 |
 |
Ureyim.az |  |
 |
"Perimetr" sistemi (Strateji Raket Qüvvələrinin raket sisteminin indeksi 15E601, Qərbi Avropa və ABŞ-də "Ölü əl" (ing. Dead Hand [1]) adı ilə tanınır) — SSRİ-də soyuq müharibənin qızğın vaxtında yaradılmış və hazırda Rusiya tərəfindən istifadə edilən cavab nüvə zərbəsinə avtomatlaşdırılmış[2] nəzarət kompleksi. Rabitə xətlərinin zədələnə biləcəyi fövqəladə hallar zamanı yüksək komandanlıq səviyyəsindən (silahlı qüvvələrin baş qərargahı, Strateji Raket Qoşunları komandanlığı) komanda məntəqələrinə və strateji raketlərin hər bir buraxılış qurğusuna döyüş əmrlərinin çatdırılmasını təmin etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.
| "Perimetr" sistemi | |
|---|---|
| İstehsal tarixçəsi | |
| Yaranma tarixi | yanvar 1985 |
Birləşmiş Ştatlarda oxşar əks-hücum əmrinin ötürülməsi sistemi – Raket kommunikasiyalarının qəza sistemi[3][4] adı ilə mövcud olmuşdur.
"Perimetr" – nüvə silahı ilə silahlanmış bütün qoşun növləri üçün alternativ komanda sistemidir. "Kazbek" komanda sisteminin əsas qovşaqlarının və Strateji Raket Qoşunlarının rabitə xətlərinin ABŞ-ın məhdud nüvə müharibəsi konsepsiyasına uyğun olaraq ilk zərbə ilə məhv edildiyi halda ehtiyat rabitə sistemi kimi yaradılmışdır.
Öz rolunu yerinə yetirməsindən tam əmin olmaq üçün sistem tam avtomatik[5] rejimdə fəaliyyət göstərmək üçün yaradılıb və kütləvi hücum zamanı müstəqil olaraq, insanın iştirakı olmadan[5] (və ya minimal iştirakı ilə) adekvat əks-hücum haqqında qərar qəbul etmək iqtidarındadır.
Sistemin yaradıcılarından biri olan Valeri Yarıniçin sözlərinə görə, sistem həm də ölkənin ali rəhbərliyinin yoxlanılmamış məlumat əsasında tələsik qərarlar qəbul etməsindən sığorta rolunu oynayıb. Raket hücumu xəbərdarlığı sistemindən siqnal alan ölkənin yüksəkvəzifəli şəxsləri "Perimetr" sistemini işə salıb sakitcə başqa problemlərin həlli ilə məşğul ola bilər. Çünki cavab hücumu üçün əmr vermək səlahiyyətinə malik olan hər kəsin məhv ediləcəyi halda belə, cavab zərbəsinin qarşısının alına bilməyəcəyindən tam əmin olacaqlar. Bu, yanlış həyəcan siqnalı zamanı cavab tədbirləri ilə bağlı qərar qəbul etmək imkanını tamamilə aradan qaldırırdı[4].
Strateji Raket Qoşunları komandanlığının ən yüksək səviyyəsindən xüsusi komanda (idarəetmə) məntəqəsinə əmr daxil olduqdan sonra 15P011 komanda raketi uçuş zamanı raket qoşunlarının müvafiq qəbuledicilərə malik olan bütün buraxılış qurğularına və komanda məntəqələrinə buraxılış əmrlərini ötürən xüsusi 15B99 döyüş başlığı ilə buraxılır.
Belə güman olunur ki, komanda postları Strateji Raket Qoşunlarının adi yeraltı raket komplekslərinə oxşar qurğulardır. Onlar sistemin işləməsini təmin etmək üçün lazım olan nəzarət avadanlığı və rabitə sistemlərini özündə cəmləyir. Ehtimal ki, komanda raket buraxılış qurğuları ilə inteqrasiya olunub, lakin sistemin nüvə hücumu zamanı zədə almadan salamat qalmasını təmin etmək üçün onların bir-birindən kifayət qədər uzaq məsafələrdə yerləşdirildiyini də güman etmək olar.
Kompleksin yeganə geniş tanınan komponenti məhz idarəetmə raketləridir. Onlar 15P011 komanda raket kompleksinin bir hissəsidir və 15A16 raketləri (MR UR-100U) əsasında Yujnoye Konstruktor Bürosu[6] tərəfindən hazırlanmış 15A11 indeksinə malikdir. Döyüş başlığının uçuşu zamanı uçuş trayektoriyasının passiv hissəsində nüvə partlayışlarına və aktiv elektron əks tədbirlərə məruz qalma şəraitində mərkəzi komanda məntəqəsindən bütün komanda məntəqələrinə və işəsalma qurğularına döyüş əmrlərinin çatdırılmasını təmin etmək üçün hazırlanmış, radiotexniki komanda sistemini ehtiva edən 15B99 xüsusi döyüş başlığı ilə təchiz edilmişdir. Raketlərin texniki istismarı 15A16 əsas raketi ilə eynidir. 15P716 başlatma qurğusu şaxta əsaslı, avtomatlaşdırılmış, yüksək qorunan, OS tipli, çox güman ki, modernizasiya olunmuş OS-84 başlatma cihazıdır. Lakin raketlərin digər buraxılış şaxtalarında yerləşdirilməsi ehtimalı da istisna edilmir.
