 |
 |
Ureyim.az |  |
 |
İvan Petroviç Kotlyarevski (i.ə.rus orf. Ива́нъ Петро́вичъ Котляре́вскій, ukr. Іван Петрович Котляревський; 29 avqust (9 sentyabr) 1769[1], Poltava, Rusiya imperiyası[2][1] – 29 oktyabr (10 noyabr) 1838[1], Poltava, Poltava quberniyası[d], Rusiya imperiyası[2][1]) — Ukrayna şairi, tərcüməçisi, pedaqoqu və dramaturqu.
| İvan Kotlyarevski | |
|---|---|
| ukr. Іван Петрович Котляревський | |
 | |
| Doğum tarixi | 29 avqust (9 sentyabr) 1769[1] |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 29 oktyabr (10 noyabr) 1838[1] (69 yaşında) |
| Vəfat yeri |
|
| Dəfn yeri | |
| Fəaliyyəti | şair, yazıçı, dramaturq, tərcüməçi |
| Əsərlərinin dili | ukrain dili |
| Janrlar | teatr pyesi |
| Mükafatları |
 |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Kotlyarevski Ukrayna ədəbiyyatının qabaqcıllarından biri hesab olunur. O, ukrayna dilində yazılmış və ilk dəfə 1798-ci ildə nəşr olunmuş "Eneida" poemasının müəllifidir. Bundan başqa, rus dilində də əsərləri var. Kotlyarevski ştabs-kapitan rütbəsi ilə 1806–1812-ci illər Rusiya-Osmanlı müharibəsində iştirak etmiş, müharibənin sonunda "1806-cı il Türkiyə müharibəsində rus qoşunlarının ilk hərəkətləri haqqında qeydlər" əsərini nəşr etdirmişdir.
Kotlyarevskinin təsiri təkcə onun Qriqori Kvitka-Osnovyanenko, Taras Şevçenko, Yakov Kuxarenko, Stepan Pisarevski və başqaları kimi yaxın davamçılarının əsərlərində deyil, həm də XIX əsrin ikinci yarısının etnoqrafik pyeslərində, rusdilli müəlliflər Nikolay Qoqolun və Vasili Narejninin əsərlərində və Belarus ədəbiyyatında müşahidə olunmuşdur.
İvan Petroviç Kotlyarevski 9 sentyabr 1769-cu ildə Rusiya imperiyasının bir hissəsi olan Poltavada Kotlyarevskilər ailəsində, zadəgan kazak starşina ailəsində anadan olmuşdur.[3][4] İvanın atası Pyotr İvanoviç Kotlyarevski Poltava şəhər magistraturasında katib vəzifəsində çalışmışdır. Onun anası Paraskeva Lavrentiyevna Jukovskaya Reşetilovkadan olan sotnya kazakının qızı olmuşdur. Kotlyarevskinin ata tərəfdən babası Poltavada yerləşən Müqəddəs Müvəffəqiyyət kafedralında diakon idi.[5] Kotlyarevski 1780–1789-cu illərdə Yekaterinoslav İlahiyyat Seminariyasında, 1789–1793-cü Poltava İlahiyyat Seminariyasında təhsil almışdır.[6] O, həmin dövrdə kənd mülkədarı ailələrində qulluqçu, 1793–1796-cı illərdə isə ev müəllimi kimi işləmişdir.[7]
İvan Kotlyarevski 1796-1808-ci illərdə hərbi xidmətdə olmuşdur. O, 1 aprel 1796-cı ildə Sever draqun alayında kursant təyin edilmişdir. Kotlyarevski 11 iyul 1796-cı ildə auditor, 1798-ci ildə praporşik, 8 yanvar 1799-cu ildə ikinci leytenant, həmin ilin 5 fevral tarixində isə leytenant rütbəsi almışdır.[8] O, 1802-ci ildə Dnestr və Krım baş müfəttişliklərində müfəttiş təyin edilmiş, süvari generalı markiz Jan Frank Luis Dotişampa müfəttiş köməkçisi olaraq göndərilmişdir. Kotlyarevski bundan sonra – 1806-cı ildən (şərti olaraq) 3 noyabr 1807-ci ilə qədər Osmanlı imperiyası ilə müharibə üçün nəzərdə tutulan 2-ci Ordu Korpusunun komandiri baron Kazimir Meyendorfun adyutantı kimi xidmət etməyə davam etmişdir. Kotlyarevski 12 aprel 1806-cı ildə ştabs-kapitan rütbəsinə yüksəlmişdir.[5][9]
