 |
 |
Ureyim.az |  |
 |
XIV Lüdovik (fr. Louis XIV), Böyük Lüdovik (fr. Louis le Grand) və ya Günəş Kral (fr. le Roi Soleil; 5 sentyabr 1638[1][2][…], Sen-Jermensk sarayı[d][5] – 1 sentyabr 1715[2][3][…], ) — Fransa kralı. 72 il 110 gün davam edən səltənəti ilə dünya tarixində rekord qırmışdır. Avropadakı mütləqiyyət çağının simvolu sayılan XIV Lüdovik səltənəti fransız müstəmləkələrinin genişlənməsi, Otuzillik müharibənin başa çatması, Versal sarayının monarxiyanın mərkəzinə çevrilməsi, Fransadakı incəsənətin və memarlığın inkişafı ilə tanınır.
| XIV Lüdovik | |
|---|---|
| fr. Louis XIV | |
 | |
| 14 may 1643 – 1 sentyabr 1715 | |
| Əvvəlki | XIII Lüdovik |
| Sonrakı | XV Lüdovik |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 5 sentyabr 1638[1][2][…] |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1 sentyabr 1715[2][3][…] (76 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Vəfat səbəbi | qanqren |
| Dəfn yeri | |
| Fəaliyyəti | siyasətçi, rəsm kolleksioneri[d], aktyor, monarx, dövlət xadimi |
| Atası | XIII Lüdovik[4] |
| Anası | Avstriyalı Anna[4] |
| Həyat yoldaşları |
|
| Uşaqları | |
| Ailəsi | Burbonlar |
| Dini | katolisizm |
|
|
|
| Təltifləri |
   |
 |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Baş nazir kardinal Mazzarininin ölümündən sonra 1661-ci ildə Fransadakı hakimiyyəti təkbaşına ələ aldı. Bir çox zadəgan ailəsini Versal sarayında yaşamağa məcbur edərək onların mərkəzi hakimiyyətə tabe olmalarını təmin etdi. Roma-Katolik kilsəsinin səlahiyyətlərini genişləndirərək ölkədəki protestant əhalini köç etməyə və ya din dəyişməyə məcbur etdi. Səltənətinin ilk illəri İspaniya ilə gedən müharibənin kölgəsində keçdi. Sonrakı illərdə isə Avropa qitəsinin 3 mühüm müharibəsində - Doqquzillik müharibə, İspaniya taxt-tacı müharibəsi və Fransa-Flaman müharibəsində iştirak etdi.
1715-ci ildə ölümündən sonra, külli miqdarda borc içində olan Fransa taxt-tacını nəticəsi olan XV Lüdovikə miras qoydu. Yazıçı Molyer, Jan Rasin, Nikola Bualo və bəstəkar Jan-Batist Lülli məhz onun səltənəti boyunca himayə edildilər. Fransa Elmlər Akademiyasının məhz onun səltənətində əsası qoyulmuşdur.
5 sentyabr 1638-ci ildə Sen-Jermensk sarayında dünyaya gəldi. Atası Fransa kralı XIII Lüdovik, anası isə İspaniya kralı III Filippin qızı Annadır. Artıq 23 ildir ki, evli olan valideynlərinin ondan öncə 4 övladı dünyaya gəlsə də, bu uşaqlar ya erkən, ya da ölü olaraq doğulmuşdu. Bu səbəblə, çağdaş tarixçilər onu ilahi bir hədiyyə, dünyaya gəlişini isə Tanrının bir möcüzəsi kimi təsvir etdilər. Uşaqlıq illəri, o dövr üçün nadir hesab olunan mehriban ana nəvazişilə keçdi. Gələcəkdə incəsənətə olan sevgisi də məhz anasının teatr və operaya olan marağından qaynaqlanır.
14 may 1643-cü ildə atası XIII Lüdovik vəfat etdi. Vəsiyyətinə əsasən, taxta çıxan azyaşlı oğlunun adına dövlət işlərini xanımı Avstriyalı Annanın da daxil olduğu bir naiblər məclisi idarə etməli idi. Ancaq kralın vəfatının ardından Avstriyalı Anna, zadəgan və yüksək rütbəli din adamlarından ibarət Paris parlamentinə müraciət edərək bu vəsiyyəti qüvvədən saldı və özünü kralın yeganə naibəsi elan etdi. Dərhal özünə siyasi rəqibləri olan nazirləri vəzifədən alaraq sürgünə göndərdi və ən yaxın adamı olan baş nazir kardinal Mazzarininin vəzifə müddətini uzatdı.
