 |
 |
Ureyim.az |  |
 |
Əbu Hənifə Numan ibn Sabit ibn Zuta ibn Mah (ərəb. أبو حنيفة النعمان بن ثابت الكوفي; 5 sentyabr 699[1], Kufə, Əməvilər xilafəti[2][3][…] – 18 iyun 767, Bağdad, Abbasilər xilafəti) — İslamın dörd fiqh məktəbindən biri olan Hənəfi məzhəbinin banisi, sünni fiqhinin ən böyük ustadlarından sayılan İslam fəqihi və hədis alimi. Əsl adı Numan ibn Sabit olmuşdur və tərəfdarları tərəfindən ona "İmamı Əzam (azərb. böyük imam)" ləqəbi verilmişdir.
| Əbu Hənifə | |
|---|---|
| ərəb. أَبُو حَنِيفَةَ النُّعْمَانُ | |
 | |
| Doğum adı | النُّعْمَانِ بْنِ ثَابِتٍ بْنِ مَرْزُبَان الكُوفِيّ التَّيْمِيّ بِالْوَلَاء |
| Doğum tarixi | 5 sentyabr 699[1] |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 18 iyun 767 (67 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Dəfn yeri | |
| Uşağı | |
| Elm sahələri | fiqh |
| Tanınmış yetirmələri | Əbu Yusif, Məhəmməd əş-Şeybani[4], Həsən ibn Ziyad[5], Həmmad ibn Əbu Hənifə, Həmzə əl-Kufi[d], Abdulla ibn Mübarək |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Əbu Hənifə 699-cu ildə dövrünün mühüm elm mərkəzlərindən biri olan Kufədə anadan olmuşdur. Atasının adı Sabit, babasının adı Zutadır. "Əbu Hənifə" onun ləqəbi olsa da Hənifə adında qızının olmadığı (oğlu Həmmaddan başqa övladı olmamışdır) məlumdur. Bu şəkildə adlandırılması haqqında iki versiya vardır. Birinci versiyaya görə ona bu ləqəb iraqlıların "hənifə" dediyi, bir cür divit və ya yazı hoqqasını davamlı yanında gəzdirdiyi üçün "qələmin və ya mürəkkəbin atası" mənasında verilmişdir. İkinci versiyaya görə isə bu ləqəb, Əbu Hənifəyə ("hənif (ərəbcə: حنيف)" kəlməsinin lüğətdə "israrla haqdan və istiqamətdən ayrılmayan şəxs" deməkdir) doğru, dürüst, haqdan ayrılmayan, ədalətli bir şəxs olduğu üçün verilmişdir[6]. Buna görə də "Əbu Hənifə"ni əsl mənasında deyil, bir ləqəb və xüsusiyyət olaraq qəbul etmək lazımdır.
Babası Zuta Əfqanıstan ətrafında yaşamış və ərəblərin buranı zəbt etməsi nəticəsində əsir düşmüşdür. O, Teym qəbiləsinin quluna çevrilsə də, sonradan azadlığını əldə etmişdir. Lakin Əbu Hənifənin nəvələrindən olan İsmayıl, onun ulu babasının heç vaxt qul olmadığını bildirmişdir. Zuta Əli bin Əbu Talibin xəlifəliyi dövründə Kabildən gəlib Kufəyə yerləşmişdi.
Oğlu Sabit Tərməz, Nəsa və Ənbarda yaşamışdır. Hətta Əbu Hənifənin Ənbarda doğulduğu iddia edilir. O, varlı və dindar biri olub, sonralar məskunlaşdığı Kufədə parça ticarəti ilə məşğul olmuşdur. Onun Əli ibn Əbu Taliblə görüşüb özü, övladları və soyu üçün dualar alması barədə şayiələr vardır.
Əbu Hənifənin ailəsi Xorasanın görkəmli şəxsiyyətlərindən birinin nəslindəndir və onun ailəsinin ərəb olmadığı dəqiqdir. Onun fars olduğuna dair fikirlər daha çox yayılmışdır. Bəzi tarixçilər də onun Babildə yaşayan ərəb olduğunu söyləmişlər[7].
