Komekci Nitq Hisseleri - Wikipedia - Ureyim.az

İsmin adlıq, yiyəlik, yönlük və çıxışlıq hallarında olan sözlərə qoşularaq müəyyən məna çaları yaradan köməkçi nitq hissəsinə qoşma deyilir. Qoşmanın 9 məna növü var:

1. Birgəlik, vasitə, alət: ilə, (la, lə), -ca, cə. (adlıq, yiyəlik hal ilə işlənir)
2. Zaman: əvvəl, qabaq, sonra, bəri. (çıxışlıq hal ilə işlənir)
3. Məsafə: kimi, qədər, dək, can, cən. (yönlük hal ilə işlənir)
4. İstiqamət: sarı, tərəf, doğru, qarşı. (yönlük hal ilə işlənir)
5. Bənzətmə: kimi, qədər, -tək, ca, cə, təki. (adlıq, yiyəlik hal ilə işlənir)
6. Fərqləndirmə: başqa, savayı, özgə, qeyri, əlavə. (çıxışlıq hal ilə işlənir)
7. İstinad: görə, əsasən, ca. (yönlük hal ilə işlənir)
8. Səbəb, məqsəd: üçün, görə, ötrü, sarı, üstündə, uğrunda, naminə . (yiyəlik, yönlük, çıxışlıq hal ilə işlənir)
9. Aidlik: dair, aid, xas, məxsus, haqda, barədə. (yönlük, yiyəlik, adlıq hal ilə işlənir)və.s.

Bağlayıcı sözlər, cümlələr, abzaslar və mətnlər arasında əlaqə yaradır, onları qrammatik cəhətdən bir-birinə bağlayır. Sintaktik funksiyasına görə (cümlədəki vəzifəsinə görə) bağlayıcılar iki yerə bölünür:

1. Tabesizlik bağlayıcıları
2. Tabelilik bağlayıcıları

Tabesizlik bağlayıcıları bərabərhüquqlu üzvləri — cümlənin həmcins üzvlərini, eləcə də tabesiz cümlənin tərəflərini birləşdirir.

Tabesizlik bağlayıcılarının 6 qrammatik məna növü var:

1. Birləşdirmə: və, ilə (-la²)
2. Qarşılaşdırma: amma, ancaq, lakin, halbuki, isə, fəqət.
3. Bölüşdürmə: ya, ya da, ya da ki və ya, və yaxud, yaxud da, gah, gah da, gah da ki, istər, istərsə də.
4. İştirak: həm, həm də, həm də ki, o cümlədən, o sıradan, nəinki, hətta, habelə, həmçinin, özü də, -da².
5. İnkar: nə, nə də, nə də ki.
6. Aydınlaşdırma: yəni, yəni ki, məsələn.

Tabelilik bağlayıcıları yalnız tabeli mürəkkəb cümlənin tərəflərini əlaqələndirir.

Tabelilik bağlayıcılarının 4 qrammatik məna növü var:

1. Aydınlaşdırma: ki, belə ki.
2. Səbəb: çünki, ona görə ki, buna görə də, ona görə də, onun üçün ki, ondan ötrü ki.
3. Güzəşt: hərçənd, hərçənd ki.
4. Şərt: əgər, hərgah, madam ki, indi ki, yoxsa, bir halda ki.

• Sözlərin və cümlələrin təsir qüvvəsini artıran köməkçi nitq hissəsidir. Ədat cümlədə ifadənin səlisləşməsinə kömək edir.
• Məgər bunu sizə deməmişdik? — cümləsində məgər ədatı bütövlükdə cümlənin təsir gücünü artırır. Sən ki belə deyildin cümləsində ki ədatı sən sözünün təsir gücünü artırır.
• Ədatlar söz və ya cümlələrin mənasını qüvvətləndirməyə xidmət etdiyi üçün onları cümlədən çıxarsaq, mənada ciddi dəyişiklik baş verməz, həmin məna yalnız bir qədər zəifləyə bilər. Məsələn: Ən gözəl qız gəlsin— Gözəl qız gəlsin.
• Ədatların qrammatik mənası söz və cümlələrin təsir gücünü artırmağa xidmət etməsidir. Cümlədə ədat işləndikdə qarşı tərəfin— dinləyicinin diqqətini konkret həmin hissəyə yönəldir.

