdi. 30 may tarixində general Tekeli knyaz Potyomkinə göndərdiyi raportda xanın yaxın ətrafının onun ölümünü bir müddət gizli saxladığını, bununla da taxtın varisinə - Əhməd xana keçməsini təmin etmək istədiklərini bildirmişdi.
Fətəli xan Quba xanlığını gücləndirmək və Azərbaycanın parçalanmış torpaqlarını birləşdirmək məqsədilə bir sıra islahatlar həyata keçirmişdir.
Fətəli xan, vergi yığımında mövcud olan sui-istifadələrin qarşısını almaq üçün müəyyən tədbirlər görmüşdür. Mahal naiblərinin vergi toplama səlahiyyətləri ləğv edilərək, vergilərin kəndxudalar tərəfindən birbaşa xan xəzinəsinə və ya dövlət anbarlarına çatdırılması sistemi tətbiq olunmuşdur. Bu addım, vergi yükünün daha ədalətli bölüşdürülməsinə və mərkəzi nəzarətin güclənməsinə xidmət etmişdir.
Əhalinin sayını artırmaq və strateji bölgələri möhkəmləndirmək məqsədilə Fətəli xan Azərbaycanın cənubundan və Dərbənd bölgəsindən əhali köçürmələri təşkil etmişdir. Bu siyasət xüsusilə sərhəd bölgələrində xanlığın təsirinin artırılmasına yönəlmişdir.
Fətəli xan hərbi gücün artırılmasına xüsusi diqqət yetirmişdir. O, Muğan düzündə yaşayan Şahsevən tayfalarının bir hissəsini Quba xanlığının ərazisinə köçürmüş və bu tayfalardan hərbi qüvvə kimi istifadə etmişdir. Bundan əlavə, süvari dəstələrin sayının artırılması və döyüş hazırlığının yüksəldilməsi də xanlığın hərbi potensialının artmasına səbəb olmuşdur.
Bu islahatlar nəticəsində Quba xanlığının iqtisadi və hərbi qüdrəti güclənmiş, Fətəli xan regionda daha təsirli siyasi mövqeyə sahib olmuşdur.
Otuz illik silahlı mübarizəsindən sonra Fətəli xan Azərbaycanın əsas xanlıqlarını birləşdirməyə nail oldu. Ayrı-ayrı sənədlər və onun müasirləri olan tarixçilər şahidlik verir ki, Fətəli xan hakimiyyəti saxlamaq üçün ilk növbədə güclü qoşun yaratmışdı. Müharibədə könüllülərdən, partizan dəstələrindən və birləşmiş nizami qoşun dəstələrindən daha çox istifadə olunurdu.
Müasirləri Fətəli xanı mahir və istedadlı dövlət xadimi kimi xarakterizə edirlər. Görkəmli tarixçi Abbasqulu ağa Bakıxanov yazır ki, Fətəli xan öz ağlı, səxavəti və bacarığı nəticəsində yüksəlmişdi. O, hakimiyyət başına keçəndən sonra ağıllı və çalışqan hakim olduğunu göstərdi; bütün ətrafindakı adamları özünə cəlb etdi, düşmənlərinin fəaliyyətini zəiflətdi və ən çətin vəziyyətdən çıxa bildi.
1768-ci ildə Rusiya ilə Osmanlı imperiyası arasında müharibə başlayanda, Osmanlı dövləti Fətəli xanı öz tərəfinə çəkməyə cəhd etsə də, bu səylər uğursuz oldu. Osmanlılar Dərbəndə - Quba xanının yanına öz elçilərini göndərərək, Fətəli xanı silahlanmağa və Rusiyaya qarşı çıxmağa razı salmağa çalışdılar. Krım xanı Krım Gərayın elçiləri də Fətəli xana müraciət edərək onu Osmanlı tərəfinə keçməyə və Rusiyaya qarşı çıxmağa çağırıblar. Osmanlı elçiləri bu çağırışla bağlı Dağıstan hakimlərinə də müraciət etmiş, onlar isə bildiriblər ki, Fətəli xan olmadan heç bir qərar qəbul edə bilməzlər. Fətəli xan bu məsələyə münasibət bildirərək divan qarşısında çıxış etmiş və qeyd etmişdi ki, sultan müsəlman həmrəyliyi əsasında kömək istəyir, lakin Osmanlı uzaq, Rusiya isə yaxındır; bu səbəbdən məsələni ciddi düşünərək cavab vermək lazımdır. Fətəli xan daha sonra Dərbənddən Qubaya qayıtmış və orada Osmanlı elçilərini yenidən qəbul etmişdi. Lakin xan tərəfindən onlara hansı cavabın verildiyi barədə dəqiq məlumat yoxdur.