Əbu Hənifə gənc yaşlarında Quranı əzbərləmiş və ərəb qrafikasını, sintaksisini, şeirini və ədəbiyyatını öyrənmiş, daha sonra təsnifləşdirilmişdir. Gəncliyində hicri 102-ci ildə Məkkədə vəfat edən səhabələrdən Ənəs ibn Malik, Abdullah ibn Əbi Əvfa, Vasilə ibn Əska, Səhl ibn Səid və son olaraq Əbut-Tufeyl Amir ibn Vasiləni görmüş və bu səhabələrdən hədis dinlədiyi üçün tabiin hesab olunur.
Əbu Hənifə elmlə məşğul olmamışdan əvvəl uğurlu tacir olmuşdur. İmam Şəbinin tövsiyəsi ilə dərslərini davam etdirməyə başlamış və ondan kəlam, din, əqidə və mübahisə elmini öyrənmişdir. Daha sonra Həmməd ibn Süleymanın dərs dərnəyinə qatılaraq fiqh təhsilinə başlamış və on səkkiz il Həmmədin mühazirələrini davam etdirmişdir. Əbu Hənifə Məkkə və Mədinədə çoxu tabiin olan alimlərlə tez-tez görüşür, onlardan hədis rəvayətləri dinləyir və fiqhdən bəhs edərdi.
O, səhabə Abdullah ibn Abbasın elmini Məkkə fəqihi Ata bin Əbu Rebah və İkrimədən, xəlifə Ömər ibn Xəttab və oğlu Abdullahdan nəql etdiyi elmi Abdullah bin Ömərin azadlığı Nafidən öyrənmişdir. Abdullah ibn Məsuddan, Əlidən nəql etdiyi elmləri görüşdüyü və söhbət etdiyi tabiinlərdən öyrənmişdir.
Əbu Hənifə bütün məcburiyyətlərə baxmayaraq, Əməvi və Abbasi hökmdarlarına boyun əyməmiş, xəlifəliyinin leqal olmadığını açıq dilə gərirdiyi[8] Abbasilərin ikinci xəlifəsi Əbu Cəfər əl-Mənsur tərəfindən həbs etdirilmiş, 4 dəfə fətva verməsinə qadağa qoyulmuş və işgəncələrə məruz qalmışdır. Bir müddət bu vəziyyət davam etdikdən sonra o, hicri 150-ci ilin Rəcəb ayında Bağdadda vəfat etmişdir. Tarixçilər onun ölümünə səbəb kimi məruz qaldığı işgəncə və əziyyətləri göstərmişlər.[9] Bəzi mənbələr isə xəlifə tərəfindən zəhərləndiyini bildirmişlər.[10] Onun ölümündən sonra məzhəbi İslam dünyasının böyük əksəriyyətinə yayılmışdır. Səlcuqların sultanı I Məlikşahın vəzirlərindən Əbu Sədi Xarəzmi, Əbu Hənifənin qəbri üzərində bir türbə və onun ətrafında isə mədrəsə tikdirmişdir.
1508-ci ildə Bağdadı işğal edən I İsmayıl Əbu Hənifənin məzarını dağıtmış və yandırmışdır.[11][12][13][14][15][16][17] Bağdadı azad edən I Süleyman məzarın bərpasını Memar Sinana həvalə etmişdir.[18] 1534-cü ildə məqbərəyə imarət, məscid, hamam və ribat (red — müdafiə istehkamı) əlavə olunaraq yenidən bərpa edilmişdir. Əbu hənifənin məzarına I Abbas tərəfindən də zərər verilmişdir.[19] 1639-cu ildə Bağdad yenidən Osmanlının əlinə keçir və sultan IV Murad məqbərənin bərpası üçün əmr verir.