Komanda raketinin hazırlanması 1974-cü ildə Müdafiə Nazirliyinin taktiki-texniki tələblərinə uyğun olaraq başladı. Uçuş sınaqları 1979–1986-cı illərdə NİİP-5-də (Baykonur) aparılmışdır. Cəmi 7 buraxılış həyata keçirilib (onlardan 6-sı uğurlu, 1-i isə qismən uğurlu olub). 15B99 döyüş başlığının kütləsi 1412 kq[7] təşkil edir.
Uçuş zamanı komanda raketlərindən nüvə triadasının komponentləri tərəfindən əmr və kodların qəbulunu təmin edir. Strateji raket qoşunlarının bütün buraxılış qurğuları, bütün strateji təyinatlı sualtı raket kreyserləri və strateji bombardmançı təyyarələr onlarla təchiz edilmişdir. Ehtimal olunur ki, qəbuledici qurğular işəsalma əmrinin avtonom icrasını təmin edən idarəetmə və buraxılış avadanlıqları ilə əlaqələndirilib.
Sistemin mifik komponenti mövcudluğu dəqiq bilinməyən Axirət cihazının əsas elementidir. Belə bir sistemin mövcudluğunun bəzi tərəfdarları hesab edirlər ki, bu, döyüş vəziyyətini izləyən bir çox rabitə sistemləri və sensorlarla təchiz edilmiş mürəkkəb ekspert sistemidir. Bu sistem guya hərbi radiotezliklərdə danışıqların mövcudluğuna və intensivliyinə, Strateji Raket Qüvvələrinin postlarından telemetriya siqnallarının alınmasına, yerüstü və ətraf ərazilərdə radiasiya səviyyəsinə, əsas koordinatlarda güclü ionlaşdırıcı və elektromaqnit şüalanma mənbələrinin müntəzəmliyinə, yer qabığında qısamüddətli seysmik dalğalanmalar (çoxsaylı yerüstü nüvə zərbələrini analiz etmək üçün) və komanda məntəqəsində canlı insanların olmasına nəzarət edir. Sistem yəqin ki, bu amillərin nisbətinə əsaslanaraq cavab zərbəsinin zəruriliyi ilə bağlı son qərarı verir.
Sistemin işləməsinin digər mümkün variantı odur ki, raket hücumunun ilk əlamətləri barədə məlumat aldıqdan sonra ali baş komandan sistemi döyüş rejiminə keçir. Bundan sonra, müəyyən bir müddət ərzində sistemin komanda məntəqəsi döyüş alqoritmini dayandırmaq üçün siqnal almazsa, komanda raketləri işə salınır.
Qiyamət günü maşını sisteminin mövcud olması ehtimalının əleyhdarları aşağıdakı arqumentləri gətirirlər:
Soyuq Müharibə illərində qarşıdurmanın hər iki tərəfində düşmənin strateji raket qüvvələrinin döyüş idarəetmə sistemlərinə qarşı elektron mübarizə aparmaq üçün yüksək effektiv vasitələr yaradılması və bunun nəticəsində komandanlığın ən yüksək səviyyələrindən (SSRİ Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargahı, Strateji Raket Qoşunları komandanlığı) döyüş əmrlərinin döyüş növbətçiliyində olan komanda məntəqələrinə və raket buraxma qurğularına tam əminliklə ötürülməsi tammiqyaslı münaqişə vəziyyəti üçün son dərəcə aktuallıq qazandı. Tədqiqatlar zamanı strateji raket qüvvələrinin ən yüksək komanda səviyyələrinin tam məhv edilməsi halında işə düşən və SSRİ ərazisində döyüş növbətçiliyində olan bütün raketləri işə salmaq əmrini verən güclü radio ötürücü ilə təchiz edilmiş xüsusi komanda raketindən ehtiyat rabitə kanalı kimi istifadə etmək fikri ortaya çıxdı. "Perimetr" adlandırılan xüsusi komanda sistemi üzərində iş SSRİ hökumətinin 30 avqust 1974-cü il tarixli 695–227 nömrəli qərarı ilə "Yujnoye" konstruktor bürosuna (Dnepropetrovsk) tapşırılmışdı. İlkin olaraq MR UR-100 raketindən istifadə edilməsi nəzərdə tutulmuşdu (indeks 15A15), lakin son nəticədə MR UR-100UTTX raketinə (indeks 15A16) qərar verildi. İdarəetmə sistemlərinə inteqrasiya edilən komanda raketi 15A11 indeksini aldı və onun ilkin çertyoju 1975-ci ilin dekabrında tamamlandı[9].
