Behram Mirze Sefevi - Wikipedia - Ureyim.az

Behram Mirzə Səfəvi 15 sentyabr 1517-ci ildə Marağada anadan olmuşdur.^[2][3][4]Bəzi mənbələrdə doğum tarixi 7 sentyabr və 15 mart kimi göstərilib. Təkmilətül-əxbar əsərinin müəllifi Əbdi bəy Şirazi Bəhram Mirzənin doğumu barədə yazır:

Novruzdan 3 gün keçmiş, cümə günü səfər ayının 10-da (15 mart 1516) Bəhram mirzə dost Sufi tayfasından olan Xanbiki xanım Mosulludan anadan oldu.^[5]

O, Səfəvi sülaləsinin banisi I Şah İsmayılın ən kiçik oğlu idi. Şah İsmayıl, oğluna Sasani hökmdarı V Bəhramın (420–438) adını vermişdi. V Bəhram əsasən romantik həyatı və ovçuluq məharəti ilə tanınırdı.

I Şah İsmayıl Mosullu bəylərindən birinin qızı Taclı xanım (bəzi yerlərdə Xanbiki xanım kimi qeyd edilib) ilə evlənmiş və bu izdivacdan Təhmasib ilə Bəhram Mirzə doğulmuşdur.^[2][6] 1524-cü ildə Şah İsmayıl vəfat etdikdən sonra taxta onun oğlu, Bəhram Mirzənin doğma qardaşı I Şah Təhmasib çıxmışdır.^[6] İki qardaş arasında yaxın münasibət mövcud olmuş, Şah Təhmasib tez-tez Bəhram Mirzənin fikirlərini və məsləhətlərini dinləmişdir.^[3][7]

Bəhram Mirzənin vəfat səbəbi ilə bağlı elmi-tarixi ədəbiyyatda və dövrün mənbələrində konkret və qəti məlumatlara rast gəlinmir. Yalnız onun Kürdüstanda olduğu zaman dünyasını dəyişdiyi məlumdur. Bu fakt əsasında ehtimal etmək olar ki, onun sağlamlıq durumunda əvvəlcədən həyati təhlükə yaradan bir problem mövcud deyildi. Onun qəfil vəfatı bu ehtimalı bir qədər də gücləndirir.^[3]

Bununla belə, Bəhram Mirzənin ölümünün Əlqas Mirzənin vəfatından az sonra baş verməsi müəyyən ehtimallara yol açır. Belə ki, Əlqas Mirzənin öldürülməsinin Bəhram Mirzənin səhhətinə və psixoloji durumuna dolayı təsiri olmuş ola bilər. Lakin bu ehtimalı dəstəkləyəcək hər hansı müfəssəl və təsdiqlənmiş məlumat mənbələrdə qeyd olunmamışdır.

Bəhram Mirzənin vəfatından sonra onun nəşi Məşhədə aparılmış və orada dəfn edilmişdir.^[3][8] “Aləmara-yi Şah Təhmasib” mənbəsində Şah Təhmasibin qardaşının vəfat xəbərini böyük hüznlə qəbul etdiyi, ona sədaqətli olmuş Bəhram Mirzənin ölümü qarşısında göz yaşlarını saxlaya bilmədiyi qeyd olunur. Həmin əsərdə Şahın göstərişi ilə bəzi əmirlərin müşayiəti altında mərhumun nəşinin Məşhədə göndərildiyi bildirilir.

“Əhsənüt-Təvarix”də isə bu hadisə barədə daha konkret tarix verilir:

Bu il dinin pənahı olan şahın qardaşı Bəhram Mirzə cümə günü, Ramazan ayının 19-da (11 oktyabr 1549-cu il) dünyasını dəyişdi. Onun meyiti müqəddəs Məşhədə aparıldı və orada dəfn olundu. Həyatının müddəti otuz üç il idi.

