 |
 |
Ureyim.az |  |
 |
Məzmun təhlili (ing. Content analysis) — mətnlərdə, vizual materiallarda, səs yazılarında və digər informasiya daşıyıcılarında gizlənmiş mənaların sistemli, obyektiv və ölçülə bilən şəkildə araşdırılması üçün istifadə olunan elmi tədqiqat metodu.[1] Bu üsul müxtəlif sahələrdə – sosiologiya, psixologiya, kommunikasiya, media, tarix və siyasi elmlərdə geniş tətbiq olunur.
Məzmun təhlili ilk dəfə XX əsrin əvvəllərində ABŞ-da qəzetlərin tədqiqində istifadə olunmağa başlanmışdır. Xüsusilə Harold Lassvel, Pol Lazarsfeld və Bernard Berelson kimi tədqiqatçılar bu metodun inkişafında mühüm rol oynamışlar. Məzmun təhlili əvvəllər əsasən kvantitativ metod olaraq inkişaf etmiş, lakin zamanla keyfiyyət yönümlü analizlərlə də birləşdirilmişdir.[2][3]
Məzmun təhlili iki əsas istiqamətdə aparılır: keyfiyyət yönümlü və kəmiyyət yönümlü. Kəmiyyət məzmun təhlili müəyyən kateqoriyaların tezliyini ölçməyə yönəlib. Bu yanaşma, mətnlərdəki xüsusi söz və ya ifadələrin sayını müəyyən etməyə imkan verir.[4][5] Keyfiyyət yönümlü məzmun təhlili isə daha dərin semantik və kontekstual mənaları araşdırır. Burada əsas məqsəd mətnin strukturunu, məna qatlarını və sosial kontekstdəki yerini anlamaqdır. Kəmiyyət analiz daha obyektiv görünə bilər, lakin bəzən kontekstdən uzaqlaşa bilər.[2] Keyfiyyət analiz isə daha dərin baxış təklif edir, lakin subyektiv şərhlərə açıqdır. Tədqiqatçılar çox zaman bu iki yanaşmanı birləşdirərək daha zəngin nəticələr əldə etməyə çalışırlar. Keyfiyyətli analizdə tematik kodlaşdırma və kateqoriyalaşdırma əsas metodlardır. Kəmiyyət analizdə isə statistik proqramlardan istifadə edilir.[6]
Hər iki üsul sosial elmlərdə, medianın tədqiqində və ictimai rəy öyrənmələrində geniş tətbiq olunur. Bu analizlər, məlumatların interpretasiyasında metodoloji şəffaflığı təmin edə bilər.[7] Qlobal miqyasda aparılan sorğularda da bu yanaşmalar birgə istifadə olunur. Məzmun təhlili çox zaman ilkin mərhələdə baş verir və digər analizlər üçün əsas rolunu oynayır. Bu iki yanaşma birlikdə informasiya strukturunun daha dolğun başa düşülməsini təmin edir.[8]
Keyfiyyət yönümlü mətn təhlili zamanı məzmun təhlili əsas metodlardan biridir. Bu yanaşmada tədqiqatçı mətnin kontekstini, ifadə etdiyi ideologiyaları və sosial strukturla əlaqələrini araşdırır.[9] Məzmun təhlili, mətnin dərin mənalarını və müəllifin mövqeyini aşkara çıxarmağa yönəlib. Bu zaman "latant" və "manifest" məzmun anlayışlarından istifadə olunur. Latant məzmun gizli mənaları, manifest isə səthi, açıq ifadə olunan mesajları əhatə edir.[10]