O, 1806–1807-ci illərdə kapitan rütbəsi ilə xidmət etmişdir. Kotlyarevski 1806–1812-ci illər Rusiya–Osmanlı müharibəsində iştirak etmiş, İzmailin mühasirəsində iştirakçı olmuşdur. O, müharibə illərində Bucaq tatarlarının bitərəfliyinə nail olan diplomatik xidmətlərinə və İzmailin mühasirəsi zamanı cəbhə xəttində fəaliyyətinə görə 3-cü dərəcəli "Müqəddəs Anna" ordeni ilə təltif edilmişdir. Kotlyarevski 1808-ci ildə təqaüdə çıxmışdır.[10]
Kotlyarevski 1810-cu ildən "Kasıb zadəganların uşaqlarının təhsili evi"nin nəzarətçisi vəzifəsində çalışmışdır. O, 1812-ci ildə I Napoleon Bonapartın Rusiyaya qarşı kampaniyası zamanı Kiçik Rusiyanın general-qubernatoru knyaz Yakov Lobanov-Rostovskinin icazəsi ilə Poltava vilayətinin Xorolski rayonunun Qoroşin şəhərində 5-ci kiçik rus kazak alayını yaratmış və bunun üçün mayor rütbəsi almışdır. Kotlyarevskiyə söz verilmişdi ki, müharibə başa çatdıqdan sonra 5-ci Kiçik Rusiya alayı daimi kazak ordusu kimi qorunub saxlanacaq.[11] Buna baxmayaraq, bu ideya reallaşmamış olaraq qalmışdır.[12] Kotlyarevski 1816–1821-ci illərdə Poltava Azad Teatrının direktoru kimi çalışmışdır. O, 1818-ci ildə V. Lukaşeviç, V. Tarnavski və başqaları ilə birlikdə "Həqiqətə məhəbbət" (ukr. Любов до істини) Poltava mason lojasının üzvü olmuşdur. Kotlyarevski 1821-ci ildən Azad Rus Ədəbiyyatı Həvəskarları Cəmiyyətinin üzvü olmuşdur. Dekabrist Matvey Muravyov-Apostolun dekabristlərin işi üzrə istintaq zamanı verdiyi ifadəsinə görə, Kotlyarevski Kiçik Rus Məxfi Cəmiyyətinin üzvü idi. Hər halda, istintaq komitəsi bu iddiaya məhəl qoymamışdır.[13] Kotlyarevski Mixail Şepkinin təhkimçilikdən azad edilməsinə kömək etmişdir. O, 1827–1835-ci illərdə xeyriyyə təşkilatlarının qəyyumu olmuşdur.[14] O, 1835-ci ildə birdəfəlik təqaüdə çıxmışdır. Kotlyarevski mədəni həyatla maraqlanmağa davam etmiş, ona müraciət edənlərə dəstək olmuşdur. Bu dövrdə o, özünü ədəbi yaradıcılığa həsr etmişdir.[15]
1828–1829-cu illərdə İvan Kotlyarevskinin qulluqçusu işləmiş Varvara Leleçixanın memuarına görə, Kotlyarevski "adi insanlarla xoş və mehriban rəftar etmiş, onlarla kiçik rus dilində danışmış, zarafatlaşmış, həmişə hər kəsə gülümsəmişdir. Bütün bunlar onu tanıyan hər kəsi özünə cəlb etmişdi".[16] İvan Kotlyarevski 1838-ci ildə Poltavada vəfat etmişdir. Onun qəbirüstü abidəsini dostu Pavel Steblin-Kamenski öz vəsaiti hesabına ucaltmışdır.[17] Kotlyarevski evli deyildi. Onun varisi və məşuqəsi evində qulluqçu kimi çalışmış Matryona Yefremovna Vekleviçeva olmuşdur.[18]
