 |
 |
Ureyim.az |  |
 |
ABŞ-də erməni lobbisi (ing. Armenian American Lobby) — ABŞ-də fəaliyyət göstərən etnik lobbidir, bu lobbi erməni diasporunun, Ermənistanın və Dağlıq Qarabağ separatçılarının maraqlarını qorumaqla məşğuldur. Zbiqnev Bjezinskinin fikrincə erməni lobbisi ABŞ-də üç ən effektiv etnik lobbilərdən biridir.[1]
1820-ci ildə Osmanlı imperiyasına gələn missionerlər özlərinin əsas fəaliyyət icması kimi erməni icmasını seçirlər. Bəzi ermənilər təhsil almaq üçün ABŞ-yə gedirdilər və orada həmişəlik qalırdılar.
1830-cu ildə ABŞ ilə Osmanlı imperiyası arasında ilk ticarət müqaviləsi bağlanır, ticari əməliyyatlar zamanı amerikalılar erməniləri vasitəçilər kimi cəlb edirdilər.
1890–1900-cü illər arasında 12 minə yaxın erməni ABŞ-yə köçür, bu dövrdən sonra ABŞ-də erməni partiyaları açılmağa başlayır.[2] İlk vaxtlar erməni diasporu erməni siyasi partiyalarının ətrafında formalaşırdı, onlar isə öz növbəsində ictimai və dini təşkilatların yaradılmasında mühüm rol oynayırdılar. Hər hansı bir erməni partiyasına, birliyinə və ya cəmiyyətinə üzv olmamaq adətən ABŞ-dakı erməni diasporunun nümayəndələri arasında nadir haldır.[3]
XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində, aparıcı erməni siyasi partiyaları formalaşır:
Bu partiyaların arasında olan ideoloji və siyasi parçalanma 1918-ci ildə Ermənistan respublikasının yaranması ilə və 1920-ci ildə onun süqutu ilə daha da dərinləşdi.
İki düşərgə əmələ qəldi, Daşnaksütun Sovet hakimiyyətinə və kommunistlərə qarşı çıxış edirdi, digərləri isə Daşnaksütuna qarşı çıxıb, eyni zamanda Sovetlər birliyini dəstəkləyirdilər.
Bu parçalanma diasporun dini həyatından da yan keçmədi. Dini sahədə olan qarşıdurmanın kulminasiyası 1933-cü ildə daşnaklar tərəfindən arxiyepiskop Turyanın kilsədə öldürülməsi oldu. Bu qətl Erməni apostol kilsəsinin parçalanmasına qətirib çıxardı. Daşnaksütun Amerika milli erməni kilsəsini yaratdı, (1957-ci ildən Livanda yerləşən Kilikiya katalikosluğunun tabeliyindədir) mövcud olan 15 apostol kilsəsindən 12-si Sovet Ermənistanında yerləşən Eçmiadzinin tabeliyində qaldı.
Diasporadakı parçalanma bir sıra ictimai təşkilatlarda da parçalanmaya səbəb oldu. Bununla bərabər ABŞ–ın daxili və xarici siyasətinə təsir göstərmək erməni diasporunun fəaliyyətinin əsas istiqamətlərindən birinə çevrildi.[7]
Ermənilər öz siyasi lobbilərini formalaşdırana qədər, erməni məsələləri ilə bağlı işlərlə milliyətcə erməni olmayan adamlar məşğul idi, bunlar əsasən müxtəlif dini, humanitar, missioner təşkilatlarının mümayəndələri və regionda fəaliyyət göstərən qərb diplomatları idi.[8]
1894-cü ildə ermənilər ABŞ Konqresinə ilk qətnamə layihəsini təqdim edirlər, bu qətnamədə Osmanlı imperiyası ermənilərin kütləvi qətlində ittiham edilirdi. Birinci Dünya müharibəsindən sonra erməni diasporunun əsas fəaliyyəti ABŞ ilə Türkiyə respublikası arasında iqtisadi və siyasi əlaqələrin qurulmasının qarşısını almağa yönəlmişdi.[9]
Bu işlə əsasən ermənilərin yaratdığı "Lozanna müqaviləsinə qarşı komitə" (American Committee Opposed to the Lausanne Treaty) məşğul olurdu. Komitəyə amerika erməniləri ilə yanaşı, dini liderlər, xeyriyyə təşkilatlarının üzvləri və Konqress üzvləri daxil idi. Bu komitə ABŞ Senatında müəyyən uğura nail olsa da, ABŞ Dövlət departamenti, 1927-ci ildə Türkiyə ilə diplomatik əlaqələr yaradır, Senat isə bir il sonra yəni 1928-ci ildə bu addımı təsdiqləyir.[10]
Həmçinin erməni təşkilatları, ermənilərin ABŞ-yə mühacirəti üçün də səy göstərirdilər. 1927-ci ildə Djonson-Rid İmmiqrasiya aktı qəbul olunur, bu akt Amerikaya mühacirət kvotalarını tənzimləyirdi, Amerika erməniləri və ermənipərəst təşkilatlar ermənilərin qaçqın kimi qəbul olunmasını və onların ABŞ ərazisinə asanlıqla qəlməsi üçün səy göstərirdilər.
