Mesud Mahmudov - Wikipedia - Ureyim.az

Məsud Mahmudov 1951-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Lənkəran rayonunun Boladı kəndində, müəllim ailəsində anadan olub. Bakı Maliyyə-Kredit texnikumunun “Tezişləyən riyaziyyat maşınlarının proqramlaşdırılması” fakültəsini bitirib. Macarıstanda hərbi xidmətdə olub. Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirib (1976). Azərbaycan Pedaqoji Xarici Dillər İnstitutu yanında ikillik ingilis dili kursunu əla qiymətlərlə bitirib (1978).

Leninqrad Dövlət Pedaqoji İnstitutunda professor R.Q.Piotrovskinin rəhbərlik etdiyi “Инженерная лингвистика» labaratoriyasında elmi təcrübə keçib. Eyni zamanda Leninqrad (Sankt-Peterburq) Dövlət Universiteti “Математическая лингвистика» kafedrasının aspirantı olub, “Struktur, tətbiqi və riyazi dilçilik”, “Türk dilləri” ixtisasları üzrə namizədlik, “Türk dilləri” və “Dil nəzəriyyəsi” ixtisasları üzrə doktorluq dissertasiyaları müdafiə edib. “Türk dilləri” ixtisası üzrə baş elmi işçi diplomu alıb (1991). “Dil nəzəriyyəsi” ixtisası üzrə professor elmi adı alıb (2005).

Dilçilik üzrə Respublika Əlaqələndirmə Şurasının sədr müavini, Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının filologiya elmləri üzrə ekspert şurasının sədri və üzvü vəzifələrində çalışmış, Azərbaycan və Qazaxıstan dil komissiyalarının üzvü olmuşdur. 1976-cı ildən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda işləyir. 1985-1988-ci illərdə İnstitutun elmi katibi, 1988-ci ildən 2013-cü ilə kimi isə elmi işlər üzrə direktor müavini və eyni zamanda ictimai əsaslarla Nəzəri və tətbiqi dilçilik şöbəsinin müdiri vəzifələrini aparmışdır. Hazırda həmin İnstitutun Süni intellekt və kompüter dilçiliyi şöbəsinin müdiridir . 25 monoqrafiya və kitabın, 150-dən çox məqalə və tezisin müəllifidir.^[2] Alma-Ata, Ankara, Bakı, Kişinyov, Leninqrad (indiki Sankt-Peterburq), Mahaçqala, Minsk, Moskva, Takestan, Tallin, Tbilisi, Türkestan, Çimkənd, Simferopol, Astana şəhərlərində keçirilmiş nüfuzlu elmi məclislərdə Azərbaycanı təmsil edib.
Ailəlidir, beş nəvəsi var.
Haqqında yazılan kitablar:
1. Bir ömür payı ^[3] (professor Məsud Mahmudovun 60 illiyinə həsr olunur).
2. Ömür kitabından səhifələr. Professor Məsud Mahmudov – 70 ^[4]

Formal təhlil sistemlərinin qurulmasının nəzəri və təcrübi problemləri, maşın tərcüməsi, avtomatik maşın lüğətlərinin, müxtəlif tipli statsitik lüğətlərin (tezlik, əks və s.) tərtibi sahəsində respublikamızda və onun hüdudlarından kənarda tanınmış mütəxəssisdir. “Kitabi-Dədə Qorqud”un və Məhəmməd Füzulinin əsərlərinin statistik cəhətdən öyrənilməsi sahəsində dəyərli araşdırmaların müəllifidir. Onun həmmüəllifi olduğu “Bitişik, yoxsa ayrı?” sorğu kitabı və “Azərbaycanca-rusca, rusca-azərbaycanca lüğət” “Azərnəşr” tərəfindən çox böyük tirajlarla (50 min və 70 min) nəşr olunmasına baxmayaraq, sonralar da bir neçə dəfə çap olunmuşdur. Həmtərtibçisi olduğu “Rumınca-azərbaycanca-azərbaycanca-rumınca lüğət” Azərbaycan və Rumıniya arasında dostluq əlaqələrinin möhkəmlənməsinə və inkişafına xidmət edən bir kitab kimi ictimaiyyət tərəfindən rəğbətlə qarşılanmışdır.