XIV Lüdovikin gələcəkdə zadəganlara etimadsızlığının başlıca səbəbi isə məhz bu illərdə anasının zadəganlarla yaxın münasibəti və onların siyasətə yön verməsi oldu. 7 sentyabr 1651-ci ildə XIV Lüdovikin yetkin yaşına çatdığı elan edilsə də, onun təkbaşına hakimiyyəti ələ alması kardinal Mazzarininin ölümündən sonra baş tutdu.
1643-cü ildə XIII Lüdovik öləndən sonra taxta 4 yaş 8 aylıq olan XIV Lüdovik və ya əsl adı ilə Louis çıxmışdı. O 1638-ci ildə XIII Lüdovik və Anna Avstriyalının oğlu kimi dünyaya gəlmişdi. Onun yaşı çatmadığından isə dövləti İtalyalı olan Kardinal Culio Mazarini idarə edirdi. Bu zaman Fronda kimi məşhur olan üsyan başvermişdi. Bu üsyan 1648–1653-cü illərdə baş vermişdi. Üsyanın səbəbi isə Kardinal Rişelyenin zadəganların nüfuzunu qıraraq məclisin gücünü məhdudlaşdırma siyasətinin Kardinal Mazarini tərəfindən davam etdirilməsi idi. Üsyana təkan verən səbəblərdən digərləri isə bu zaman yaşanan qiymət artımı, qıtlıq və sair kimi səbəblər oldu. Üsyana həm də bir sıra dövlət adamları da dəstək verdi. Üsyancılar Mazariniyə nifrət edir onun italyan olmasına görə Fransaya xəyanət etdiyini idda edirdilər. Lakin bu üsyan ümumiyyətlə Krala qarşı deyildi. O 1660-cı ildə İspanya kralının qızı Mariya Tereza ilə evləndi ki, iki ölkə arasında sülh bərqərar olsun. XIV Lüdovik uşaqlığı sona çatanda heç kim onun dövləti idarə edə biləcəyinə inanmırdı.
1661-ci ildə Mazarinin ölümü ilə idarəni XIV Lüdovik tam əla keçirə bilmişdi. O ölkəni tam mütləqiyyətçi kimi idarə etmişdir. O yalnızca Fransanı hərbi güc mərkəzinə yox həm də sənət və diplomatiya mərkəzinə çevirmək istəyirdi. Məhz elə buna görə də O Versal sarayını formalaşdırmışdı. Bu saray üçün xərclənən pullar mübahisəyə səbəb olmuşdu. Saray ancaq 1682-ci ildə hazır oldu. O saray həm də "Günəş Kral"ın gücünü göstərməli idi. Onun dövrü Fransa tarixində "Grand Siecle" (Böyük Yüzil) olaraq düşmüşdür. 72 il taxta qalmışdır.
XIV Lüdovikin hökmranlığı ilə "dövlət" irəliyə doğru böyük addım atdı. Sadəcə olaraq dövlət ədalət və hakimiyyət ərintisini təmsil edirdi. Özəl şəxslər heç vaxt digərləri üzərində qanuni ədaləti tətbiq etmirdilər, özlərinin özəl ordularına da nəzarət etmirdilər. Bu köhnə feodal təcrübəsi ilə əkslikdə idi, feodal lordlar mülk məhkəmələrinə dəstək verir və öz tərəfdarlarını döyüşü aparırdılar. Ölkə daxilində qanun və hakimiyyətn qanunpərəst kral tərəfindən inhisara alınmasına nəzərdə tutan idea mütləqiyyət barədə XVII əsr doktrinasının mahiyyətini təşkil edirdi.
XIV Lüdovik burjuaziya sinifdən olan adamlardan istifadə etməyə üstünlük verirdi, onlar kraldan maaşlarına və karyerelarına görə aslı idilər, kübarlardan fərqli olaraq özləri üçün heç bir müstəqil siyası təsir əldə etməyə can atmırdılar. O heç vaxt Baş Ştatlar toplamadı. O inzibati koordinasiyasının möhkəm sistemini inkişaf etdirdi, onu bir neçə dövlət şurasında mərkəzləşdirdi. Vergilərin yığılması metdu baha başa gələn və səmərəsiz idi. Birbaşa vergilər çox sayda aralıq qulluqçuların əlindən keçirdi, birbaşa olmayan vergilər isə vergi fermerləri adlanan özəl şəxslər tərəfindən yığılırdı, onlar da yaxşı gəlir əldə edirdilər. XIV Lüdovik aramsız apardığı müharibələrin xərclərini və öz xərclərini ödəmək üçün vergilərin miqdarını qaldırırdı.