İvan Kotlyarevski ədəbi fəaliyyətə təxminən 1794-cü ildə başlamışdır. O, "Kotlyarevski tərəfindən kiçik rus dilinə tərcümə edilmiş Vergilinin Eneidası" adı ilə bir neçə dəfə yenidən çap edilmiş "Eneida" (1798, üç hissə; 1842 – ölümündən sonra tam nəşr) poemasının müəllifidir.[19] Bu, tamamilə müasir ukrayn dilində nəşr olunan ilk ədəbi əsər hesab olunur.[20][21] O dövrdə Ukraynada milyonlarla insan üçün ukrayn dili gündəlik istifadə olunurdu, lakin Çar Rusiyasının nəzarətində olan ərazidə ədəbi istifadəsindən rəsmi səviyyədə çəkindirilirdi.[22] Kotlyarevski Vergilinin eyniadlı poemasının süjet konturunu, habelə Nikolay Osipovun rus dilində "Vergilinin Eneidası, lakin tərsinə çevrilmiş" (1791)[a] adlı parodiya xarakterli poemasını əsas götürərək burlesk ənənələrində öz orijinal ədəbi əsərini yaratmışdır. Poemada müəllif XVIII əsrin ikinci yarısında Ukrayna cəmiyyətinin həyatının müxtəlif aspektlərini canlandırılmışdır. Milli rəngarənglik elementləri və sadə insanların taleyinə rəğbət mövzusu əsərin müasirləri arasında böyük dərəcədə uğur qazanmasına səbəb olmuşdur.[19][23] Bundan başqa, müəllifin rus dilində də əsərləri var.[24]
Kotlyarevski 1819-cu ildə Poltava Teatrı üçün "Natalka Poltavka" tamaşasını və "Sehrbaz Moskal" vodevilini yazmışdır. Birincisi ilk dəfə 1838-ci ildə İzmail Sreznevski tərəfindən "Ukrainski sbornike"də, ikincisi isə 1841-ci ildə nəşr olunmuşdur.[25] Onlar müasir Ukrayna dramaturgiyasının yaranması üçün əsas olmuşdur. Kotlyarevskinin dramatik yaradıcılığının xarakterik cəhətləri aktyor heyətinin azlığı, düzgün seçilmiş konflikt, süjet inkişafının gərginliyi və təbiiliyi, kompozisiyanın zərifliyi, yumoru, ideya aydınlığı və xalq dilindən istifadə hesab olunur.[26]
Kotlyarevskinin təsiri təkcə onun Qriqori Kvitka-Osnovyanenko, Taras Şevçenko, Yakov Kuxarenko, Stepan Pisarevski və başqaları kimi yaxın davamçılarının əsərlərində deyil, həm də XIX əsrin ikinci yarısının etnoqrafik pyeslərində, rusdilli müəlliflər Nikolay Qoqolun və Vasili Narejninin əsərlərində və Belarus ədəbiyyatında müşahidə olunmuşdur.[27]
Ukrayna və Rusiya ictimaiyyəti arasında böyük uğur qazanan "Eneida"nın təsiri altında "Kiçik rus dialekti" uzun müddət, bir çox ukraynalı yazıçılar da daxil olmaqla, burlesk mövzuları və "kiçik sakitlik" ilə yaxından əlaqəli olaraq qəbul edilmişdir. Kotlyarevskinin özü və müasirləri "Kiçik rus dili"ni ilk növbədə yumoru çatdırmaq üçün istifadə edirdilər.[28] Buna görə də 1840-cı illərdən bəri ukrayn dilini daha geniş üslub və tematik diapazonda sənədləşdirən Ukrayna romantizminin nümayəndələri olan yazıçılar özlərini Kotlyarevskiyə xas "Kotlyarevşina" ənənələrindən ayırmağa çalışmışdılar.[29]