1. Qüvvətləndirici ədatlar: ən, lap, daha, axı, hətta, artıq, ki, necə, nə, belə, olduqca, da, də.
3. Dəqiqləşdirici ədatlar: elə, məhz, əsl.
4. Məhdudlaşdırıcı ədatlar: ancaq, tək, təkcə, bir, bircə, yalnız.
5. Sual ədatları: bəs, məgər, bəyəm, yəni, ki, mı, mi, mu, mü.
6. Əmr ədatları: di, qoy, gəl, gəlin, gəlsənə, ha, bax, gör, görsənə, -sana, -sənə.
7. Arzu ədatları: kaş, kaş ki, bircə, təki, gərək, barı.
8. Təsdiq və inkar ədatları: hə, yox, bəli, xeyr, heç, əsla, heç də.

Danışanın ifadə etdiyi fikrə münasibət bildirən köməkçi nitq hissəsidir. Modal sözlərin mənaca aşağıdakı növləri var:

1. Təsdiq (yəqinlik) bildirənlər: doğrudan(da), həqiqətən(də), sözsüz, şübhəsiz, şəksiz, düzü, doğrusu, təbii(ki), düzdür, doğrudur, əlbəttə(ki)
2. Güman və şübhə bildirənlər: gərək ki, görünür, ehtimal ki, bəlkə(də), görək, görəsən, deyəsən, güman ki, olmaya, olsun ki, demə
3. Nəticə (ümumiləşdirmə) bildirənlər: müxtəssər, əvvəla, nəhayət, axır ki, xülasə, ümumiyyətlə, beləliklə, qısası, qərəz, əlqərəz, yaxşı(ki)
4. Fikrin mənbəyini bildirənlər: deyilənə görə, zənnimcə, məncə, səncə, bizcə, mənə görə, bizə görə
5. Təəssüf bildirənlər: təəssüf ki, heyif ki, əfsus ki
6. Bənzətmə: (və müqayisə) bildirənlər: sanki, elə bil, elə bil ki, güya(ki)
7. Sıra və ardıcıllıq bildirənlər: əvvəla, birincisi, ikincisi və s.

Danışanın hiss və həyəcanını ifadə edən köməkçi nitq hissəsidir. Nidalar insanın müxtəlif hislərinin, hadisələrə emosional münasibətinin ifadəsidir. Nidaların müxtəlif məna növləri var:

1. Sevinc, heyranlıq bildirənlər: paho, bəh-bəh, bıy, oxqay, afərin, ay can, aləm, mərhəba, ura və s.^[1]
2. Kədər, narahatlıq, qorxu bildirənlər: vay, oy, ox, ah, vay-vay-vay^[1]
3. Çağırış bildirənlər: hey, ey, ay, ay aman, ay haray və s.^[1]
4. Nifrət, istehza bildirənlər: tfu, tüf, rədd ol, cəhənnəm ol, cəhənnəmə ki, xa-xa-xa, xux, bah, xox və s.^[2]
5. Qəm, kədər bildirənlər: of, ah, vay, uf, ex, ox, oy və s.^[1]

Nidaların məna bölgüsü şərtidir. Hiss və intonasiyadan asılı olaraq, bu məna növlərinə mənsubluq dəyişə bilər.

• Nitq hissələri
• Əsas nitq hissələri

• Azərbaycan dili. Hədəf Nəşrləri. X nəşr.

1. ↑ ^{1 2 3 4} "Nida, nida qrupları və növləri" (aze). azgrammar.top. 15 oktyabr 2016. 2022-03-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-02-22.
2. ↑ "Nida. Azərbaycan dili" (aze). language.az. 08.05.2019. 2022-01-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-02-22.