Onun qurduğu dövlətin iqtisadiyyatı da güclü olmalı idi. Lakin fransız maliyyəsi "Otuz il müharibələri" və ondan sonra İspanya ilə aparılan müharibələrə görə böhranlı vəziyyətdə idi. XIV Lüdovik problemi aradan qaldırmaq üçün maliyyə naziri Nicolas Fouqueti vəzifədən kənarlaşdırdı və yerinə Jean-Baptiste Kolberti gətirdi. O özünün merkantelizm siyasəti ilə Fransada məşhur oldu. İqtisadiyyatı dövlətin yönləndirməsi ilə planlı bir şəkildə inkişaf etməsini, bu zaman ixracatı çoxaltmaq və pulu Fransa içində tutmaqla iqtisadiyyatı düzəltməyi planlamışdı. Colbertin siyasəti nəcitəsində Fransa maliyyə böhranından çıxdı və Avropadaki ən güclü dövlətlərdən birinə çevrildi. XIV Lüdovikin dövründə həm də IV Henrinin dövründə verilmiş Nant edikti də ləğv edildi. Bu edikt kalvinistlərə azadlıqlar verirdi və XIV Lüdovik "bir inanc, bir qanun, bir kral" şüarı ilə çıxış etdiyi üçün buna imkan verə bilməzdi. Kalvinistlər dövlət idarələrindən uzaqlaşdırıldı. Kalvinist bölgələrə əskərlər yerləşdirildi. Nəticə etibarilə 38 min nəfər katolikliyə keçdi. 1685-ci ilin 2 sentiyabrında Fontainebleau fərmanı verildi. Fransız kalvinistlər ölkəni tərk edirdi. Bütün bunlar protestant ölkələrin narazıçılığına səbəb oldu.
1688–1697-ci illərdə Doqquz illik müharibə oldu. Onun dövründə mütləqiyyət gücləndirildi. Hətta belə rəvayət edilirki XIV Lüdovik "dövlət mənəm"(l'etat c'est moi) demişdir. Amma bunun nə qədər düz olması şübhəlidir. Rəvayətə görə XIV Lüdovik 1655-ci ildə Paris Ali məhkəməsinə gəlmiş və hakimin sözünü " dövlət mənəm" deyə kəsmişdir. Lakin bir çox tarixçiyə görə belə birşey olmamışdır. Tarixci Stephen Lee onun heçvaxt belə birşey demədiyini bunun yalnızca Volter tərəfindən uydurulduğunu irəli sürür. XIV Lüdovik ölüm zamanı " İndi mən gedirəm lakin dövlət hərzaman ayaqda qalacaq" demişdir.
Onun dövründə Fransada sənət inkişaf etmişdir. O kral rəqs akademyasını da qurmuşdur. Molyer də onun sarayında olurdu. XIV Louis onu və Jan Rasini himayə edirdi.
XVII əsrdə fransızlar Hindistan və Madaqaskarda ticarət aparmağa başladılar, Kanadanın əsasını qoydular, Böyük Göllərə və Missisipi vadisinə daxil oldular, Vest-Hindiyada plantasiyalar təsis etdilər, Levant ilə öz qədim kommersiyalarını genişləndirdilər, öz ticarət dənizçiliyini böyütdülər və bir müddət Avropada aparıcı donanmaya malik oldular. Fransız ordusunun başında olan XIV Louis güclü bir ordu qurdu. O möhkəm nəzarət birliyi yaratdı, artilleriyasnı ordunun üzvi tərkibinə daxil etdi, hərbi rütbələri və dərəcələri sistemləşdirdi.
XIV Lüdovik Fransız ordunusu böyütdü, onun tərkibini 100 mindən 400 minə çatdırdı. Ordunun heyəti də güclü idi. Marşal Turenne, Şahzadə Conde və Sebastien Vauban da fransız ordusunda idi. Mareşal Tuerenn Charleroi, Mons, Namur və Lille şəhərlərini tutdu və İspanya hollandiyasın ələ keçirdi. XIV Louis bu işğalları öz arvadına çatacaq irs kimi qiymətləndiriyi Niderlanda müdaxilə ilə başladı. Fransanın İspanya üzərindəki bu uğurları Hollandiyanı narahat edirdi. Onlar yaxınlıqlarında İspan qüvvələrini güclü Fransız ordusundan üsttün tuturdular. Onlar əvvəlcə iki dövlət arasında barışdırıcı rol oynamaq istəsədə XIV Louis buna razı olmadı və beləliklə Hollandiya İspanya tərəfdən müharibəyə qoşuldu. İngiltərə də Fransaya qarşı olaraq müharibəyə girdi. Fransızlar Kondenin başcılığı ilə Besançonu və Doleni tutdular. Lakin Fransa sonra sülh danışıqlarına getməli oldu.
