 |
 |
Ureyim.az |  |
 |
Bu səhifədə iş davam etməkdədir. |
Səfəvilər dövlətinin inzibati ərazi vahidləri — Səfəvilər dövlətinin inzibati ərazi bölgüsü. Azərbaycan bu dövlətin tərkibində Cənubi Azərbaycan (paytaxtı Təbriz), Qarabağ (paytaxtı Gəncə), Şirvan (paytaxtı Şamaxı) və Çuxursəəd (paytaxtı İrəvan).
.svg)
Hind alimi Qulam Sərvər Şah İsmayıl Xətainin vəziri Budaq Münşi Qəzvininin “Cəvahirül-əxbar” əsərinə istinadən yazırdı ki, “Aləmin pənahı olan şah Təbrizə yollandı və Azərbaycan səltənətinin taxtına əyləşdi”.[1] Vladimir Fyodoroviç Minorski Səfəvilərin dövlət sərhədlərini belə sıralıyır: “A. Şimal-qərb-Azərbaycan və Zaqafqaziya; B. Şərq-Böyük Xorasan; C. Şimal-Xəzər sahili vilayətlər; D. Cənub-şərq-Kirman; E. Mərkəz-İraq; F. Qərb-Kürdüstan və Luristan; G. Cənub və Cənub-qərb: Fars və Xuzistan”.[2][3]
Fars tarixçisi Nəsrulla Fəlsəfi I Şah Abbasa həsr etdiyi əsərdə belə yazırdı[4][5]:
|
Şirin fars dili Osmanlı imperiyasında və Hindistanda siyasət və ədəbiyyat dili olduğu bir dövrdə o (Şah İsmayıl Xətai), türk dilini İran sarayının rəsmi dili etmişdi... vahid dövlət yaradan I Şah İsmayılın İranın milli və siyasi birliyini bərpa etməyi qarşısına qoymaması şübhəsizdir. | 
|
Venesiya səyyahı və diplomatı V. D’Alessandri isə qeyd edir ki, Şah I Təhmasibin (1524-1576) dövründə “dövlət sultanların idarəsi altında olan 50 hissəyə bölünmüşdü”.[6]
Fransız səyyah və missi-oneri Sansonun 1683-cü il səfər qeydlərinə görə isə “bu ölkə (Səfəvilər dövləti) valilər tərəfindən idarə olunan 10 nahiyədən-Gürcüstan, Luristan, Həvize (Ərəbistan), Bəxtiyari, Zeytun-Ərdalan (Kürdüstan), Mazandaran, Çərkəz, Herat, Qəndəhar və Kirman, yaxud Karamaniyədən ibarət idi”.[7]
Sanson qeyd edir ki, “valilər tərəfindən idarə olunan nahiyələrdən başqa 12 bəylərbəyilik də vardı ki, onlar Təbriz, Kərəc (Kors), Ərdəbil, Lar, Məşhəd, Astrabad, Kirmanşah, Həmədan, Şüştər, Gəncə, Şamaxı, İrəvan vilayətlərindən ibarət olub, hakimləri bəylərbəyi statusuna malik idi”.[7][3]
1708-1726-cı illərdə dövlətin mərkəzi İsfahanda yaşayan xristian səyyah J.T. Kruşinski isə əsərində Səfəvilər dövlətində Şah I İsmayılla başlayıb Şah I Sultan Hüseynlə (1694-1722) bitən dövr ərzində 12 məmləkətin olduğunu yazır: ” 1.İraqi-Əcəm, 2. Xuzistan, 3. Luristan, 4. Fars və Kirman, 5. Məkran, 6. İraqi-Ərəb, 7. Qəndəhar, 8. Zabulistan (Əfqanıstanın cənubunda əyalət – E. N.), 9. Sistan, 10. Xorasan və Mazandaran, 11. Gilan, 12. Ərazisinə İrəvan, Şirvan və Gürcüstan da daxil olan Azərbaycan”[8][3]. Lakin Kruşinskinin bəylərbəyilik, yoxsa valilik əsasında İranın 12 məmləkətdən təşkil olduğunu yazıb-yazmadığını müəyyənləşdirmək çətindir.