1999-cu ildə çapdan çıxmış “Heydər Əliyev dil haqqında və Heydər Əliyevin dili” monoqrafiyası elmi ictimaiyyətin dərin rəğbətini qazanıb. 2023-cü ildə Heydər Əliyev ili ərəfəsində onun “Heydər Əliyev – Azərbaycan dili və azərbaycançılıq” monoqrafiyası (A.Axundov, M.Məmmədov və N.Məmmədli ilə birlikdə) “Elm və təhsil” nəşriyyatında çap olunub.

Nəzəri dilçiliyin bir çox aktual problemlərinə və dilçiliyin müxtəlif sahələrinə aid dəyərli elmi əsərlərin müəllifidir. Əsərlərinə xarici ölkə alimləri tərəfindən istinadlar edilir.

2002-ci ildə “Elm" nəşriyyatında çapdan çıxmış “Mətnin formal təhlili sistemi” kitabı informatika, dil nəzəriyyəsi, maşın tərcüməsi və süni intellekt problemləri ilə məşğul olan mütəxəssislər tərəfindən yüksək qiymətləndirilmiş və maşın tərcüməsi sistemlərində uğurla tətbiq olunmaqdadır.^[5]

Monoqrafiyada ilk dəfə olaraq mətnlərin formal təhlili problemi sistemli şəkildə araşdırılmış, müxtəlif dil səviyyələrində formal əlamətlərə görə avtomatik işlənmə alqoritmləri tərtib olunmuş və onların müasir tətbiqi-linqvistik texnologiyalarda reallaşdırılması yolları göstərilmişdir. Tədqiqat prosesində qurulmuş bərpaedici mühəndis dilçiliyi modelləri dilin bir çox qanunauyğunluqlarının və hadisələrinin yeni baxımdan tədqiqi və yozumu imkanı yaradır.

2010-cu ildə onun həmtərtibçisi və önsöz müəllifi olduğu “Azərbaycan dilinin tezlik lüğəti” üçcildliyinin I cildi (söz kökləri) çapdan çıxmış və qalan iki cildin çapı gözlənilir. Tezlik lüğəti Azərbaycan dilinin sözəmələgətirmə tiplərinin, sözdəyişdirmə imkanlarının araşdırılması, orfoqrafiya və qrafikanın təkmilləşdirilməsi baxımından böyük səmərə verə bilər. Lüğət-minimumların, danışıq kitabçalarının hazırlanması, tədris materialının seçimi prosesində həmin lüğətdən faydalanmaq olar. “Azərbaycan dilinin tezlik lüğəti”ni Azərbaycan dilçilik elminə sanballı töhfə kimi səciyyələndirmək olar. “Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti” və “Azərbaycan dilinin əks əlifba lüğəti” kitablarının elektron variantının hazırlanması və internetdə yerləşdirilməsini də ( Ə.Fətullayevlə birlikdə) onun uğurlu işlərindən hesab etmək olar. İnternetdə geniş istifadə olunan “Poliqlot” lüğətlər kompleksinin və “Dilmanc” maşın tərcüməsi sisteminin yaradılmasında yaxından iştirak etmişdir.

2013-cü ildə “Elm və təhsil” nəşriyyatında çapdan çıxmış “Kompüter dilçiliyi” monoqrafiyası alimin maşın tərcüməsi və formal linqvistik təhlil sistemləri istiqamətində apardığı uğurlu araşdırmalarının davamıdır. Monoqrafiyada ilk dəfə olaraq kompüter dilçiliyinin yaranma səbəbləri, mahiyyəti, istiqamətləri və sahələri haqqında ətraflı məlumat verilir, Azərbaycan dilinin milli korpusu və onun tərkib hissələri, statistik lüğətçilik, maşın tərcüməsi və formal linqvistik sistemlər barədə ətraflı məlumat verilir.^[6] “Kompüter dilçiliyi” monoqrafiyası professor Məsud Mahmudovun çoxillik gərgin elmi axtarışlarının və zəhmətinin məhsulu kimi Azərbaycan dilçilik elminə layiqli töhfədir. Bu əsər nəzəri və tətbiqi dilçiliyin aktual problemləri ilə məşğul olan alimlərin, müvafiq sahələr və ixtisaslar üzrə təhsil alan tələbələrin və geniş oxucu kütləsinin dərin rəğbətini qazanıb.