İkinci dünya müharibəsindən sonra, "Evsiz ermənilər üzrə amerikan milli komitəsi" (American National Committee for Homeless Armenians — ANCHA)[11] analoji tədbirlərə əl atır və 25000 erməninin ABŞ-yə mühacirəti üçün şərait yaradır.
Erməni diasporunun siyasi fəaliyyətlərinin vacib mərhələlərindən biri də, 1970–1980-ci illərdə erməni millətçilərinin terror fəaliyyətlərinin maliyyələşdirməkdən və ona bəraət qazandırmaqdan ibarət idi. Ermənilər özlərinin soyqırım olaraq qəbul etdikləri hadisələri Türkiyə və dünya birliyi tərəfindən tanınmasına nail olmağa çalışırdılar.
Daşnaksutunla sıx bağlı olan iki qrup ASALA[12] və Erməni inqilab ordusu türk diplomatlarını qətlə yetirir, partlayışlar törədirdi, zamanla terror fəaliyyətlərini gücləndirərək onlar kütləvi qətllər və daha miqyaslı terror aktları törədməyə başladılar.
Sadalanan üsullardan savayı ermənilər Vaşinqtonda təsir qrupları da yaratmağa nail olurlar.
Daşnaksütun özünün ilk lobbist qrupu kimi "Ermənistan müstəqilliyinə dəstək üzrə Amerikan komitəsi"ni (American Committee for the Independence of Armenia — ACIA) hesab edir[13] və bu komitə 1918-ci ildə yaradılmışdır.
1972-ci ildə diasporun Daşnaksütuna qarşı çıxan nüfuzlu üzvləri "Amerikanın erməni assambleyası"nı (Armenian Assembly of America — AAA) təsis edirlər. Bu məqsədlə diasporun imkanlı nümayəndələrinin maliyyəsi də cəlb edilir. Asambleyanın təsisçiləri Corc Vaşinqton universitetinin erməni əsilli iki profesoru hesab edilir, bunlar Stiven Muqar (Stephen Mugar) və Hirayir Hovanyandır (Hirair Hovnanian). Hal hazırda "Amerika erməniləri milli komitəsi" və "Amerikanın erməni assambleyası" ayrı-ayrılıqda fəaliyyət göstərir.[14]
Amerika erməniləri milli komitəsi Amerikan erməni assambleyasına nisbətən daha çox nümayəndəlik və ofis şəbəkəsinə malikdir. Hər iki təşkilatın mənzil gərargahları Vaşinqtonda yerləşir həmçinin onlar İrəvanda və hətta işğal dövründə Xankəndində də ofislərə malik idilər. AEMK ABŞ–nın 25 ştatında 45 filiala malik olmaqla yanaşı iki reqional ofisə malikdir, bunlar Qərbdə Qlendeyl (Kaliforniya) və Şərqdə Utertaun (Massaçusets) şəhərlərində yerləşən ofisləridir.
Bu təşkilatın Fransada, Böyük Britaniyada, və İtaliyada da nümayəndəlikləri fəaliyyət göstərir, bir müddətdir ki AEMK Avropa Birliyi nəzdində nümayəndəyə də malikdir.
Erməni assambleyası mənzil qərargahdan savayı, Beverli Xillzdə (Kaliforniya) regional ofisə malikdir, bundan əlavə Kembricdə "Erməni ağacı" layihəsi ilə məşğul olan kiçik ofis və Nyu-Yorkda BMT ilə bağlı olan məsələlərlə məşğul olan ofis fəaliyyət göstərir.
