 |
 |
Ureyim.az |  |
 |
|
Bu məqalə Xocalı rayonu haqqındadır. Şəhər üçün Xocalı səhifəsinə baxın. |
Xocalı rayonu — Azərbaycan Respublikasında inzibati – ərazi vahidi.[1] Mərkəzi Xocalı şəhəridir.
| Rayon | |
| Xocalı rayonu | |
|---|---|
 | |
|
39°54′ şm. e. 46°47′ ş. u.HGYO |
|
| Ölkə | |
| Daxildir | Qarabağ |
| İnzibati mərkəz | Xocalı |
| Tarixi və coğrafiyası | |
| Yaradılıb | 26 noyabr 1991 |
| Sahəsi |
|
| Hündürlük | 796 m |
| Əhalisi | |
| Əhalisi |
|
| Rəqəmsal identifikatorlar | |
| ISO kodu | AZ-XCI |
| Telefon kodu | 026-20 |
| Poçt indeksi | AZ2600 |
| Avtomobil nömrəsi | 26 |
| Rəsmi sayt | |
 |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Rayonda 1 tibb müəssisəsi, 54 mədəniyyət ocağı fəaliyyət göstərmişdir.
Xocalı rayonu 1991-ci il noyabr ayının 26-da Əsgəran rayonu bazasında yaradılmışdır. Belə ki, "Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətini ləğv etmək haqqında" Azərbaycan Respublikasının 26 noyabr 1991-ci il tarixli 279-XII nömrəli Qanunun 4-cü hissəsi ilə qərara alınmışdır: "Xocalı şəhəri mərkəz olmaqla Xocalı rayonu yaradılsın, ləğv edilmiş Əsgəran rayonunun ərazisi Xocalı rayonunun tərkibinə, Hadrut rayonunun ərazisi isə Xocavənd rayonunun tərkibinə verilsin"[2].
Xocalı şəhəriinin özü 1992-ci ilin 26 fevral tarixində rusiyanın 366-cı alayının və 4-cü sovet ordunsun Ermənistanda qalan digər birləşmələri tərəfidən, Ermənistan ordusunun dəstəyi ilə işğal olunub.
Rayonun Ağdama yaxın kəndləri isə 1993-cü ildə işğal olunub.
Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən 2020-ci ilin noyabr ayının 7-də rayonun Baharlı, Qarabulaq, noyabrın 9-da Çanaqçı, Dəmirçilər, Mədətkənd, Sığnaq, 10 noyabrda Yuxarı Yemişcan kəndi işğaldan azad edilmişdir.
10 noyabr 2020-ci il tarixli üçtərəfli bəyanata uyğun olaraq qalan ərazilər Rusiya Sülhməramlı kontingentinin nəzarəti altına keçmişdir. 26 mart tarixində Azərbaycan ordusunun həyata keçirdiyi Fərrux əməliyyatı nəticəsində Fərrux kəndi və Fərrux dağı azad olunmuşdur.
19–20 sentyabr 2023-cü ildə aparılan lokal xarakterli antiterror əməliyyatları'ndan sonra Xocalı şəhəri, Əsgəran qəsəbəsi, Ağbulaq, Ağgədik, Almalı, Aranzəmin, Aşağı Qılıçbağ, Aşağı Yemişcan, Badara, Ballıca, Başkənd, Canhəsən, Cavadlar, Cəmilli, Dağdağan, Dağyurd, Daşbaşı, Daşbulaq, Daşkənd, Dəhrəz, Harov, Xaçmaç, Xanabad, Xanyeri, Xanyurdu, Kosalar, Qarakötük, Qayabaşı, Qışlaq, Qızıloba, Mehdibəyli, Meşəli, Muxtar, Naxçıvanlı, Pircamal, Pirlər, Seyidbəyli, Sərdarkənd, Suncinka, Şəlvə, Şuşikənd, Təzəbinə, Ulubaba, Yalobakənd, Aşağıkənd, Berkadzor, Beşdəllər, Bəhlul, Böyük Dəmyə, Dağ Qışlaq, Dağbulaq, Dərələyəz, Ərminavan, Xanbağı, Xanəgah, Xəlilli, Kiçik Dəmyə, Küng, Qaragav, Qızılqaya, Qozludərə, Mikayıllı, Mirzəkəndin, Umudlu, Vardacur, Yuxarı Qılıncbağ kəndləri Azərbaycan ordusunun nəzarətinə geri qaytarılmışdır.
29.05.2024 və 13.12.2024-cü ilə tarixlərində yenidən bərpa edilmiş Xocalı şəhərinə köç baş tutub[3][4]. 2025-ci il ərsində Xocalıda quruculuq işləri davam edir.
Eyni zamanda, Xocalının Əsgəran qəsəbəsində 2024-cü il ərzində dövlət qurumları yerləşdirilib.
Rayonun ərazisi əsasən dağlıqdır. Ağdam şəhərinin 18, Xankəndi şəhərinin 14 km-liyində, Qarabağ silsiləsində yerləşir. Ən hündür yüksəkliyi Qızqala və Qırxqızdır (2843 m, 2827 m). Dağlıq ərazilər istisna olmaqla, iqlimi mülayim–istidir. Yüksək dağlıq əraziləri subalp və alp çəmənlərdir. Əsas çayları Badara və Qarqardır. Dağ–meşə və dağ–çəmən torpaqları mövcuddur. Ərazinin 40 %-ə qədəri fıstıq, cökə, ağcaqayın, qaraağac və s. ilə zəngindir.