Kompleksdəki sonrakı restavrasiya işləri 1802-ci ildə Süleyman paşa, (məsciddə) 1816-cı ildə Davud paşa, (türbədə) 1839-cu ilə sultan Əbdülməcid tərəfində aparılmışdır. Kompleksin bütünlükdə təmiri 1871-ci ildə Pərtəvniyal Validə sultan və 1903–1910-cu illərdə Sultan II Əbdülhəmid tərəfindən həyata keçirilmişdir. Daha sonra İraq höküməti tərəfindan 1948-ci və 1959-cu illərdə həyata keçirilən təmir işlərində kompleksin memarlığında bir sıra dəyişikliklər edilmiş, kompleksi əhatə edən qala divarları, portallar, mədrəsə, imarət, hamam və qərbi portiklər dağıdılaraq, yerinə modern üslubda yeni həyət hasarları, simvolik iki portal və əlavə binalar inşa edilmişdir.[20]
Əbu Hənifənin vəsiyyətləri bunlardır:[21]
Əbu Hənifə müəllimləri (və müəllimlərinin müəllimləri) olaraq aşağıdakı şəxslərin adını çəkmişdir:[22][23][24][25]
Əbu Hənifənin elm məclislərinə minə yaxın tələbənin mütəmadi şəkildə iştirak etdiyi, bunlardan təxminən qırx nəfərinin mütləq ictihad dərəcəsinə çatdığı qeyd edilir.[26][27][28] əs-Salehi "Uqud əl-Cüman" əsərində bunlardan səkkiz yüzə qədər tələbəsinin adlarını qeyd etmişdir. Onun tələbələri haqqında demək olar ki, bütün mənaqib (bioqrafiya) kitablarında qismən də olsa məlumat verilir. Son dövr alimlərindən əl-Kiranəvinin "Əbu Hənifə və Əshabuhu" (Əbu Hənifə və yoldaşları/ tələbələri) əsərində Əbu Hənifənin məşhur tələbələrinin tərcümeyi-halları təfsilatlı şəkildə verilmişdir.
Burada tərcümeyi-halları qeyd edilənlər Əbu Hənifənin ən məşhur tələbələrindən və ardıcıllarından olmaqla yanaşı, eləcə də Əbu Hənifənin elmi mirasını nəql edən şəxslərdir:[29]
Əbu Hənifənin fiqhə dair qələmə alınmış əsərləri:[30]
Fiqh elmini bu gün məlum olan şəkildə, yəni sistemli formada, "bablar" (bölmələr) və "kitablar" (fəsillər) olaraq ilk dəfə tərtib edən Əbu Hənifə olmuşdur.[31] Əbu Hənifənin kitablarını (fiqhi görüşlərini) ilk dəfə qələmə alan şəxs onun tələbələrindən Əbu Əmr Əsəd ibn Əmr əl-Bəcəli (v. 188/803) olmuşdur. Züfər ibn əl-Hüzeyl və Əbu Yusif də ustadları Əbu Hənifənin görüşlərini yazan on böyük tələbəsi arasındadır. Əbu Hənifənin tələbələri onun görüşlərini yazaraq kitab şəklinə salar və onları Əbu Hənifəyə oxuduqdan sonra icazət (buna qiraətlə icazət deyilir) alar, sonra öz məmləkətlərinə qayıdaraq həmin kitabların tədrisi ilə məşğul olardılar.[32] Məşhur mühəddis və fəqih Abdullah ibn əl-Mübarək (v. 181/796) də bunlardandır. O, Əbu Hənifənin əsərlərini həm bilavasitə ustadının özündən, həm də tələbələrindən dinləmişdir. O, bu barədə belə demişdir:
"Əbu Hənifənin kitablarını (görüşlərini) dəfələrlə yazdım. Bəzən əlavələrdə olurdu, onları da yazardım."