Keyfiyyətli analiz zamanı tədqiqatçının təcrübəsi və interpretasiya bacarığı ön plana çıxır. Mətnlərdəki simvollar, metaforalar və mövzular bu üsulla araşdırılır. Təhlil zamanı kontekstə uyğun kateqoriyalar müəyyən edilir və mətn bu kateqoriyalara əsasən şərh olunur. Bu üsul ədəbiyyat, media, təhsil və mədəniyyət araşdırmalarında geniş tətbiq olunur.[11] Sosioloji tədqiqatlarda isə fərdlərin və ya qrupların düşüncə tərzləri bu metodla araşdırılır. Metodun əsas üstünlüklərindən biri müxtəlif növ mənbələrə tətbiq edilə bilməsidir. Əlavə olaraq bu yanaşma mətnlərin tarixi transformasiyalarını da üzə çıxara bilir. Bu baxımdan keyfiyyət yönümlü məzmun təhlili sosial elmlərdə kritik rol oynayır. Tədqiqatçılar üçün məlumatın dərin strukturunu anlamaqda effektiv vasitə sayılır. Sonda isə əldə olunan nəticələr nəzəri çərçivə ilə əlaqələndirilərək daha geniş kontekstdə təhlil edilir.[12]
Kod kitabçaları (ing. Codebooks) — məzmun təhlilində sistemli kodlaşdırma üçün əsaslı alətlərdən biridir. Onlar tədqiqatçılara hansı kateqoriyaların və kodların istifadə ediləcəyini, bu kodların necə müəyyən olunacağını və hansı meyarlara əsaslanacağını izah edir. Kod kitabçaları tədqiqatın obyektivliyini və etibarlılığını təmin edir.[13] Hər bir kod üçün tərif, nümunə və istifadəsi ilə bağlı göstərişlər verilir. Bu kitabçalar tədqiqatçılar arasında birgə anlayış formalaşdırmaq üçün vacibdir. Kod kitabçaları həm keyfiyyət, həm də kəmiyyət təhlillərində istifadə olunur. Onlar kodlaşdırma prosesində təkrarlanma və sistemliliyi artırır. Yeni kod kitabçası hazırlanarkən əvvəlki tədqiqatlardan nümunələr götürülə bilər. Kodlar adətən tematik və ya funksional əsasda qruplaşdırılır. Tədqiqatın məqsədləri kod kitabçasının strukturuna təsir göstərir. Kodlaşdırma komandası kod kitabçası üzərində təlim keçməlidir. Kod kitabçaları mütəmadi olaraq nəzərdən keçirilib yenilənməlidir. Kodlar arasında üst-üstə düşmələrin olmaması vacibdir. Kod kitabçaları etibarlılıq testlərinin əsasını təşkil edir. Onlar kodlaşdırmanın şəffaflığını təmin edən əsas sənədlərdən biridir.[2]
Məzmun təhlilində hesablama alətləri tədqiqatların sürətini və dəqiqliyini artırmaq üçün geniş istifadə olunur. Bu alətlər böyük həcmli məlumatların avtomatik analizinə imkan verir.[14] İstifadə edilən proqram təminatlarına NVivo, MAXQDA, ATLAS.ti, Dedoose və R proqramı daxildir. Hesablama alətləri mətnin kodlaşdırılması, tematik analizi və statistik təhlilini asanlaşdırır. Bu vasitələr kodlar arasında əlaqələri vizuallaşdırmaq funksiyasına da malikdir. Bəzi alətlər eyni anda həm keyfiyyət, həm də kəmiyyət təhlilini dəstəkləyir. Məlumatların ixracı və nəticələrin paylaşılması üçün müxtəlif formatlar təklif olunur. Hesablama metodları təhlil prosesində subyektivliyi azaltmağa kömək edə bilər.[15][16]
Təbii dilin işlənməsi texnologiyaları ilə inteqrasiya bu alətlərin gücünü artırır. Maşın öyrənməsi və süni intellekt alətləri məzmunun avtomatik kateqoriyalaşdırılmasını təmin edə bilər. Bu proqramlar həmçinin tədqiqatçılar üçün layihənin bütün mərhələlərini izləməyə imkan verir. İstifadə rahatlığı və funksionallıq proqram seçimini müəyyən edir. Hesablama alətləri təhlilin təkrarlanmasını və yenidən aparılmasını asanlaşdırır. Bu proqramlar kodlaşdırma zamanı daha çox obyektivlik və ardıcıllıq təmin edir. Eyni zamanda, bu alətlərin istifadəsi metodoloji düşüncəni tam əvəz etmir.[17]