Standart döyüş başlığının əvəzinə 15A11 raketləri Leninqrad Politexnik İnstitutunun təcrübə-konstruktor bürosu tərəfindən hazırlanmış xüsusi radiotexniki sistemlərə malik döyüş başlığı (indeks 15B99) ilə təchiz edilmişdir. Radio avadanlıqlarının lazımi iş şəraitini təmin etmək üçün başlıq hissəsi uçuş zamanı sabit bir oriyentasiyanı qorumalı idi. Sıxılmış soyuq qazdan istifadə edərək xüsusi oriyentasiya və stabillik sistemi hazırlanmışdır ki, bu da layihənin dəyərini və yaradılma müddətini əhəmiyyətli dərəcədə azaltmışdır. Xüsusi döyüş başlığının istehsalı "Strela" elmi-istehsalat birliyində (Orenburq) təşkil edilmişdir[9].
Raket kompleksi üçün texniki həllərin yerüstü sınaqlarından sonra 1979-cu ildə komanda raketinin uçuş-layihə sınaqlarına başlanıldı. Sınaq meydançasında bu məqsədlə iki eksperimental raket şaxtası tikildi. Bundan əlavə, komanda raketinin uzaqdan idarə edilməsini və buraxılmasını təmin etmək üçün yeni, unikal döyüş idarəetmə avadanlığı ilə təchiz edilmiş xüsusi komanda məntəqəsi yaradıldı. Raketin uçuş sınaqları Strateji Raket Qüvvələrinin baş qərargah rəisinin birinci müavini general-leytenant Varfolomey Korobuşinin rəhbərlik etdiyi dövlət komissiyasının nəzarəti altında keçirildi. Radioötürücü qurğunun eksperimental modelini daşıyan raketin ilk buraxılışı 26 dekabr 1979-cu ildə uğurla həyata keçirildi. Sınaq prosesində sınaqda iştirak edən bütün sistemlərin əlaqələndirilməsi üçün hazırlanmış kompleks alqoritmlər, raketin verilmiş uçuş trayektoriyasında qalmaq qabiliyyəti və döyüş başlığının bütün xidməti sistemlərinin normal rejimdə işləməsi sınaqdan keçirilmiş, qəbul edilmiş texniki həllərin düzgünlüyü təsdiq edilmişdir[9].
Uçuş sınaqları üçün 10 raket hazırlanmışdı. Sistemin sınaqları zamanı 15A11 komanda raketinin göndərdiyi əmrlər əsasında qitələrarası ballistik raketlərin buraxılışı həyata keçirilmişdir. Bu məqsədlə raket şaxtalarının buraxılış qurğularına əlavə antenlər və "Perimetr" sisteminin qəbuledici qurğuları quraşdırılmışdır. Sonradan bütün buraxılış qurğuları bu cür təkmilləşdirilmişdir. Keçirilən sınaqlardan 6-sı uğurlu, 1-i isə qismən uğurlu hesab edilmişdir. Sınaqların uğurlu keçməsi səbəbindən dövlət komissiyası əvvəlcədən nəzərdə tutulan 10 sınaq uçuşu əvəzinə 7 sınaqla kifayətlənməyə qərar verdi. Sınaqlar zamanı hökumətin sərəncamı ilə sistemin əhatə dairəsinin genişləndirilməsi və sualtı nüvədaşıyan gəmilərin və təyyarələrin də sistemə inteqrasiya olunmasına qərar verildi. Komanda raketinin uçuş-layihə sınaqları 1982-ci il martında tamamlandı və 1985-ci ilin yanvarında sistem tam tətbiq edildi[10][11].
Kompleksin yaradılmasında müxtəlif nazirlik və idarələrin bir çox müəssisə və təşkilatları iştirak etmişlər. Onlardan əsas olanlar – Kalinin adına LPİ-də təcrübə-layihə bürosu (OKB "İmpuls", V. İ. Melnik), NPO AP (N. A. Pilyugin), Xüsusi maşınqayırma layihə bürosu (KBSM, A. F. Utkin), Eksperimental maşınqayırma üzrə mərkəzi konstruktor bürosu (SKBEM, B. R. Aksyutin), Moskva elmi-tədqiqat radiorabitə institutu (MNİİRS, A. P. Bilenko), Voronej elmi-tədqiqat rabitə institutu (VNİİS, B. Y. Osipov), "Geofizika" mərkəzi layihə bürosu (Q. F. İqnatyev), Müdafiə Nazirliyinin 4-cü elmi-tədqiqat institutu (Y. B. Volkov).