2018-ci ildə professor Məsud Mahmudovun “Türk dillərinin milli korpusları” monoqrafiyası çapdan çıxıb. Monoqrafiya Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi ilə AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun birgə elmi əməkdaşlığı çərçivəsində işıq üzü görüb (elmi redaktor və ön sözün müəllifi akademik Nizami Cəfərovdur)^[7]. Müəllif əsəri Bakı Dövlət Universitetinin 100 illiyi günlərində unudulmaz müəllimlərinin əziz xatirəsinə dərin ehtiram olaraq çap etdirib. Monoqrafiya dilçiliyin cürətlə inkişaf edən ən yeni sahələrindən biri olan korpus dilçiliyinə həsr olunub. “Türk dillərinin milli korpusları” əsəri elmi ictimaiyyət tərəfindən alimin yeni uğuru kimi qiymətləndirilir, türkologiyada, o cümlədən Azərbaycan dilçiliyində elmi-nəzəri və təcrübi əhəmiyyəti olan əsər kimi qəbul olunur.

2024-cü ildə professor Məsud Mahmudovun “Süni intellektin linqvistik problemləri” monoqrafiyası işıq üzü görmüşdür . Monoqrafiyada süni intellektin dilçiliklə əlaqəli həmhüdud sahələri araşdırılır. Müəllif hesab edir ki, kompüter dilçiliyi, korpus dilçiliyi, statistik leksikoqrafiya , mətn dilçiliyi, koqnitiv dilçilik, neyrolinqvistika, maşın tərcüməsi, təbii mətnin emalı sistemləri və dilçiliyin informasiya-kommunikasiya texnologiyaları ilə bağlı digər sahələri süni intellekt problemləri kontekstində öyrənilməlidir. Monoqrafiyaya ön söz yazmış Elm və Təhsil nazirliyinin İdarəetmə Sistemləri İnstitutunun direktoru, akademik Əli Abbasov monoqrafiyanı süni intellektin linqvistik problemlərinə yeni yanaşma kimi səciyyələndirmiş və əsəri professor Məsud Mahmudovun uğuru kimi səciyyələndirmişdir^[8].

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2013-cü il 9 aprel tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı”nda nəzərdə tutulmuş “Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi ümumi informasiya bazasının yaradılması” ilə bağlı işlər onun rəhbərliyi icra olunub, azerbaycandili.az və korpus.azerbaycandili.az saytları yaradılıb və baza orada yerləşdirilib.

2017-2018-ci illərdə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Yanında Elmin İnkişafı Fondunun 2015-ci ildə elan olunmuş əsas qrant müsabiqəsinin Humanitar və İctimai elmlər sahəsinin Azərbaycan dili ixtisası üzrə “Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinin inkişafı, dilin normalarına əməl olunmasının ictimai monitorinqi və dilin verilənlər korpusunun hazırlanması üzrə inteqrasiya olunmuş elektron sistemin və lüğətin hazırlanması” kompleks elmi-tədqiqat layihəsinin rəhbəri olub və həmin iş uğurla yerinə yetirilib. 2021-ci ildə Azərbaycan dilçilik elminin inkişafındakı xidmətlərinə görə və 70 illik yubileyinə görə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Humanitar Elmlər Bölməsinin Fəxri Fərmanı ilə təltif olunub. 2023-cü ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin “Azərbaycan Respublikasında 2023-cü ilin “Heydər Əliyev ili” elan edilməsi haqqında “29 sentyabr 2022-ci il tarixli 3494 nömrəli sərəncamı ilə əlaqədar Azərbaycan xalqının Ümummilli Lideri Heydər Əliyevin həyatı və fəaliyyətinin, zəngin siyasi irsinin, dövlətçilik ideallarının tədqiqi və təbliği sahəsindəki xidmətlərinə görə AMEA prezidentinin təşəkkürnaməsini almışdır.

Səmərəli elmi fəaliyyətinə görə və 27 mart – “Elm günü” münasibəti ilə 2024-cü il martın 27-də Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Fəxri Fərmanı ilə təltif edilmişdir. Professor Məsud Mahmudov Azərbaycan dilçiliyində struktur, tətbiqi, riyazi dilçilik, linqvostatistika, statistik leksikoqrafiya, maşın tərcüməsi, kompüter dilçiliyi, korpus dilçiliyi kimi yeni istiqamətlərin yaradıcılarından və ilk tədqiqatçılarından biridir. Bu yaxınlarda – 26 fevral 2024-cü ildə professor Məsud Mahmudov Türk Dünyası Araşdırmaları Beynəlxalq Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü seçilib və qurumun “Beynəlxalq qızıl ulduz” medalı ilə təltif olunub.