Bəhram Mirzənin məlum olan yeganə həyat yoldaşı Şirvan mənşəli zadəgan ailəsinə mənsub, İmadəddin Şirvaninin bacısı Zeynəbsultan xanım idi. O, 1570-ci ilin oktyabrında Qəzvində vəfat etmiş və Məşhəddə dəfn olunmuşdur. Zeynəbsultan xanım, 1560-cı illərdə iki dəfə Məşhədin hakimi olmuş, incəsənət hamisi kimi tanınan oğlu İbrahim Mirzənin anası idi.^[9][10][11]

Zeynəbsultan xanımın Bəhram Mirzənin digər iki oğlu – Qəndəhar hakimi olmuş Sultan Hüseyn Mirzə və Sistanın valisi Bədiüzzaman Mirzə Səfəvinin də anası olub-olmadığı dəqiq məlum deyil.^[9][6]

İbrahim Mirzə və Bədiüzzaman Mirzə 1577-ci ildə şah II İsmayılın (1576–1577) əmri ilə öldürülmüşdür. Bu addımın səbəbi kimi şahın davamlı narkotik istifadəsi nəticəsində yaranmış paranoyası və ya hakimiyyətinin təhlükə altına düşməməsi üçün ehtiyat tədbiri kimi qiymətləndirilir.^[12] Həmin ildə vəfat etmiş Sultan Hüseyn Mirzənin isə ölüm səbəbi başqadır.^[13]

Bəhram Mirzənin övladları:

1. Sultan Həsən mirzə Səfəvi — gənc vaxtı öldü.
2. Sultan Hüseyn mirzə Səfəvi — Sistan^[6], Qəndəhar, Zəmindəvar hakimi.^[13][11]
3. Sultan İbrahim mirzə Səfəvi — Məşhəd^[10], Ərdəbil, Qain hakimi.^[12]
4. Sultan Bədiüzzaman mirzə Səfəvi — Sistan hakimi.

1527-ci ildə Qızılbaş qoşunları ilə Özbək qoşunları arasında baş vermiş döyüşdə Şah Təhmasibin qardaşı Bəhram Mirzə də iştirak etmişdir. Döyüş zamanı Bəhram Mirzənin yaşı cəmi 10 idi. Buna baxmayaraq, Şah Təhmasib döyüş zamanı Xarəzm istiqamətinə göndərilən hərbi dəstənin rəhbərliyini məhz Bəhram Mirzəyə həvalə etmişdi. Gənc yaşına baxmayaraq, Bəhram Mirzə ona tapşırılan vəzifəni müvəffəqiyyətlə yerinə yetirmiş və bu, Şah Təhmasib tərəfindən razılıqla qarşılanmışdır.^[14]

1529-cu ildə özbəklərin Xorasana 4-cü hücumu zamanı şəhəri müdafiə edən Hüseyn xan Şamlının müvəffəqiyyətsizliklə nəticələnən cəhdləri səbəbindən özbəklər rahatlıqla Herata daxil olmuşdular. Bu səbəbdən Şah Təhmasib Bağdad üsyanını basdıraraq Herata doğru yola düşmüş, bunu eşidən Übeyd xan isə dərhal şəhəri tərk etmişdi.^[15][16] Heratın müdafiəsində baş verən uğursuzluqlara görə Hüseyn xan Şamlı vəzifəsindən azad edildi. Ardınca Şah Təhmasib qardaşı Bəhram Mirzəni Herat hakimi vəzifəsinə təyin etdi. Eyni zamanda, Qazi xan Təkəlini Xorasan əmir əl-ümərası və Bəhram Mirzənin lələsi təyin etdi.^[17][8][18]

1532-cu ildə özbəklərin 5-ci hücumu zamanı Bəhram Mirzə Herat hakimi idi. Bəhram Mirzə və Qazi xan Təkəli müdafiə tədbirləri görərək qala divarlarını möhkəmləndirməyə başladılar və şəhəri döyüşə hazırladılar. Mühasirə uzandıqca vəziyyət ağırlaşdı, aclıq baş alıb getdi. Bəhram Mirzə yaranmış böhranı Şah sarayına çatdırmaq məqsədilə elçilər göndərərək şəhər əhalisinin aclıqdan it və pişik əti yeməyə məcbur qaldığını bildirdi.^[19][20]