Amerikanın erməni assambleyası özündə 10000 üzvü birləşdirərək üç milyon beş yüz min dollarlıq illik büdcəyə malikdir.
Hər iki təşkilat müxtəlif gənclər təşkilatlarının mətbu orqanların və institutların təsisçisidir.
AEMK aylıq "Zaqafqazye xronoloqiya" dərgisini dərc edir, həmçinin, "Hairenik" və "Armenian weekly" qazetləri ilə yaxın əlaqələrə malikdir. Daşnaksütun həftəlik "Azbarez" dərgisinin nəşr etdirir.
Erməni assambleyası "Massis Weekly", "Armenian Liberty", "Snark New Agency" və "Armenian News" kimi KİV-lərlə yaxın əlaqələrə malikdir.
1982-ci ildə Kembricdə Zoryan İnstitutu (Zoryan Institute) təsis edilir,[15] bu institut Ermənistanın, erməni diasporunun və soyqırım adlandırdıqları hadisələrin tədqiqi ilə məşğuldur.
1997-ci ildə Erməni assambleyası soyqırım kimi qələmə verdiyi tarixi dönəmi daha yaxşı tədqiq və təbliğ etmək üçün "Erməni Milli İnstitutu"nu (Armenian National Institute) təsis etmişdir.[16]
İnstitut "Soyqırımın ensiklopediyası"nı hazırlamaqla məşğuldur. Erməni assambleyası "erməni məsələsini" gündəmdə tutmaq üçün 4 piar şirkəti ilə müqavilə bağlamışdır. Erməni gənclərinin birləşdirmək üçün AEMK və Erməni assambleyası 1933-cü ildə yaradılmış, "Erməni gənclərinin federasiyası" ilə sıx əlaqələrə malikdirlər və onları dəstəkləyirlər. Federasiya olimpiadalar, tarix dərsləri, dil kursları təşkil etməklə məşğuldur, bundan əlavə federasiya "Hayastan" adlanan yay düşərgəsinə malikdir, bu düşərgədən AEMK nin keçmiş rəhbəri Murad Topalyan terror aktlarının hazırlanması üçün və terrorçulara təlim keçilməsi üçün istifadə etmişdir.[17]
1995-ci ildə ABŞ konqressində erməni məsələləri üzrə iki partiyalı konqressmen qrupu yaradılır (Armenian Caucus). Qrupu demokrat Frenk Pallone ve respublikaçı Edvard Porter təsis edir, sonradan Porterin yerini Co Nollenberq tutur. Bu qrupun fəaliyyəti Ermənistanın və erməni diasporunun maraqlarını əks etdirən bir sıra sənədlərin konqressin gündəliyinə qətirilməsindən və qəbulu üçün səy göstərməkdən ibarətdir. Qrupun üzvü olan bir çox konqressmen 1992-ci ildə Azərbaycana ABŞ yardımını qadağan edən Azadlıq aktına 907-ci düzəlişin lehinə səs verən insanlardı. Konqressdəki qrupdan əlavə Demokrat partiyasında erməni şurası (Armenian-American Democratic Leadership Council) və Respublikaçılar partiyasında erməni şurası (Armenian-American Republican Council) mövcuddur.
ABŞ qanunvericilik orqanlarında bir neçə güclü lobbist erməni məsələsi ilə məşğuldur, onlardan ən məşhuru Senatın maliyyə məsələləri üzrə komitəsinin keçmiş sədri Robert Doul olmuşdur.[18]
Bu adam onilliklər boyu erməni məsələlərinin koqnresdə və senatda özünə yer tapması üçün çalışıb, 2001-ci ildə AEMK ona səylərinə qörə mükafata layiq qörüb. Həmçinin erməni lobbistələri xarici siyasətin maliyyələşdirilməsi üzrə alt komitənin rəhbəri senator Mitç Makkonelin[19] öz tərəflərinə çəkilməsi işində böyük uğura nail olub. 5 il ərzində ABŞ-də yaşayan ermənilər Makkonela və onun təmsil etdiyi ştatda fəaliyyət göstərən respublikaçılar partiyasının bölmasina 200.000 dollar vəsait bəxş ediblər, bundan əlavə erməni diasporu Makkonelin rəhbərlik etdiyi respublikaçı senatorların yenidən seçilməsi üzrə komitəyə də küllü miqdarda vəsait ayırıblar.