İbn Həcər əl-Heytəmi, Sayməri, Salehi, Ğazzi və başqalarn qeyd etdiyinə görə Əbu Hənifənin (hələ sağlığında tələbələri tərəfindən yazılan) kitablarının nüsxələri dövrünün məşhur alimlərindən Süfyan əs-Səvri (v. 161/776), Malik ibn Ənəs (v. 179/794), Əvzai (v. 157/773) və əl-Əməş (v. 148/765) kimi görkəmli şəxsiyyətlərin də əlində olmuşdur və onlar həmin kitablardan istifadə etmişlər. Həmin kitablar Əbu Hənifənin vəfatından sonra da tələbələri tərəfindən tədris edilmişdir. Əbu Hənifənin məzhəbi bu kitabların sayəsində yayılaraq bir tərəfdən Xorasana, digər tərəfdən də Mərakeşə, Tancaya qədər gedib çatmışdır. İmam Şafii (v. 204/819) Əbu Hənifənin kitabları barədə belə demişdir:
"Əbu Hənifənin kitablarına nəzər salmayan kəs nə elmdə dərinləşə bilər, nə də fəqih ola bilər! (bunu İbn Həcər əl-Heytəmi, Salehi və Sayməri öz əsərlərində qeyd etmişlər)"
Əbu Cəfər ət-Təhavinin (v. 321/933) nəql etdiyinə görə imam Şafiinin ən məşhur tələbələrindən olan İsmayıl ibn Yəhya əl-Müzəni (v. 264/878) (eyni zamanda Əbu Cəfər ət-Təhavinin dayısıdır) hər zaman Əbu Hənifənin kitablarına müraciət edər və çətin məsələlərin həllində həmin kitablardan istifadə edərdi.
Yuxarıda qeyd edilən bütün məlumatlar Əbu Hənifənin sadəcə öz görüşlərindən ibarət olan, tələbələri tərəfindən hələ o həyatda ikən yazılan əsərlərinin mövcud olduğunu göstərir. Lakin müəyyən mərhələdən sonra bu kitablar yavaş-yavaş tükənmiş və dövrümüzə (kitablar formasında) gəlib çatmamışdır. Dövrümüzə gəlib çatan, Əbu Hənifənin fiqhi görüşlərini ehtiva edən əsərlər onun tələbəsi İmam Məhəmməd tərəfindən Əbu Hənifənin vəfatından sonra qələmə alınmışdır. Tarix kitablarında verilən məlumatlara görə Əbu Hənifənin aşağıdakı adlarda əsərləri olmuş, lakin dövrümüzə gəlib çatmamışdır:
Əbu Hənifənin hədis elminə dair əsərləri:[33]
1. "əl-Əsar" — Muhəmməd ibn əl-Həsən əş-Şeybaninin nəql etdiyi müsnəddir.
2. Həmmad ibn Əbu Hənifənin atasından nəql etdiyi "əl-Müsnəd".
3. Əbu Yusifin ustadından nəql etdiyi "əl-Müsnəd".
4. Əbu Abdullah əl-Hüseyn əl-Bəlxinin Əbu Hənifədən nəql etdiyi "əl-Müsnəd".
5. Əbu Bəkr Əhməd əl-Kəlainin Əbu Hənifədən nəql etdiyi "əl-Müsnəd".
6. Əbülhəsən Ömər əl-Əşnaninin Əbu Hənifədən nəql etdiyi "əl-Müsnəd".
7. Əbülhəsən Muhəmməd Hübeyş ibn Ziyad al- Lülüinin Əbu Hənifədən nəql etdiyi "əl-Müsnəd".
8. Əbu Bəkr Muhəmməd əl-Ənsarinin Əbu Hənifədən nəql etdiyi "əl-Müsnəd".
9. Əbu Əhməd Abdullah əl-Cürcaninin Əbu Hənifədən nəql etdiyi "əl-Müsnəd".
10. Əbu Nüeym Əhməd əl-İsfahaninin Əbu Hənifədən nəql etdiyi "əl-Müsnəd".
11. Əbu Həsən Muhəmmədin Əbu Hənifədən nəql etdiyi "əl-Müsnəd".
12. Əbülqasım Təlhə əş-Şahidin Əbu Hənifədən nəql etdiyi "əl-Müsnəd".
13. Əbu Muhəmməd əl-Harisinin Əbu Hənifədən nəql etdiyi "əl-Müsnəd".
14. "Nüsxətü Muhəmməd" adlı müsnəd.
15. Əbu Əli əl-Bəkrinin Əbu Hənifədən nəql etdiyi "əl-Müsnəd".
16. Əbu Bəkr əl-Muqrinin Əbu Hənifədən nəql etdiyi "əl-Müsnəd".
17. İbn Əbil-Avamın Əbu Hənifədən nəql etdiyi "əl-Müsnəd".