1838-ci ildə şairin vəfat etməsi ilə bağlı "Əbədi yaddaşda Kotlyarevskiyə" adlı şeirlər toplusu yazmış, onu ölməz "Eneida"nın yaradıcısı kimi tərənnüm edən Taras Şevçenko 1847-ci ildə "Eneida"nı "Moskva obrazı üçün yumor" kimi təsvir etmişdir.[29] Sonralar Şevçenko "Əkizlər" (1855) hekayəsində Kotlyarevskinin simasını "ağ kətan xalatlı və saman kəndli papağında hündürboy, arıq qoca kişi", şəxsiyyətinin xüsusiyyətlərini isə onun gündəlik həyatda sadəliyi, təvazökarlığı, qonaqpərvərliyi ilə təsvir etmişdir. Şevçenko bu əsərdə hekayənin protaqonisti Stepan Martınoviçin ağzından "Eneida" haqqında bəhs edərkən onu "əvəzolunmaz kitab" kimi izah etmişdir.[30]
Şevçenkodan fərqli olaraq, Panteleymon Kuliş 1861-ci ildə Kotlyarevskini "Eneida" əsərində "Ukrayna xalqını sərt şəkildə ələ salan antimilli zövq nümunələri"nin sözçüsü adlandırmışdır. O, Kotlyarevskinin "panların karikaturalı, gülməli və absurd tapa biləcəyi hər şeyi adi bir insanın ən pis nümunələrində" sərgilədiyini qeyd etmiş və poemanın üslubunu "Ukrayna pivəxana söhbətinin nümunəsi" adlandırmışdır. Bununla belə, Kuliş 1882-ci ildə Kotlyarevskiyə qarşı kəskin tənqidi mövqeyindən əl çəkərək yazmışdır ki, "xalqın ruhunun naməlum diktələrinə tabe olan Kotlyarevski sadəcə Ukrayna şüurunun bir aləti idi".[31]
1946-cı ildə Ukrayna mühacir "Poxid" jurnalında ukraynalı ədəbiyyatşünas İ. Sniqur bu tənqidlərə qarşı çıxaraq qeyd etmişdir:
|
İvan Kotlyarevski getmanlığın hərarətli xatirəsini saxlayır və heç bir daxili psixoloji münaqişə olmadan xalq həqiqətinə can atırdı. Bununla belə, o, kazakların keçmişinə olan rəğbətini çarist dövlət sisteminə qarşı daha dözümlü münasibəti ilə birləşdirir. Kotlyarevski onun general-qubernator knyaz Aleksey Kurakin, knyaz Repnin və knyaz Lobanov-Rostavetski kimi nümayəndələrinə rəğbət bəsləyirdi. Eyni zamanda, Kotlyarevski bunu kifayət qədər səmimi şəkildə, eqoistcəsinə nüfuzlu şəxslərin rəğbətini qazanmaq niyyəti olmadan edir. Buna görə də Panteleymon Kuliş onu olduqca ədalətsiz olaraq günahlandırır. Bu daxili konflikt Kotlyarevskidə yaranmır, çünki Ukrayna milləti anlayışı onun şüurunda Rusiya dövləti konsepsiyasının tərkib hissəsi, bütövə tabe olan bir hissəsi kimi təsbit edilmişdi.[31] | 
|
Həmçinin, S. O. Yefremov qeyd etmişdir: Kotlyarevskinin "Kotlyarevşina"da günahı yoxdur, çünki "heç bir məşhur insan kiçik insanlar növündən olan bəzi tələbələrin və ardıcılların meydana çıxacağından və mənəvi irsi dərk etməyən, müəlliminin böyük irsini yox, xırda təbiətini əks etdirən öz yöndəmsiz ixtiraları ilə bütün dünyada onun bayrağı altında gəzməyə icazə verilməyəcəyindən sığortalanmayıb ... Və şübhəsiz ki, Kotlyarevski bir şeydir, bizim yazılarımızdakı "Kotlyarevşina" isə tamam başqa şeydir".[30]
В шутовском роде (burlesque) известны у нас Майков и Осипов. Первый (р. 1725, ум. 1778 г.) оскорбил образованный вкус своею поэмою «Елисей». Второй, в «Энеиде» наизнанку, довольно забавен и оригинален. Ее же на малороссийское наречие с большею удачею переложил Котляревский
 |
 |
UREYIM.AZ |  |
 |
|