Sadalanan qrupların əsas məqsədi bunlar olmuşdu:
Həm Amerika erməniləri milli komitəsi, həm də Amerika erməni assambleyası erməni soyqırımının tanınmasını özünün başlıca vəzifəsi olduğunu bəyan edir. Bundan əlavə AEMK Türkiyəyə qarşı ərazi iddiaları irəli sürür və türk hökümətindən təzminat tələb edir. 1982-ci ildən bəri hər iki qrup erməni soyqırımının tanınması və 24 aprelin soyqırım qurbanlarının anım günü elan edilməsi üçün mübarizə aparır.
AEMK bu məsələdə seçdiyi iş üsulu bu ideyanın ABŞ qanunverici orqanlarında irəli sürməkdən əlavə, Amerikanın müxtəlif şəhər və ştatlarında qondarma soyqırımı tanıtdırmaq və yerli qanunverici orqanların onu qəbul etməsinə çalışmaqdan ibarətdir.
Bu günə qədər 43 ştat qondarma soyqırımı tanımışdır. Qondarma soyqırımın tanınması istiqamətində başqa ölkələrdə də iş aparılır, erməni lobbisi bu yolla ABŞ-yə təsir göstərmək istəyir. Digər olkələrdə erməni lobbisi bu istiqamətdə ciddi uğurlara nail ola bilib. Bu ölkələr Fransa, İtaliya, İngiltərə, Yunanıstan, Belçika, Hollandiya, İsveç, Livan, Rusiya, Kipr, Kanada və Аrgentinadır, ermənilər bu istiqamətdə Avropa birliyinin orqanları habelə BMT və Avropa parlamentində müxtəlif işlər görürlər.[20] AEMK Türkiyənin Avropa birliyinə üzvlük məsələsini bu ölkənin qondarma erməni soyqırımını tanıması ilə bağlamağa çalışır, İsrail dövlətini isə Türkiyə ilə əməkdaşlıq etdiyinə görə tənqid edir.
Qondarma soyqırımın tanınması istiqamətində erməni assambleyası da müəyyən işlər qörür, belə ki, konqress üzvləri arasında apardıqları işdən əlavə onlar soyqırımın tanıtdırılması ilə məşğul olan "Erməni milli institutunu" maliyyələşdirirlər. 2000-ci ildə "Erməni milli institutu" "Erməni soyqırımına erməni cavabı" adlı konfrans keçirmişdir, bu konfransda bir sıra alim və tarixçilərlə yanaşı, Xolokost memorial muzeyinin nümayəndələri də iştrak etmişlər. Həmçinin assambleya orta məktəblərdə erməni soyqırımı barədə kursun salınmasını və tədris olunmasını təklif edir. 2000-ci ildə "Erməni milli institutu" Vaşinqtonun mərkəzində "erməni soyqırımının" muzeyinin inşasına başlamışdır.[21]
Amerikalı professor Henri Barki[22] Vaşinqton post qazetində yazdığı məqalədə, Konqressdə erməni soyqırımının tanınması məsələsi barədə bunları yazır: "Bunu dəstəkləyən konqresmenlər, heç də mənəvi və insani prinsiplər barədə düşünmürlər, onlar sadəcə yaxşı təşkil olunmuş erməni lobbisini öz tərəfinə çəkmək məqsədi güdürlər".
Erməni soyqırımının tanınması layihəsini Konqresin spikeri Nensi Pelosi və Konqresdə demokratik çoxluğun lideri Steni Hoyer də dəstəkləyirlər.
Qarabağ münaqişəsinin alovlanmasından qabaq bir sıra, tanınnmış erməni Qarabağın Ermənistana birləşdirilməli olduğunu ABŞ – da fəaliyyət qöstərən erməni mətbuatında bildirirdilər, bunların sırasında Zori Balayanı və Sergey Mikoyanı (Anastas Mikoyanın oğlu) göstərmək olar, bu fikri 1980-ci illərdə Fransada Abel Aqanbekyan da səsləndirmişdir.