Osmanlı dəftərlərinə görə isə Səfəvilərin nəzarətində olan ərazilərin bir hissəsi, xüsusilə də Şimali və Cənubi Azərbaycan torpaqları imperiyanın nəzarət altına düşərkən liva (sancaq), nahiyə, köy və məzra formasında qeydə alınaraq tərtib edilən təhrir dəftərlərinə daxil edilmişdi[9]. Bu dəftərləri tərtib edərkən də Elxanilər dövrünün maliyyə idarələrində fəaliyyət göstərən və məşhur tarixi əsərlər müəllifi Həmdullah Mustovfi Qəzvininin “Nüzhətül-Qülub” əsərində İraqi-Əcəm və Azərbaycan üçün istifadə edilən bölgünün saxlanılması məlum olur.[10] Qeyd edək ki, bu əsərdə “Elxanilərin nəzarətində olan Persiya (Səfəvilər dövləti) ərazisinin İraqi-Əcəm, Azərbaycan, Muğan və Arran, Kür-düstan, Xuzistan, Fars, Şabankara (Kirmanşahın şimal-qərbində kürd tayfalarından birinin adı), Kuhistan (İran yaylasında dağlıq vilayət), Xorasan, Kumis (Reydən şərqdə vilayəti), Gilan kimi əyalətlərdən ibarət olması”, onların da öz növbəsinə “tümənə, tümənin də şəhər və başqa yaşayış məntəqələrinə bölünməsi” barədə məlumat verilmişdir.[11]
“Təzkirət əl-müluk” adlı mənbədə imperiyanın Ərəbistan, Luristan, Gürcüstan, Kürdüstandan ibarət 4 valiliyə və 13 bəylərbəyiliyə bölündüyü qeyd edilmişdir. Valiliklərin sıralanması isə onların nüfuzuna görə göstərilmişdir: “Qəndəhar, Şirvan, Herat, Azərbaycan, Çuxur-Səd, Qarabağ və Gəncə, Astrabad, Kuh-Giluyə (Fars), Kirman, Mərvi Şahi-cahan, Qələmrov-i Əlişəkər ölkəsi (Həmədan), Məşhədi müqəddəs-i müəlla, Darüssəltəney-i (paytaxt) Qəzvin”[12]. Sultanın iqamətgahının yerləşdiyi şəhər, yəni İsfahan isə “mə-ğərərüs-səltənə” adlanırdı.[13]
Əyalətlərə mərkəzdən, şah tərəfindən təyin olunan bəylərbəyi başçılıq edirdi. Bəylərbəyilərin əsasən xan titulu olurdu. Əyalətlər vilayətlərə bölünürdü. Azərbaycan əyalətinin tərkibində Qaradağ, Ərdəbil, Urmiya və başqa vilayətlər vardı. Vilayətlərə hakimlər rəhbərlik edirdilər. Hakimlərin xan, bəzən də sultan titulu olurdu. Vilayətlər qəzalara bölünürdü.Qəzalara hakim və Qazı başçılıq edirdi.Qəzalar mahallara ayrılırdı. Mahallara naiblər, bəzi hallarda isə məliklər rəhbərlik edirdilər. Mahallar nahiyələrə ayrılırdı. Nayiyələrə bəylər başçılıq edirdilər. Nahiyələr kənd və obalara bölünürdülər. Bu inzibati ərazilərə yerinə görə kəndxuda, kovxa, yüzbaşı rəhbərlik edirdi. Əyalətlərdə olan ellərə yerinə görə elxanlar, elbəyilər, minbaşılar başçılıq edirdilər. Oymaqları Kələntər adlanan oymaqbəyiləri idarə edirdilər. Bəylərbəyilik çox zaman irsi idarəçilik hüququna malik idi. Azərbaycanı (Cənubi Azərbaycanı) Türkmanlar, Qarabağı Qacarlar, Şirvanı Ustaclılar, Çuxursəədi isə Ustaclılar və Qacarlar idarə edirdilər. Bəylərbəyi əyalətin hakimi, silahlı qüvvələrin baş komandanı olduğuna görə xüsusi qızıl kəmər, zərli çalma, xalat, tuğ və təbil daşıyırdı.
 |
 | |||||||||
Səfəvilər dövlətinin bayrağı
və gerbi | ||||||||||
 |
 |
UREYIM.AZ |  |
 |
|