1771-ci ilin yanvarında Osmanlı sultanının elçisi Fətəli xanın yanına gələrək ona məktub təqdim etmişdi. Məktubda sultan dini birliyi əsas gətirərək, Fətəli xandan Rusiyaya qarşı aparılan müharibədə Osmanlıya dəstək verməsini xahiş edirdi. Fətəli xan isə yaxın ətrafına bildirmişdi ki, o, Rusiya–Osmanlı müharibəsinə qarışmaq niyyətində deyil. Buna baxmayaraq, xan Osmanlı elçisini nəzakətlə yola salmışdı.
1784-cü ildə, Qarabağa yürüşü zamanı Fətəli xan həmçinin Kartli-Kaxetiya çarlığı və onun rus himayədarı II İraklinin Qafqazda nüfuzunu zəiflətməyə çalışırdı. Gürcü taxtına iddialı Aleksandr Amilaxvarini himayəsinə götürməsi, Rusiya komandanlığının narahatlığına səbəb oldu. Bu səbəbdən Rusiya rəhbərliyi onun fəaliyyətinə qarşı tədbirlər gördü və Fətəli xan Qarabağdan geri çəkilməyə məcbur oldu.
Fətəli xan ölümünə yaxın Azərbaycan torpaqlarının böyük bir hissəsini hakimiyyəti altında birləşdirə bildi. Bunun nəticəsində o, bütün Azərbaycanın işlərində aparıcı rol oynamağa başladı. Onun siyasəti beynəlxalq münasibətlərə də təsir göstərirdi. Belə bir şəraitdə Fətəli xanın vəfat etməsi o dövr tarixinin qaranlıq səhifələrindən biri olaraq qalmaqdadır. Abbasqulu ağa Bakıxanov yazırdı, ".... Bütün istiqlal və ehtişam vasitəsinə malik olan Fətəli xan Azərbaycan və bəlkə də bütün İran işlərini intizama qoymaq xəyalı ilə Gürcüstan valisi İrakli xanla görüşüb məsləhətləşmək binasını qoydu. İrakli xan da öz dudmanlarından Sadıq bəy Yadigar oğlunu səfir sifətilə Fətəli xanın yanına göndərdi. Fətəli xan cah və cəlalla Nuxu şəhərinə getdi. Bir neçə gün qonaqlıq və şadlıqla keçirib Gəncəyə yola düşdü. Cavad xan, Şahverdi xan Ziyadoğlu ölkənin bütün əyanı ilə bərabər Kür çayının kənarında onu pişvaz edib qalanın qapılarını üzünə açdı. Fətəli xan da Cavad xanın əlindən çıxmış Şəmşəddil mahalını Gürcüstan valisindən alıb ona verdi. Xülasə, yüksək mərtəbəli iki vali Şəmkir yaxınlığında bir-birilə görüşdülər. Rusiya dövlətindən himayə görmək ümidilə tədbirlər gördülər. Geri qayıtdığı zaman Fətəli xan şiddətli bir qızdırmaya tutuldu. Xəstəliyi gündən-günə şiddətləndi. Buna görə sürətlə Şirvana, buradan da Bakıya, bacısının yanına getdi. Hicri 1203 (1789)-cu ildə mart ayının 22-də, 54 yaşında ikən vəfat etdi."
Fətəli xan Bakıda, Bibiheybət məscidinin qəbiristanlığında dəfn olunmuşdur. Onun məzar daşı hazırda Azərbaycan Milli Tarix Muzeyində qorunub saxlanılır.[11]
Bəzi tədqiqatçılar, məsələn professor Vaqif Arzumanlı Fətəli xanın II İrakli tərəfindən zəhərləndiyini iddia edirlər. Digər iddialara görə isə onu Gəncə hakimi Cavad xan zəhərləmişdir.[mənbə göstərilməlidir]
Atası Hüseynəli xan - Quba xanlığının V xanı.[12]
Anası Pəricahan Bikə - Qaytaq usmisi "Böyük" usmi Əhməd xanın qızı. 1734-cü ildə xan Quba xanı Hüseynəli xanla ailə həyatı qurub.[12]
Bacısı Xədicə Bikə, 1739-cu ildə anadan olub. 1767-ci ildə II Bakı xanı Məlik Məhəmməd xan ilə ailə həyatı qurub. Oğulları II Mirzə Məhəmməd xan atasından sonra Bakı xanı olub.[12] Xədicə Bikə Azərbaycan elm tarixşünaslığının banisi, alim, mütəfəkkir və yazıçı Abbasqulu ağa Bakıxanovun nənəsidir. 1803-cü ildə vəfat edib və Bakıda dəfn edilib.