Nəhayət, mövcud şəraitdə müdafiənin davam etdirilməsi qeyri-mümkün olduğundan, Bəhram Mirzə və Qazi xan Təkəli qoşunları ilə birlikdə Heratdan çıxmağa və şəhəri təslim etməyə məcbur oldular. Bu hadisə Şah Təhmasibin hərbi müdaxiləsinə səbəb oldu. O, qardaşına yardım etmək üçün hərəkətə keçdi və nəticədə Özbək qoşunları geri çəkildi.^[21][22]

Şah Təhmasib Herata çatdıqdan sonra idarəetmədə dəyişikliklərə qərar verdi. Bəhram Mirzə və Qazi xan Təkəli vəzifədən azad edildi. Heratın idarəsi Şahın digər qardaşı Sam Mirzəyə tapşırıldı, Ağzıvar xan Şamlı isə onun lələsi təyin olundu.^[6]

1534–1535-ci illərdə Osmanlı-Səfəvi müharibəsi zamanı Bəhram Mirzə döyüş əməliyyatlarında fəal iştirak etmişdir.^[6] Təbriz əhalisinin köçürülməsi və əkin sahələrinin yandırılmasından sonra Osmanlı ordusu irəliləsə də, şahın əmri ilə Bəhram Mirzə Məntəşə Sultan, Əmir Sultan, Şahqulu Xəlifə Möhrdar və Məhəmməd Əmin bəy Süfrəçi ilə birlikdə İbrahim Paşanı təqibə göndərilmişdi.^[23][24] O, Van və Ərciş istiqamətində baş verən döyüşlərdə iştirak etmiş, qızılbaş dəstələrinin təşkilatlanmasında və hücumların yönləndirilməsində rol oynamışdır. Ərciş yaxınlığındakı qarşıdurmalarda qızılbaşlar Osmanlı qüvvələrinə ağır itkilər yetirmiş, Van və Ərciş bölgələri yenidən Səfəvilərin nəzarətinə keçmişdi. Bu uğurlarda Bəhram Mirzənin hərbi fəaliyyəti xüsusi qeyd olunur.^[25]

XVI əsrin ortalarında Gilan valisi Sultan Həsənin vəfatından sonra bölgədə idarəçilik böhranı yaranmışdı. Onun vəkili Talqani Səfəvi sarayına müraciət edərək vilayətə yeni bir hakim təyin edilməsini xahiş etmişdi. Şah Təhmasib bu müraciəti nəzərə alaraq qardaşı Bəhram Mirzəni Gilan valisi təyin etmiş və onu güclü hərbi dəstə ilə bölgəyə göndərmişdi.^[26][27]

Bəhram Mirzə ilk altı ay ərzində Deyləmanda məskən salmışdı. Lakin bu təyinat Gilan əyanlarının və əhalinin müəyyən hissəsinin narazılığına səbəb olmuşdu. Ənənəvi Gilan hakimliyinin bərpasını arzulayan bəzi yerli qüvvələr Sultan Həsənin kiçik yaşlı varisi Xan Əhmədi dağlara apararaq siyasi alternativ yaratmağa çalışmışdılar. Həmçinin bəzi nüfuzlu şəxslərin təhriki ilə Bəhram Mirzə onu bölgəyə hakim təyin etdirmiş Xurkiya Talqanini həbs etdirmişdi. Bu addım bölgədə nüfuz sahibi olan Kiyakıya nəslinə yaxın çevrələrdə narazılıq doğurmuş və nəticədə Bəhram Mirzə əleyhinə silahlı qarşıdurma başlamışdı.^[26][27]

Baş vermiş toqquşmalarda məğlubiyyətə uğrayan Bəhram Mirzə Gilanı tərk edərək Dəryarək yaylağına çəkilmiş, daha sonra isə Qəzvinə dönmüşdü. Həsən bəy Rumlunun yazdığına görə, o zaman Qəzvində olan saray əyanları və əhali şahzadəni təntənəli şəkildə qarşılamış, ona hədiyyələr təqdim etmişdilər.^[26][28]

Bəhram Mirzənin geri çəkilməsindən sonra Gilan bölgəsində uzun müddət siyasi sabitlik bərpa olunmamış, bölgənin əvvəlki hakimlərinin davamçıları öz iddialarını irəli sürməyə davam etmişdilər.^[29]