XIV Lüdovik 1668-ci ildə Aix-la-Şapel (Aachen) müqaviləsin imzaladı. 1670-ci ilin iyunda II Çarlz ilə Dovet sazişi imzaladı. Bu razılığa görə Fransa Hollandiyaya hücm etdikdə İngiltərə öz donanmasını Holandiyaya göndərməyi və bunun əvəzində də Fransa İngiltərəyə 225 min sterlinq verməyi qəbul etdi. Həm də Fransa Münster və Kölnlə də razılaşma imzaladı. Bunlara qarşı isə Hollandiya İspanya ilə ittifaq qurdu. 1672-ci ilin martında Fransa Holandiyaya müharibə elan etdi. Fransa bu zaman həm də İsveç ilə 1672-ci ilin aprelində saziş imzaladı. Bu razılaşmaya görə İsveç pulu verilmək şərti ilə Holandiyaya hücm etməli idi. Ordunun başında XIV Louis, Conde şəhzadısi və Mareşal Turenn dururdu. Ümumiyyətlə bu il Hollandiyada "Rampjaar"(fəlakət ili) adlanırdı. Amsterdam su anbarın açmaqla bu işğaldan xilas oldu lakin 1672-ci ilin iyununda sülh ətklif etdi. XIV Louis bu təklifi rədd etdi. Holland hökmətində böhran yaşandı. De Vitt həmin ildə istefa verdi və öldürüldü.
Ondan sonra dövlətin başına 22 yaşlı III Villiam gəldi. O idarəyə gələn kimi Fransaya qarşı diplomatik danışıqlara başladı.1673-cü ildən Avstriya və İspanya Hollandiya tərəfinə keçdilər. Eləhəmin ildən də Fransa öz torpaqlarını müdafiə etməli oldu. Bu zaman Fransanın qalan tək yaxşı müttəfiqi olan İngiltərə də dala çəkilməli oldu. Beləki İngiltərə hökməti II Çarlzın əhalisi protestant olan Hollandiyaya qarşı vuruşmasını da istəmirdi. İngiltərə və Hollandiya arasında 1673-cü ilin fevralında Westminster sazişi imzalandı. Bununlada İngiltərə müharibədən çıxdı. Bu zaman həm də Fransanın daxilində problem yarandı. Müharibədən əvvəl gəlirlər gedən puldan çox idi lakin müharibə zamanı vəziyyət dəyişmişdi. Ölkədə həm də kəndli üsyanları olurdu. Beləliklə 1678-ci ildə Holllandiyada, Fransa da və İspanyada sülh bağlamaq istəyirdi.1678-ci il 10 avqustda Hollandiya ilə,1678-ci ilin sentiyabrın 17-sində İspanya ilə və 1679-cu ilin 5 fevralında müqavilələr imzaladı . Bu üç müqavilə sonradan " Nijmegen razılaşması" adlandı. XIV Louisin Papa ilədə arası yaxşı deyildi. Kral 1681-ci ildə rahiblər məclisini yığdı. Məclis Papanın əleyhinə qərar qəbul etdi. Lakin XII İnnokendinin gəlməsi ilə Kral və papa arasında münasibətlər yaxşılaşdı. Kral Rahiblər Məclisinin qararını ləğv etdi. Onun ən son İspanlarla girdiyi müharibə ölkə büdcəsini iflasa uğratdı. Hətta o xələfinə deyirdi "müharibə etməyi həddindən çox lap çox sevdim"
9 iyun 1660-cı ildə dayısı olan İspaniya kralı IV Filippin qızı Mariya Tereza ilə evləndi. Cütlüyün 6 övladı dünyaya gəlsə də, bunlardan yalnız biri yetkinlik yaşına çatdı.
Bundan başqa onun bir çox məşuqəsi və onlardan doğulan onlarla övladı vardı. Bunlar arasında ən məşhuru isə Orlean hersoqu II Filippin xanımı Fransiska Mariyadır.
 |
 |
UREYIM.AZ |  |
 |
|