Erməni lobbisinin səyləri nəticəsində ABŞ ictimaiyyəti yalnız ermənilərin nəzər nöqtəsini əks etdirən məlumatlar alırdı. Erməni diasporu və lobbistləri 1990-cı illərin əvvəllərində qərb ölkələrində Azərbaycanı təcavüzkar kimi təqdim etməkdə uğur qazana bilmişdi, bu zaman Azərbaycan informasiya blokadasında idi.[23]
ABŞ Ermənistanı 1991-ci ilin dekabrında, Azərbaycanı isə 1992-ci ilin fevralında rəsmən tanıyır.
Erməni lobbisinin əsas vəzifələrindən biri, qondarma Dağlıq Qarabağ respublikasının tanınmasına və ona yardım göstərilməsinə nail olmaqdır. 1990–1994-cü illər ərzində Amerikadakı erməni diasporu Qarabağda gedən işğalçı müharibəni maliyyələşdirmək üçün on milyonlarla dollar vəsait toplayıb Ermənistana yollayır, bundan əlavə Daşnaksütun və AEMK müharibə üçün muzdluların və könüllülərin Ermənistana və Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərinə çatdırmaqla, habelə erməni ordusu və silahlı birləşmələri üçün silah və sursat alınması və regiona çatdırılması ilə də məşğul olurdular. Erməni lobbisinin ən böyük nailiyyətlərindən biri, Ermənistan və qondarma Dağlıq Qarabağa ABŞ tərəfindən maliyyə yardımının edilməsinə nail olmalarıdır. Yardımın qöstərildiyi bütün illər ərzində, Ermənistan hökuməti və Qarabağdakı separatçılar ABŞ hökumətindən üst-üstə yüz milyonlarla dollar vəsait alıb, belə ki, təkcə 2000-ci ildə ABŞ Ermənistana 102,4 milyon dollar maliyyə yardımı göstərib.[24]
Erməni lobbisinin ABŞ siyasətinə təsirinin ən bariz sübutu 1992-ci ildə "Azadlığa dəstək aktına" (Freedom Support Act) 907-ci düzəlişin qəbul olunmasıdır.
Bu akt keçmiş sovet respublikalarına iqtisadi dəstəyin göstərilməsi üçün qəbul olunmuşdur, lakin erməni lobbisinin səyləri nəticəsində bu akta edilmiş 907-ci düzəliş, Azərbaycana ABŞ hökuməti tərəfindən hər hansısa yardımın göstərilməsini qadağan edirdi. Düzəlişin əsaslanması kimi Azərbaycanın Ermənistanı və Dağlıq Qarabağı blokadaya salması göstərilir, lakin bu sənəddə Ermənistanın Azərbaycan Respublikasının bir hissəsi olan Naxçıvan Muxtar respublikasını blokadaya alması və Ermənistanın Azərbaycan ərazisini işğal etdiyi üçün sərhədin bağlandığı faktını özündə əks etdirmir. Digər tərəfdən düzəlişdə göstərilən "blokada" sözü özü özlüyündə yanlışdır, çünki Ermənistan Gürcüstan və İranla sərhədə və sıx iqtisadi əlaqələrə malikdir, burada "embarqo" termininin istifadəsi daha məqsədəuyğun olardı.
Düzəliş qəbul olunan zaman Azərbaycanın mövqeyi öyrənilməmişdir, bu zaman Azərbaycanın ABŞ-də səfirliyi də mövcud deyildi.
Tomas de Vaal bu düzəlişi "xarici siyasətin ən anormal tərəfi" olduğunu hesab edir, bu düzəliş Amerika hökumətinin Azərbaycanla əməkdaşlığını məhdudlaşdırmaqla yanaşı, ABŞ-nın Minsk qrupunun həmsədrlərindən biri kimi çox çətin vəziyyətə salırdı.[25]
1998-ci ildə Nümayəndələr Palatasının rəhbərinə yazdığı məktubda Madlen Olbrayt[26] bu barədə belə yazırdı: "907-ci düzəliş ABŞ–ın milli maraqlarına ziyan vurur, ABŞ–ın Qarabağ münaqişəsinin nizamlanması istiqamətində səylərinə ve neytrallığına zərbə vurur, Azərbaycanda keçirilən iqtisadi və huquqi islahatlara yardım məsələsində, habelə Şərq-Qərb enerji nəqliyyat dəhlizinin yaradılması istiqamətində ABŞ–ın səylərinə maneədir".[27]
 |
 |
UREYIM.AZ |  |
 |
|