Sultan Süleymanın Səfəvilər üzərinə həyata keçirdiyi ilk iki hərbi yürüşdən sonra Şah I Təhmasib, Osmanlı tərəfdarı olan kürd tayfalarına qarşı sərt tədbirlər görməyə başladı. Bu siyasət çərçivəsində, hicri 946-cı (miladi 1540) ildə o, qardaşı Bəhram Mirzəni Sultan Əli Kürdün üsyanını yatırmaq məqsədilə bölgəyə göndərdi. Bəhram Mirzə qoşunu ilə vilayəti talayaraq Təbrizə yola düşdü.^[30][31]

Şah I Təhmasib 950-ci hicri (1543–44-cü miladi) ildə Nəhavənd şəhərində olarkən xəstələndi. Onun xəstələnməsi xəbəri Xivə xanı Din Məhəmmədə çatdıqda, o, Amuyə çayını keçərək Astrabada doğru irəlilədi. Astrabadda yerləşən qızılbaşlar isə şəhər qalasına sığınıb müdafiəyə keçdilər. Bəhram Mirzə dərhal bölgəyə hərəkət etdi. Lakin Din Məhəmməd Astrabadı mühasirəyə almadan Xivəyə geri döndü. Bu xəbəri eşidən Bəhram Mirzə də öz ordusu ilə geri qayıtdı.^[32][33]

1544-cü ildə Hümayun şah Şah I Təhmasiblə görüşmək məqsədilə Hürtadan İraqa doğru hərəkət etdi. Hümayun şah Bəhram Mirzə və Sam Mirzə tərəfindən olduqca qonaqpərvər şəkildə qarşılandı. Buna baxmayaraq əldə olan bəzi qeyri-mötəbər məlumatlarda Bəhram Mirzənin Hindistan hökmdarı Hümayun şaha qarşı mənfi münasibət bəslədiyi, bu münasibətin dolayısı ilə Şah Təhmasibin də Hümayun şaha etibarının azalmasına səbəb ola biləcəyi irəli sürülmüşdür. Bu mülahizəyə əsasən, Hümayun şahın bir saray məclisində özünün siyasi süqutuna səbəb olaraq qardaşlarının ona sədaqətsizlik etməsini göstərməsi və bu fikri Şah Təhmasibin diqqətinə çatdırması, Səfəvi hökmdarının da öz qardaşlarına, o cümlədən Bəhram Mirzəyə qarşı ehtiyatlı mövqe tutmasına səbəb olmuşdur.

Lakin bu iddialar etibarlı tarixi mənbələrlə təsdiqlənmir. Əksinə, hadisələrin bilavasitə iştirakçılarının və dövrün şahidlərinin qələmə aldıqları məlumatlar Bəhram Mirzənin Hümayun şaha qarşı səmimi və nəzakətli münasibət göstərdiyini ortaya qoyur. Tarixi qeydlərdə Hümayun şahın Səfəvi sarayına gəldiyi zaman ilk gecəni Bəhram Mirzənin çadırında keçirdiyi, sonrakı görüşlərdə qarşılıqlı hörmətin nümayiş olunduğu qeyd edilir. Bundan əlavə, Bəhram Mirzənin Hümayun şaha qiymətli hədiyyələr, o cümlədən geyim dəsti və cins at təqdim etdiyi, Hümayun şahın isə anasından yadigar qalmış üzüyü ona bağışladığı bildirilir.

Bəhram Mirzənin vəfatından sonra Hümayun şah tərəfindən onun xatirəsinə ehtiram əlaməti olaraq Şah Təhmasibə rəsmi elçilik göndərilmişdir. 1550-ci ildə Hindistan hökmdarının maliyyə vəziri Qazı Şeyxəlinin rəhbərliyi altında Səfəvi sarayına yollanan bu diplomatik nümayəndə heyətinin başlıca məqsədi Bəhram Mirzənin ölümü ilə əlaqədar Şah Təhmasibə başsağlığı çatdırmaq olmuşdur. Tarixçi alim Mehman Süleymanova görə bu faktlar Şah Təhmasibin Hindistanla münasibətlərinin dövrün xarici siyasətində mühüm yer tutduğunu və Bəhram Mirzə bu münasibətlərin qorunmasında aktiv rol oynadığını göstərir.