Fətəli xanın digər bacısı Fatimə Bikə, 1779-cu ildə Şirvan xanı Məhəmmədsəid xanın oğlu Məhəmmədrza bəylə ailə həyatı qurub.[13] Məhəmmədrza bəy, Fətəli xanın təyinatı ilə, 1785-1789-cu illərdə Şirvan xanı kimi fəaliyyət göstərib.
Fətəli xanın qardaşı Abdulla bəy, 1769–1770-ci illərdə Fətəli xan tərəfindən Şirvana xan (naib), daha sonra 1770–1772-ci illərdə isə Bakıya xan (naib) təyin edilmişdir.[14]
Fətəli xanın bir neçə həyat yoldaşı olmuşdur, lakin qeyd olunur ki, onlardan yalnız ilk üçü qanuni idi:
Fətəli xan şiə məzhəbinə mənsub müsəlman idi. O, özünü şiə kimi təqdim etsə də, sünnilərə də eyni hörmətlə yanaşırdı və məzhəb ayrı-seçkiliyinə yol vermirdi. Müasirləri qeyd edirlər ki, o, “şiə olduğunu bildirirdi, lakin sünniləri də şiələr qədər sevirdi”.[mənbə göstərilməlidir]
O, Azərbaycan ədəbiyyatını və beynəlxalq hüquqa bələd idi. Azərbaycanca, rusca və farsca danışa bilirdi, eləcə də Dağıstanın müxtəlif dialektlərini bilirdi. Qeyd olunur ki, onun ədəbi yaradıcılığına aid bəzi şeirləri günümüzədək gəlib çatmışdır.
|
.... Fətəli xan tədbirli, mərhəmətli, əzmində sabitqədəm, məmləkəti idarə etmək işlərində mahir bir adam idi. O, könülləri ələ almaq və düşməni aldatmaqda xüsusi bir məharətə malik idi.... | 
|
|
|
O geniş zəkaya malik, hiyləgər, cəsur, təşəbbüskar, şöhrətpərəst, uzaqgörən və daim yorulmaz bir şəxs idi. Şirvanı itaət altına aldıqdan sonra Quba kimi münbit xanlığın əhalisini və dolayısıyla gəlirlərini artırdı, burada Dərbənd xanlığından da bir neçə tayfanı məskunlaşdırdı. Belə xarakterə sahib olan Fətəli xan 1768-ci ildə daha geniş planlar quraraq Şamaxı xanlığına yürüş etdi. Onun məqsədi təkcə Şirvan və Qarabağa sahib olmaq deyil, həm də bütün İranı idarə etmək idi.... [18] |
|
|
|
.... Bu mərd adamın zəkası, uzaqgörənliyi, igidliyi, habelə hərbi və siyasi istedadı haqqında danışmağı artıq hesab edirəm. Çünki bütün bu məziyyətləri onun tərcümeyi-halından görmək olar. Bununla belə əlavə etməliyəm ki, o, mehriban və ədalətli bir şəxs idi, özünə tabe olanların qayğısına qalar, hətta tanıdığı adamların ailə işlərinə belə qarışaraq onların ev məişətinin sakitliyi ilə nəşələnmələrini arzulayırdı. İnsanların həyatını əlində oyuncaq etməz, səxavətli olduğu kimi, qənaətkar idi. Onun zahiri qiyafəsi, rəftarı hər kəsdə ona qarşı qeyri-iradi ehtiram hissi oyadardı. O, vaxtını məclis qurub xoş keçirməyi sevərdi. Hərdən bir belə məclislərdə olduqca ciddi işlər haqqında əmrlər verər və bununla da orada olanların təəccübünə səbəb olardı. O, sağlam, olduqca dolu və gözəl simalı bir adam idi.... |
|
 |
 |
UREYIM.AZ |  |
 |
|