Əbu Hənifənin əqidəyə dair əsərləri:[34]
Problemlərin həllində dörd dəlil olaraq xatırlanan Ədilleyi-şəriyyə (şəriətin əsas dəlilləri) məfhumunu Ənu Hənifə öz baxışları əsasında yenidən təşkil etmişdir. Onlar aşağıdakılardır:
Əbu Hənifənin qiyası nəslərə tərcih etməsinin şayə olmasını aşağıdakı dialoq sübut edir (Əbu Hənifə Məhəmməd Baqirlə Mədinədə ilk dəfə qarşılaşdığı zaman aralarında belə bir dialoq keçmişdir):
- Babamın yolunu və hədislərini qiyasla dəyişdirən sənsənmi?
Əbu Hənifə:
- Sənə layiq olan şəkildə otur. Ta ki, mən də, mənə layiq olan şəkildə yerimə oturum. Babanız Məhəmməd peyğəmbərə həyatında səhabələri necə ehtiram göstərirdilərsə, eyni şəkildə mən də sizə ehtiram bəsləyirəm.
Bundan sonra hər ikisi oturdu və Əbu Hənifə sözə belə başladı. Sizə üç sualım var, xahiş edirəm sualıma cavab verin:
1) Qadınmı, yoxsa kişimi daha zəifdir?
Məhəmməd Baqir:
- Qadındır, dedi.
Əbu Hənifə:
"Qadının mirasda hissəsi kişiyə nisbətlə neçədir?" — deyə soruşdu.
O: "Kişinin hissəsi iki, qadının hissəsi birdir" — dedi.
Əbu Hənifə: "Babanızın sözü bax budur. Əgər mən mən onu dəyişdirmiş olsaydım, qiyasa dayanaraq, kişiyə bir, qadına iki hissə verilməsini deyərdim. Çünki, qadın kişiyə nisbətlə daha zəifdir" — dedi.
2) Namaz mı, yoxsa oruc mu fəzilətlidir?
İmam Məhəmməd Baqir:
- Namaz daha əfzəldir
Əbu Hənifə: "Bu da babanızın sözüdür. Əgər mən onu dəyişdirsəydim, qiyas edərək heyz halından təmizləndikdən sonra qadının namazı qəza etməsini, orucu isə qəza etməməsini deyərdim" — dedi.
3) Sidik mi, yoxsa mənimi (red — məni yəni sperma)
daha mundardır?
Məhəmməd Baqir:
- Sidik daha mundardır.
Əbu Hənifə: "Babanızın dinini qiyasla dəyişdirsəydim,
sidik etdikdən sonra qüsl edilməsini, məni ifraz olduqdan sonra da dəstəmaz alınmasını deyərdim. Lakin qiyasla babanızın dinini dəyişdirməkdən Allaha sığınıram" — dedi.
Bundan sonra Məhəmməd Baqir qalxıb Əbu Hənifəni qucaqladı, üzündən öpdü və ona ehtiram göstərdi.[39]
İndiyə qədər sayılan Ədilleyi şəriyyə adlı dörd əsas dəlil, fiqhin problemlərin həllində istifadə etdiyi və Əbu Hənifəyə qədər alimlərin heç bir ixtilafsız istifadə etdikləri alətlərdir. İmam bu alətləri yenidən təfsir edərək unikal istifadəni ortaya qoyur. Bu ənənəvi dəlillərə beşdə birini əlavə edərək, bu mövzuda fiqh metodunda əsl inqilab edir:
İmam Əzəm hicri 121, miladi 739-cu ildə "Xanədan Ələviyə" mənsublarından olan "İmam Zeyd bin Əli" tərəfindən Əməvi xəlifəsi Hişam ibn Əbdülməlikə qarşı apardığı mübarizəni, Məhəmməd peyğəmbərin rəhbərlik etdiyi Bədr döyüşü ilə müqayisə etmiş və onu maddi və mənəvi dəstəkləməkdən heç vaxt çəkinməmişdir.[42]
Əbu Hənifənin Zeyd ibn Əlini dəstəkləməsinin iki səbəbi vardır:
Daha sonra 743-cü ildə İmam Zeydin oğlu İmam Yəhya Xorasanda üsyan qaldırılmış və əməvilər tərəfindən öldürülmüşdür. Bu hadisə Əbu Hənifə başda olmaqla İslam alimlərinin etirazına səbəb olmuşdur. Əməvilər alimləri susturmaq üçün İraq valisi İbn Hübeyrə vasitəsilə onlara vəzifələr təklif edirlər. Başda Əbu Hənifə olmaqla İslam alimlərinin çoxu bu təklifləri rədd edirlər. Bundan sonra Əbu Hənifə həbs olunur. Ona hər cür işgəncə verilsə də qərarından dönməyərək belə deyir:
"Hətta İbn Hübeyrə mənə Vasitin məscidlərinin qapılarını saymağı belə tapşırsa, qəbul etmərəm."[46]
Əbu Hənifə ən böyük imam (İmam əzəm), müctəhid, mücəddid kimi fəxri sifətlərdən başqa, bəzən mötəbər dini mənbələri (hədisləri) rədd etməklə bərabər, ağla zidd hesab etdiyi baxışlarına görə dini məhv edən, ən böyük fitnə və dəccal kimi müəyyən edən əks xarakterlərin hədəfidir.[47]
Əbu Hənifə rəy əhli kimi tanınır və hədisləri təkcə əməl və rəvayət baxımından deyil, həm də məna baxımından tənqid edir. O, məna baxımından Məhəmmədə aid edilə bilməyəcəyinə inandığı hədisləri qəbul etmir və bu hədislərə zidd fətvalar verməkdən çəkinmir. Bu yolla hədis əleyhinə 200-ə yaxın fətvası məlumdur. Bu səbəbdən hədisləri dində "mütləq mətn" kimi görən hədis alimlər tərəfindən sərt şəkildə tənqid edilir. Əldə olan mənbələrə görə, Əbu Hənifəni tənqid edənlər arasında Buxari birinci yerdədir. Buxari Əbu Hənifəni "əl-Cəmius-səhih"in bab başlıqlarında və digər əsərində adını çəkmədən "Qalə bazun-nəs (ərəbcə: قال بعض الناس — azərbaycanca: bəzi adamlara de ki)" ifadəsini işlətməklə onu tənqid etmişdir.[48] Mürciyyə mənsub olması barədə şayiələri xatırladıb,[49] onun İslam dininə xələl gətirdiyini söyləmişdir. Əslində Buxarinin "Əd-Duafəus-Sağir" kitabının 388-ci maddəsində bildirilir ki, Əbu Hənifə küfr üzündən iki dəfə iman gətirməyə dəvət edilmişdir.
Əbu Hənifə öz zamanında "Dəhriyyun" adlandırılan Cəbriyyə, Abdullah ibn Səbanin Səbaiyyə, Mötəzilə[50] və Murciyyə kimi dini məzhəblərlə mübarizə aparmışdır.
Yaşar Nuri Öztürk, Əbu Hənifə haqqında yazdığı kitabında onu İslam dinini ərəblərin fitnə-fəsadından xilas edərək Quranın göstərdiyi xəttə qoymuş bir şəxs kimi təsvir edir.[51]
Bəzi İslam alimlərinin Əbu Hənifə haqqındakı fikirləri:
1. "Uqud əl-Mərcan fi Mənaqibi Əbi Hənifə ən-Numan" — Əbu Cəfər ət-Tahavi (h/v.321).
2. "Təbyidus-Sahifə fi Mənaqibi Əbi Hənifə" - Hafiz Əbu Əbdürrəhman Cəlaləddin əs-Suyuti əş-Şafeyi (h/v.911).
3. "əl-Xayratul-Hisan fi Mənaqibi Əbi Hənifə ən-Numan" — Əhməd ibn Həcər əl-Heytəmi əl-Məkki əş-Şafeyi (h.909–973\1504–1567).
4. "Tənvir əs-Sahifə bi Mənaqibi Əbi Hənifə" — Yusif ibn Əbdül-Hadi əl-Hənbəli (h/v.909).
5. "Mənaqibul-İmam Əbi Hənifə" — Müvəffəquddin ibn Əhməd əl-Məkki əl-Xəvarizmi (əl-Xarəzmi) əl-Hənəfi (h.484–568 1091–1172)
6. "Şəqaiq ən-Numan fi Mənaqibin-Numan" — Carullah Əbülqasım Mahmud ibn Ömər əz-Zəməxşəri (h\v.538).