1. Elektron hesablayıcı maşınlar dilçilikdə (V.Pineslə birlikdə). Bakı: AZETETMİ, 1977. 32 s.
2. Bitişik, yoxsa ayrı? (sorğu lüğəti L.Kərimov və C.Rəhmanovla birlikdə). Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1987. 256 s.
3. Azərbaycanca-rusca, rusca-azərbaycanca lüğət (L.Kərimovla birlikdə). Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1991. 312 s.
4. Система автоматической переработки тюркского текста на лексико-морфологическом уровне. Баку: «Элм», 1991. 144 c.
5. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının statistik təhlili (K.Vəliyeva, V.Pines, C.Rəhmanov, V.Sultanovla birlikdə). Bakı: «Siyasət», 1997. 78 s.
6. Heydər Əliyev dil haqqında və Heydər Əliyevin dili (A.Axundov və M.Məmmədovla birlikdə). Bakı: «Elm», 1999. 168 s.
7. Kitabi-Dədə Qorqud»un statistik təhlili (ilkin nəticələr) (K.Vəliyeva, V.Pines, C.Rəhmanov, V.Sultanovla birlikdə). Bakı: «Elm», 1999. 248 s.
8. Mənim doğma İnstitutum, mənim əziz həmkarlarım. Bakı:"Nurlan", 2001, 111 s.
9. Azərbaycanca-rusca, rusca-azərbaycanca lüğət (təkrar nəşr – L.Kərimovla birlikdə). Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 2001. 15 ç. v.
10. Mətnin forma təhlili sistemi. Bakı: «Elm», 2002. 242 s.
11. Azərbaycanca-rusca, rusca-azərbaycanca lüğət (təkrar nəşr – L.Kərimovla birlikdə). Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 2002. 15 ç. v.
12. Bitişik, yoxsa ayrı? (sorğu lüğəti, ikinci, artırılmış və təkmilləşdirilmiş nəşr - L.Kərimli və C.Rəh¬manovla birlikdə). Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 2002. 280 s.
13. Rumınca-azərbaycanca, azərbaycanca-rumınca lüğət (10 min söz – V.Qərənfillə birlikdə). Buxarest: «Paedia», 2004. 248 s.
14. Azərbaycan qəzet dilinin tezlik lüğəti (K.Vəliyeva və V.Pineslə birlikdə). Bakı: «Nurlan», 2004. 264 s.
15. Azərbaycan dilinin əks əlifba lüğəti (Ə.Fətullayevlə birlikdə). Bakı: «Nurlan», 2004. 524 s.
16. Məhəmməd Füzulinin nəzm əsərlərinin əlifba-tezlik sözlüyü (K.Vəliyeva, C.Rəhmanov, V.Sultanovla birlikdə). Bakı: «Elm», 2004. 548 s.
17. Azərbaycanca-rusca, rusca-azərbaycanca lüğət (təkrar nəşr – L.Kərimovla birlikdə). Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 2004. 176 s.
18. Professor Əbülfəz Rəcəbli fenomeni və ya öz oduna əriyən şam. Bakı: «Nurlan», 2007. 34 s.
19. Azərbaycan dilinin tezlik lüğəti (söz kökləri), I cild (kollektiv). Bakı: «Elm», 2010. 464 s.
20. Azərbaycanca-rusca, rusca-azərbaycanca lüğət (təkrar nəşr – L.Kərimovla birlikdə). Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 2007. 176 s.
21. Azərbaycanca-rusca, rusca-azərbaycanca lüğət (təkrar nəşr – L.Kərimovla birlikdə). Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 2011. 176 s.
22. Kompüter dilçiliyi. – Bakı: “Elm və təhsil” nəşriyyatı, 2013. 356 s.
23. Türk dillərinin milli korpusları.- Bakı: "Elm və təhsil" nəşriyyatı, 2018, 392 s.
24. Heydər Əliyev - Azərbaycan dili və azərbaycançılıq( A. Axundov, M. Məmmədov, N. Məmmədli ilə birlikdə), Bakı, " Elm və təhsil", 2023, 256 s.
25. Süni intellektin linqvistik problemləri. Bakı. "Elm və təhsil" nəşriyyatı, 2024, 376 s.