 |
 |
Ureyim.az |  |
 |
Bu səhifədə iş davam etməkdədir. |
Tuti Bikə (1751, Dərbənd – 1786, Dərbənd) — Quba xanı Fətəli xanın həyat yoldaşı, Qara-qaytaq hakimi Əmir Həmzənin bacısı, dövlət xadimi.
| Tuti Bikə | |
|---|---|
| Ümmü Gülsüm | |
| Doğum tarixi | 1751 |
| Doğum yeri | Dərbənd |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | Dərbənd |
| Dəfn yeri | Qırxlar qəbiristanlığı, Tuti Bikə türbəsi |
| Həyat yoldaşı | Fətəli xan |
| Uşağı | |
| Dini | İslam |
| Tanınır | "Dərbəndin Dəmir Ledisi"[1], "Ümxani Bikə" |
1751-ci ildə Dərbənddə qaytaqlı sərkərdə Xanməhəmmədin ailəsində anadan olmuşdur. "Böyük" usmi Əhməd xanın nəvəsi, Əmir Həmzənin bacısıdır.
Tarixi qaynaqlarda "Tuti Bikə" adı əsasən müraciət forması kimi işlənmiş və məhz bu şəkildə tarixə düşmüşdür. Onun əsl adı Ümmü Gülsüm olsa da, mənbələrin böyük əksəriyyətində xanım Tuti Bikə kimi xatırlanır. Bəzi sənədlərdə “Ümxani Bikə” (yəni “xan anası”) ifadəsi də rastlanır.[1]
“Tuti Bikə” təxəllüsü fars və türk dillərinin təsiri ilə formalaşmışdır: “Tuti” farsca “bülbül”, geniş mənada isə “şirindilli, məlahətli” deməkdir; “Bikə” isə türkcə “bəy xanımı”, “zadəgan qadın” anlamını daşıyır. Beləliklə, təxəllüs “şirindilli xanım” və ya "şirin danışığı ilə (şirindilli) tanınan bəy (xan) xanımı” məzmununu bildirir.[1]
Gavduşan döyüşündə Fətəli xan məğlub olub Salyana çəkildikdən sonra, Əmir Həmzə hiylə ilə Dərbəndi ələ keçirməyə cəhd göstərdi, çünki şəhəri, ərinin yoxluğunda, onun bacısı Tuti Bikə idarə edirdi. Şəhər divarlarına yaxınlaşan Əmir Həmzə Tuti Bikəyə xəbər göndərdi ki, guya Fətəli xan döyüşdə həlak olub və o, “cənazəni” gətirib. Lakin Tuti Bikə qardaşının niyyətini dərhal sezdi: qala divarlarına qalxıb topların atəş açılmasını əmr etdi və göndərdiyi süvari dəstə Əmir Həmzəni Müşkürə geri çəkilməyə məcbur etdi. Döyüşü birbaşa qala divarlarından Tuti Bikənin özü idarə edirdi.
|
.... Fətəli xanın igid arvadı Tuti Bikə… kişi möhkəmliyi ilə şəhəri qardaşına qarşı müdafiə edirdi; o, şir kimi qala valında dayanıb hər şeyə özü rəhbərlik edir, qala toplarının atəşi ilə qardaşını qorxudurdu.[2] Dərbənd tarixçisi Yevgeni Kozubski
|
|
Şəhəri axıra qədər müdafiə etmiş, 9 ay düşməni Dərbəndə yaxın buraxmamışdır. Sonralar, nəhayət ki, Fətəli xan Dərbəndə daxil olmağı və şəhərə nəzarəti bərpa etməyi bacarır.
|
|
Qorxmaz Tuti Bikə, bir dəfə qardaşının hiyləsinə tuş gəldikdən sonra, şəhəri rəşadətlə müdafiə etdi və Dərbəndi ərinə qoruyub saxladı.[3] Şərqşünas İlya Berezin
|
|
|
|
... qardaşının hiyləgər təklifini nifrətlə rədd etdi və kişi paltarı geyinərək şəhərin divarlarında hər yerdə peyda olurdu ... onun qorxmazlığı Dərbənd müdafiəçilərini və sakinlərini ruhlandırırdı. |
|
1786-cı ildə vəfat etmiş, Dərbəndin Qırxlar qəbiristanlığında, səkkizguşəli məqbərədə dəfn olunmuşdur.[4]
1766-cı ildə Quba xanı Fətəli xanla evlənib. Bu evlilikdən iki övladı olmuşdur:
 |
 |
UREYIM.AZ |  |
 |
|