.jpg)
Xocalı rayonunun əhalisi 24417 nəfər (1991-ci il), o cümlədən Azərbaycanlılar 12194 nəfər (2004-cü il), qeyriləri 12223 nəfər olmuşdur.
Rayonda 1 şəhər, 2 qəsəbə, 50 kənd var.
2009-cu il, 15–22 aprel ümumölkə siyahıya almasına əsasən Xocalı rayonunun 26.047[5] (12.751[5] nəfər kişi, 13.296[5] nəfər qadın) nəfər əhalisinin 7.711[5] (3.794[5] nəfər kişi, 3.917[5] nəfər qadın) nəfəri şəhərdə, 18.336[5] (8.957[5] nəfəri kişi, 9.379[5] nəfəri qadın) nəfəri iə kəndlərdə yaşamışdır .
| Etnik qruplar | Cəmi | Kişi | Qadın |
|---|---|---|---|
| Cəmi | 26 047 | 12 751 | 13 296 |
| azərbaycanlı | 13 028 | 6 454 | 6 574 |
| erməni | 12 929 | 6 255 | 6 674 |
| türk | 81 | 39 | 42 |
| ləzgi | 5 | 2 | 3 |
| rus | 4 | 1 | 3 |
Xocalı ərazisi ən qədim memarlıq və ilk mədəniyyət abidələri ilə zəngindir. Memarlıq abidələrindən türbə (XIV əsr), dairəvi türbə (1356–1357-ci illər), ətafında son tunc və ilk dəmir dövrünə aid nekropol, kurqan çölü və s. var.
XIX əsrdə aşkar edilmiş, daş qutu və kurqanlardan ibarət olan Xocalı qəbristanlığı – son tunc və ilk dəmir dövrünə (e.ə.VIII–VII əsrlər) aid arxeoloji abidədir. Burada müxtəlif tipli saxsı qablar, silahlar (qılınc, xəncər, nizə və ox ucluğu, balta–təbərzin), qızıl, tunc, balıqqulağı, əqiq, şüşə, pasta və s.-dən hazırlanan bəzək əşyaları, tunc əmək alətləri və at əsləhətləri aşkar edilmişdir. Burada çoxlu sayda "Qoç və yəhər" şəkilli qəbir daşları, müqəddəs ziyarətgahlar– Seyid Cəlalın ocağı, Cahan nənənin ocağı və s. var.
Xocalı şəhəri və Əsgəran qəsəbəsi arasında Qarqar çayının sağ və sol sahillərində XVIII əsrə aid "Əsgəran qalası" mövcuddur. Qalanı Qarabağ xanı Pənahəli xan tikdirmişdir. Qala iki istehkamdan ibarətdir. Sağ sahildəki qala bürcü ikiqat daş divarlardan ibarətdir. Sol sahildəki qala dördkünc bürclüdür. Divarların qalınlığı 2–3 m-dir. 1810-cu ildə Rusiya ilə İran arasında sülh danışıqları "Əsgəran qalası"nda aparılmışdır.
Rayonun Kərkicahan qəsəbəsində 3 qəbristanlıq var. Burada XIV əsrə aid yazıları olan qəbirlər, "kilsəli" deyilən yerdə Alban kilsəsi, qəbirlər, 800 il əvvələ təsadüf edilən müsəlman qəbristanlığının qalıqları, Alban pir–ocaqları və s. var.
Rayonun Kosalar kəndi ərazisində "Məhəmməd ağanın otağı" tarixi abidə, "Darılı Piri", "Ələm ağacı" ziyarətgahları və daş qəbirlər var.
Rayonun Meşəli kəndi ərazisndə – Meydan yaylağında – müqəddəs ziyarətgah "seyid qəbri" (ermənilər tərəfindən dağıdıldı), "Yeddi kilsə" (Alban kilsəsi) vardı. Bundan əlavə 4 yerdə Alban kilsəsi mövcud idi.
Ermənistanın işğalı nəticəsində Xocalı rayonunun tarixi, mədəni, dini abidələri, şəhər və kəndləri, iqtisadi bazaları və s. dağıdılmışdır. Xocalı şəhərinin ən qədim tarixi abidələri, qəbristanlıqlar, Kərkicahan qəsəbəsi, Kosalar, Cəmilli və Meşəli kəndlərindəki qəbristanlıqlar, dini abidələr, məsələn, Meşəlidəki "Seyid qəbri" və s. , 1 şəhər, 1 qəsəbə, 8 kənd, 2495 yaşayış evi, 31 sənaye obyekti, 15 kənd təsərrüfatı obyekti, 20 təhsil, 14 səhiyyə müəssisəsi. 56 mədəniyyət, 5 rabitə obyekti və s. dağıdılmışdır.
Azərbaycanın dövlətçiliyi, müstəqilliyi, siyasi–iqtisadi inkişafı uğrunda ləyaqətlə çalışan görkəmli şəxsiyyətlər – xocalılar çoxdur.
Erməni işğalçılarına qarşı fədəkarcasına mübarizə aparan 10 nəfər Xocalı rayon sakini Respublikanın ən yüksək fəxri adına – Milli Qəhrəman adına layiq görülmüşdür (9 nəfər ölümündən sonra):
 |
 |
UREYIM.AZ |  |
 |
|