Bahram Mirzənin sonrakı məlum vəzifəsi 1546-cı ilə təsadüf edir. Həmin il o, Abdullah xan Ustaclının yerinə Həmədan vilayətinə hakim təyin edilmişdi. Ona müşayiətçi kimi Ustaclı tayfasından Çırağ Sultan da vəkil təyin olunmuşdu.^[8][34]

Bahram Mirzə 1548-ci ildə qardaşı Əlqas Mirzənin Osmanlı dəstəyilə həyata keçirdiyi qiyamın yatırılmasında mühüm rol oynamışdır. Həmin ildə Bahram Mirzə Həmədandan kənarda olarkən Əlqas Mirzə qəfil hücumla şəhəri ələ keçirmiş, Bahram Mirzənin ailəsini əsir alaraq Bağdada göndərmişdi.^[8][6]

Əlqas Mirzənin üsyanı dövlət üçün ciddi təhdidə çevrildiyindən Bahram Mirzə onun qarşısını almaq üçün hərəkətə keçmişdi. Bu məqsədlə o, Şiraz hakimi İbrahim Zülqədirlə koordinasiyalı şəkildə mərkəzi Səfəvi ərazisində əməliyyatlar aparmışdır. 1549-cu ildə Mərivan yaxınlığında Əlqas Mirzə təslim olmuş və Bahram Mirzənin nəzarətinə keçmişdir. Qardaşını tutaraq Səfəvi şahı I Təhmasibin hüzuruna aparan Bahram Mirzə onun Qəhqəhə qalasında həbs olunmasına nail olmuşdu.^[35]

Bəhram Mirzə yalnız dövrünün siyasi və hərbi hadisələrində deyil, həm də Səfəvi saray sənətinin inkişafında mühüm rol oynamış nüfuzlu şəxsiyyətlərdən biri idi. O, rəssamlıq, xəttatlıq, musiqi və poeziya ilə də dərindən məşğul olurdu və şeirlərini “Bəhram” və “Bəhrami” təxəllüsü ilə yazırdı^[3]. Onun ətrafında cəmləşən sənətkarların bir çoxu həm də qardaşı I Şah Təhmasibin xidmətində olmuşdu ki, bu da qardaşlar arasında zövq və estetik anlayış baxımından yaxınlıq olduğunu göstərir^[6].

Bəhram Mirzənin baş xəttatı məşhur rəssam Kamaləddin Behzadın bacısı oğlu Rüstəm Əli Xorasanidir^[6]. Onun inşa etdirdiyi bir bağ köşkü Səfəvi saray rəssamları olan Ağa Mirək və Mir Musəvvirin figurativ divar rəsmləri ilə bəzədilmişdi^[6].

1543–1545-ci illər arasında Bəhram Mirzənin təşəbbüsü ilə Dost Məhəmməd Hərəvi onun şəxsi sənət kolleksiyasını albom şəklində bir araya gətirmişdir^[3]. “Bəhram Mirzə Albomu” adı ilə tanınan bu külliyat hazırda İstanbulda Topqapı Sarayında saxlanılır və Səfəvi dövründə formalaşan sənət üslubunun inkişafına güclü təsir göstərmişdir^[36]. Albomda Kamaləddin Behzad, Əhməd Musa, Əbdülhəyy, Cəfər Təbrizi, Sultan Əli Məşhədi, Şah Mahmud Nişapuri və Ənisi kimi dövrünün məşhur sənətkarlarının əsərləri toplanmışdır^[3]. Albomun giriş hissəsində, ənənəyə uyğun olaraq, saray portretlərinə yer verilmiş və orada imam Əlinin təsviri xüsusi vurğulanmışdır. Əsərin ön sözündə isə Əli “İslamın ilk rəssamı” kimi təqdim olunmuşdur^[37].

Bəhram Mirzə, həmçinin tarixçilərə də xüsusi diqqət ayırmış və onların fəaliyyətini dəstəkləmişdi. Bu tarixçilər arasında “Cavahir əl-Əxbar” əsərinin müəllifi Budaq Münşi Qəzvini və “Lubb ət-Təvarix” adlı xronikanın müəllifi Yəhya ibn Əbdüllətif Hüseyni Qəzvini yer alırdı^[8].