Kompleks döyüş növbətçiliyinə buraxıldıqdan sonra vaxtaşırı komanda-qərargah təlimlərində istifadə edilmişdir. 15A11 raketi ilə (UR-100 raket sisteminə əsaslanan) 15P011 komanda raket sistemi 1995-ci ilin iyun ayına qədər, START-1 müqaviləsinin bir hissəsi olaraq sistem döyüş vəzifəsindən çıxarılana qədər döyüş növbətçiliyində qaldı[9]. Digər mənbələrə görə, bu, 1995-ci il sentyabrın 1-də, komanda raketləri ilə silahlanmış 510-cu raket alayı vəzifədən kənarlaşdırılaraq 7-ci raket diviziyasında (Vıpolzovo qəsəbəsi) dağıldıqda baş verib[12]. Bu hadisə MR UR-100 raketlərinin Strateji Raket Qüvvələrinin döyüş tərkibindən çıxarılmasının başa çatması[13] və 1994-cü ilin dekabrında başlayan 7-ci Raket Diviziyasının Topol mobil yerüstü raket sistemi ilə yenidən silahlanması prosesi ilə eyni vaxta təsadüf etdi[12].
1990-cı ilin dekabrında 8-ci Raket Diviziyasının (Yurya şəhər tipli qəsəbəsi) bir alayı (komandir — polkovnik S. İ. Arzamastsev) RT-2PM qitələrarası ballistik raketinin bazasında yaradılmış komanda raketini ehtiva edən "Perimetr-RS"[12][14] komanda raket sistemi ilə döyüş növbətçiliyinə getdi.
Həmçinin məlumat var ki, Perimetr sisteminə əvvəllər 15A11 raketləri ilə yanaşı, Pioner orta mənzilli ballistik raketləri əsasında yaradılmış komanda raketləri də daxil olub[14]. "Pioner" komanda raketləri olan belə mobil kompleks "Qorn"[15] adlanırdı. Kompleksin indeksi 15P656, raket 15J56-dır. Strateji Raket Qüvvələrinin ən azı bir bölməsinin "Qorn" kompleksi ilə silahlandığı məlumdur: 32-ci raket diviziyasının Vitebsk vilayətinin (Postavı şəhəri) Polotsk şəhərində yerləşən 249-cu raket alayı 1986-cı il mart-aprel aylarından 1988-ci ilədək[16] yerini dəyişə bilən komanda raketləri kompleksi ilə döyüş növbətçiliyində olub.
İddia edilir ki, kompleksin komanda məntəqəsi Kosvinski Kamen dağında (Sverdlovsk vilayəti)[17] bunkerində yerləşir.
Bu kompleksin komponentlərinin istehsalı və texniki xidməti ilə məşğul olan təşkilatlar maliyyələşmədə çətinliklər yaşayırlar. Kadr dəyişikliyi yüksəkdir ki, bu da kadrların ixtisasının azalması ilə nəticələnir. Buna baxmayaraq, Rusiya rəhbərliyi dəfələrlə xarici ölkələri əmin edib ki, təsadüfi və ya icazəsiz raket buraxılması riski yoxdur[18].
2009-cu ildə "Wired" jurnalının məlumatına görə, Perimetr sistemi işləyir və geri zərbə vurmağa hazırdır [4] .
2011-ci ilin dekabrında Strateji Raket Qüvvələrinin komandanı general-leytenant Sergey Karakayev bildirmişdi ki, Perimetr sistemi mövcuddur və döyüş növbətçiliyidədir [19] .
2018-ci ildə Strateji Raket Qüvvələrinin Baş Qərargahının keçmiş rəisi Viktor Yesin ABŞ-ın Orta mənzilli Nüvə Qüvvələri Müqaviləsindən mümkün çıxacağı təqdirdə Perimetr sisteminin təsirsiz olacağını bəyan etdi. ABŞ öz raketlərini Avropada yerləşdirə və Rusiyanın raket aktivlərinin əsas hissəsini Ölü Əl reaksiya vermədən məhv edə bilərdi. Sistem nəhayət işləyəcəksə, Rusiyanın adekvat cavab vermək imkanları az olacaq. "Biz yalnız təcavüzkarın ilk zərbəsindən sağ çıxan raketləri buraxa biləcəyik" deyən general, qalan raketlərin Amerikanın raketdən müdafiə sistemi[20] tərəfindən tutula biləcəyini qeyd etdi.
...So now, we need to bypass all the traditional layers of command authority, and suddenly, the ability to launch a nuclear retaliatory strike is given to some junior official in a bunker.
 |
 |
UREYIM.AZ |  |
 |
|