Məzmun təhlilində etibarlılıq və doğruluq əsas metodoloji göstəricilərdəndir. Etibarlılıq məlumatların təhlilində sabitlik və təkrar istehsal oluna bilmə qabiliyyətini əks etdirir.[18] Doğruluq isə tədqiqatın həqiqi məzmun və mənanı nə dərəcədə əks etdirdiyini müəyyən edir. Kodlaşdırma zamanı müxtəlif tədqiqatçıların oxşar nəticələrə gəlməsi yüksək etibarlılığın göstəricisidir. Bu məqsədlə “intercoder reliability” – kodlaşdırıcılararası razılıq testləri tətbiq edilir.[2] Doğruluğu artırmaq üçün kodların dəqiq tərifi və kod kitabçalarının istifadəsi vacibdir. Təkrar kodlaşdırma və nəticələrin qarşılıqlı yoxlanması metodları etibarlılığı artırır. Pilot tədqiqatlar vasitəsilə kodlaşdırma sisteminin sınaqdan keçirilməsi də geniş istifadə olunur. Doğruluq üçün mətnin kontekstual və semantik təhlili əhəmiyyətlidir.[3] Tədqiqatçılar nəzəri trianqulyasiyadan da istifadə edərək nəticələrin doğruluğunu artırmağa çalışırlar. Məzmun təhlilinin məqsəd və hipotezlərlə uyğunluğu da doğruluğa təsir edir. Etibarlılıq və doğruluq məsələləri həm keyfiyyət, həm də kəmiyyət analizlərdə önəmlidir. Bu anlayışlar elmi nəticələrin ümumiləşdirilə bilməsini təmin edir. Əgər bu prinsiplərə əməl olunmazsa, nəticələr şübhə doğura bilər. Ona görə də hər mərhələdə metodoloji şəffaflıq vacib sayılır.[13][19]
Məzmun təhlili XX əsrin əvvəllərində kütləvi informasiya vasitələrinin təsirini öyrənmək məqsədilə inkişaf etmişdir. İlk dəfə 1920–30-cu illərdə Amerika Birləşmiş Ştatlarında qəzetlərdə istifadə olunan sözlərin tezliyi üzərində araşdırmalar aparılıb.[20] Harold Lassvell bu metodun siyasi təbliğatın öyrənilməsində istifadə olunmasına təkan verib. İkinci Dünya müharibəsi zamanı psixoloji müharibə ilə bağlı təhlillər aparılıb. 1950-ci illərdə Berelson və digər tədqiqatçılar məzmun təhlilini akademik metod kimi formalaşdırmağa başladılar. Başlanğıcda metod əsasən kəmiyyət xarakterli idi.[21] 1960-cı illərdən etibarən keyfiyyət aspektləri də daxil edilməyə başlandı. Diskurs analiz, nəhəng məlumat bazalarının yaradılması və proqram təminatlarının inkişafı metodun imkanlarını artırdı.[22] 1980–90-cı illərdə mətnin sosial və kontekstual aspektlərinə maraq artdı. Postmodern və konstruktivist yanaşmaların təsiri ilə məzmun təhlili geniş metodoloji diapazona malik oldu. Sosial media və rəqəmsal kommunikasiya metodun tətbiq sahəsini daha da artırdı.[23] Bugünkü məzmun təhlili həm sosiologiyada, həm də psixologiyada əsas metodlardan biridir. Tarixən, metod həm tənqidi nəzəriyyəçilər, həm də pozitivist tədqiqatçılar tərəfindən istifadə edilib.[24] Bu metodun keçdiyi yol onun elmi tədqiqatda mühüm yer tutduğunu sübut edir. Məzmun təhlilinin inkişafı texnologiyanın və metodologiyanın birgə tərəqqisini əks etdirir.[25]
 |
 |
UREYIM.AZ |  |
 |
|