Bəhram Mirzə musiqiçi, şair, xəttat və rəssam idi. Rüstəm əl-Xorasani kimi rəssamlara sarayında yer vermişdi. Əsərləri Topqapı Sarayında qorunur.

• Cavanşir, Babək. İRAN’DAKİ TÜRK BOYLARI ve BOY MENSUBU KİŞİLER (SAFEVÎ DÖNEMİ – I. ŞAH TAHMASB HÂKİMİYETİNİN SONUNA KADAR / 1576) (türk). İstanbul: T.C. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Ortaçağ Tarihi Programı. 2005.
• Əfəndiyev, Oqtay. Azərbaycan Səfəvilər dövləti (az.). Bakı: Şərq-Qərb. 2005. ISBN 978-9952-34-101-0.
• Floor, Willem. Titles and Emoluments in Safavid Iran: A Third Manual of Safavid Administration, by Mirza Naqi Nasiri. Mage Publishers. 2008. ISBN 978-1933823232.
• Fleischer, C. Alqās Mirza. 3. 907–909.
• Ghereghlou, Kioumars. Esmāʿil II // Encyclopaedia Iranica. 2016.
• Rumlu, Həsən bəy. Əhsənüt-təvarix (az.). Bakı: Uzanlar. 2017. ISBN 978-605-030-641-5.
• Münşi, İsgəndər bəy. Tarix-i Aləmara-yi Abbasi (Abbasın dünyanı bəzəyən tarixi) (PDF) (az.). I. Bakı: «Təhsil» nəşriyyatı. 2009.
• Mahdavi, Maleeha; Mayani, Yadullah Gholami. بهرام میرزای صفوی // The Great Islamic Encyclopaedia [Bahram Mirza Safavi] (fars). 2019.
• Mitchell, Colin P., Bahrām Mīrzā, 2012
• Mitchell, Colin P. Tahmāsp I // Encyclopaedia Iranica. 2009.
• Parodi, Laura E. "Shah Abul-Maali , Mir Sayyid ali, and the Sayyids of Tirmiz: Three Portraits Challenge Akbari Historiography". Muqarnas. 35. 2018: 140, note 4. ISSN 0732-2992.
• Roemer, H. R. The Safavid period // The Cambridge History of Iran, Volume 6: The Timurid and Safavid Periods. Cambridge: Cambridge University Press. 2008. 189–350. ISBN 9781139054980.
• Roxburgh, David J. The Persian album, 1400-1600 : from dispersal to collection. New Haven : Yale University Press. 2005. səh. 247. ISBN 978-0-300-10325-0.
• Savory, Roger M.; Karamustafa, Ahmet T. Esmāʿīl I Ṣafawī. 8. 628–636.
• Simpson, Marianna S. Ebrāhīm Mīrzā. 8. 74–75.
• Simpson, Marianna S.; Simpson-Shreve, M.; Farhad, M. Sultan Ibrahim Mirza's Haft Awrang: A Princely Manuscript from Sixteenth-Century Iran. Yale University Press. 1997. ISBN 978-0300068023.
• Soucek, P. Bahrām Mīrzā. 3. 523–524.
• Soudavar, Abolala. "Between the Safavids and the Mughals: Art and Artists in Transition". Iran (Journal of the British Institute of Persian Studies). 37 (1). 1 January 1999: 66ff, plaque XVIa, XVIb. doi:10.1080/05786967.1999.11834598. ISSN 0578-6967.
• Soudavar, Abolala. Art of the Persian Courts: Selections from the Art and History Trust Collection. New York: Rizzoli. 1992. səh. 154. ISBN 978-0847816606.
• Weis, Friederike. "How the Persian Qalam Caused the Chinese Brush to Break: The Bahram Mirza Album Revisited". Muqarnas Online. 37 (1). 2020: 63–109. doi:10.1163/22118993-00371P04.
• Şirazi, Xacə Zeynalabidin Əli Əbdi bəy. TƏKMİLƏTÜL-ƏXBAR (PDF) (az.). Bakı: Elm. 1996. ISBN 5-8066-0436-5.