7. "Uqud əl-Cüman fi Mənaqibi Əbi Hənifə ən-Numan" — Əbu Abdullah Muhəmməd ibn Yusif ibn Əli ibn Yusif əd-Diməşqi əs-Salehi (h/v.942).
8. "Əxbaru Əbi Hənifə" — Əbu Abdullah Hüseyn ibn Əli əs-Sayməri (h/v.436).
9. "Mənaqibul-İmam əl-Əzəm" — Muhəmməd ibn Muhəmməd əl-Kərdəri əl-Bəzzazi (h/v.827).
10. "əl-Bustan fi Mənaqibin-Numan" — Hafiz Şəmsəddin Əbdülqadir ibn Əbülvəfa əl-Quraşi əl-Misri əl-Hənəfi (h. 696–775).
11. "əl-İntisar li-Əimmətil-Əmsar" — Yusif ibn Qızoğlu Sibt ibn əl-Cövzi (h.581–654\m. 1185–1256).
12. "əl-Hürrün-Nəfis fi Mənaqibi Əbi Hənifə" — Hüreyfiş Abdullah ibn Səd ibn Əbdül-Kafi əl-Misri əl-Məkki (v.801(h)).
13. "Kəşfül-Əsar əş-Şərifə fi Mənaqibi Əbi Hənifə" — Abdullah ibn Muhəmməd əl-Harisi al-Kələbazi əl-Səbəzmuni əl-Hənəfi (h. 258–340\m. 872–952).
14. "Qəlaidu Uqud əd-Dürar vəl-Üqyan fi Mənaqibi Əbi Hənifə ən-Numan" — Əfifuddin Əbülqasım b. Əbdül-Alim əl-Eyni əl-Qirbəti əl-Hənəfi (v.907). Eyni müəllifin "ər-Ravdatül-Aliyə əl-Munifə fi Mənaqibil-İmam Əbi Hənifə" adlı başqa bir əsəri də vardır.
15. "əl-Hiyad min Savbil-Ğaməm əl-Fayyad" (türkcədən ərəb dilinə tərcümə edilmişdir) — Şəmsəddin Əhməd ibn Muhəmməd əs-Sivasi (h/v. 1006).
16. "Tuhfətus-Sultan fi Mənaqibin-Numan" — Əhli əş-Şirazi — Muhəmməd b. Yusif b. Şihab əş-Şirazi (h/v. 942).
17. "əl-İbanə fi Rəddi Mən Şənnəa əla Əbi Hənifə" — Qazı Əbu Cəfər Əhməd ibn Abdullah əs-Sirmari əl-Bəlxi əl-Hənəfi.
18. "Fəsl fi Mənaqibi Əbi Hənifə" — Əbül-Abbas Əhməd ibn əs-Salt əl-Himmani (h/v. 308\m. 920).
19. "Fəzailül-İmam Əbi Hənifə və Əxbaruhu" — İbn Əbil-Avam ləqəbi ilə məşhur Əbülqasım Abdullah ibn Muhəmməd ibn Əbil-Avam əs-Sədi (h/v. 330).
20. Əbu Əhməd Muhəmməd ibn Əhməd əş-Şəbi ən-Neysaburinin (h/v357) də Əbu Hənifəyə həsr etdiyi bir kitabı vardır.
21. Əbu Yəhya Zəkəriyya ibn Yəhya ən-Neysaburinin (h/v:298) də Əbu Hənifənin həyatına həsr etdiyi bir əsəri vardır.
22. Hafiz Əbu Abdullah əz-Zəhəbi (h/v.748) "əl-Kaşif" əsərində Əbu Hənifənin həyatına dair bir cüz qələmə aldığını qeyd edir.[63]
23. Məhəmməd Əbdurrəşid ən-Numani (h. 1333–1420\m. 1915–1999) "İslam alimlərinin gözü ilə hədis elmində İmam Əbu Hənifə".
 |
 |
UREYIM.AZ |  |
 |
|