 |
 |
Ureyim.az |  |
 |
Bosniya və Herseqovinada insan hüquqları və ya Bosniya və Herseqovinada insan haqları — Bosniya və Herseqovina respublikasında əsas insan hüquqları və azadlıqları. Bosniya və Herseqovinada insan haqlarının vəziyyəti bir neçə ildir ki, beynəlxalq təşkilatlar, o cümlədən BMT İnsan Hüquqları Şurası, Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi və Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı, həmçinin "Human Rights Watch" və "Amnesty International" kimi beynəlxalq və yerli qeyri-hökumət təşkilatları tərəfindən tənqid edilir. Bosniya və Herseqovina hökuməti qaraçılar və yəhudilər kimi etnik və dini azlıqlara münasibətdə etnik və dini ayrı-seçkiliyə görə tənqid olunub.[1] Hökumət, həmçinin Bosniya müharibəsindən sonra məcburi köçkünlərlə rəftarına və sığınacaq axtaranları qida, sığınacaq və tibbi xidmət kimi resurslarla təmin etmədiyinə görə tənqid edilib. "BH Novinari" Bosniya Jurnalistləri Assosiasiyasına görə, jurnalistlərin hökumətin hücumları, təhdidləri və təzyiqləri ilə üzləşdiyi Bosniya və Herseqovinada mətbuat azadlığı problemdir. İnsan hüquqları üzrə QHT-lər də hökumətin onların işinə müdaxilə etdiyini bildirir. Bosniya hökuməti 2017-ci ilin dekabrında keçmiş Keçmiş Yuqoslaviya Beynəlxalq Cinayət Tribunalının bağlanmasından sonra Bosniya müharibəsi zamanı törədilmiş hərbi cinayətlərə görə ölkədaxili təqiblərə ləng reaksiya verdiyi üçün Avropa İttifaqı tərəfindən tənqid edilib.
.svg)
Etnik münaqişə Yuqoslaviyanın dağılmasından sonra Bosniya və Herseqovina cəmiyyətində əsas faktora çevrildi.[2] Respublikada üç əsas etnik qrup əsasən, müsəlman olan boşnaklar, katolik xorvatlar və pravoslav olan serblərdir.[2] Bu etnik münaqişə Bosniya və Herseqovina Yuqoslaviya Sosialist Federativ Respublikasından müstəqillik əldə etdikdən sonra 1992-1995-ci illər arasında baş vermiş Bosniya müharibəsinə səbəb oldu.[3] Müharibə 101.000-dən çox insanın ölümü ilə nəticələndi.[4] Müharibə cinayətləri və insan hüquqlarının pozulması bütün millətlərin nümayəndələri tərəfindən törədilib.[3] Ən çox hərbi cinayət ittihamı serblərə qarşı irəli sürülüb.[3]
2019-cu ildə Dünya Bankı Bosniya və Herseqovina da daxil olmaqla Qərbi Balkan ölkələrində qaraçılara qarşı ayrı-seçkiliyin ciddi problem olduğunu göstərən hesabat dərc edib. Hesabatda deyilir ki, Bosniya əhalisinin 1,7%-ni təşkil edən qaraçılar qeyri-qara əhali ilə müqayisədə səhiyyə, təhsil, məşğulluq və mənzil kimi əsas xidmətlərə çıxışda daha çox çətinlik çəkirlər.[5]
Beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatı "Human Rights Watch" 2020-ci il üzrə illik hesabatında qeyd edib ki, etnik və dini azlıqlara qarşı ayrı-seçkilik Bosniya və Herseqovinada ciddi insan hüquqları problemi olaraq qalır[1].[1] Bosniya və Herseqovina konstitusiyası ölkənin ən böyük iki azlıq qrupu olan yəhudi və qaraçı kimi etnik azlıqların prezidentliyə namizədliyini qadağan edir.[1]
Bosniya və Herseqovina Konstitusiyasının mürəkkəbliyi 1995-ci ildə Bosniya müharibəsinin sonunda imzalanmış Dayton Sülh Sazişlərinin nəticəsidir.[2]
Bosniya cəmiyyətində etnik millətçilik və etnik kimlik siyasətinin oynadığı mühüm rola görə, Bosniya Konstitusiyası Bosniya və Herseqovina Rəyasət Heyətinin birbaşa səsvermə yolu ilə seçilən üç üzvdən ibarət olmasını nəzərdə tutur.[2] Rəyasət heyətinin hər bir üzvü bosniyalılar, xorvatlar və serblər tərəfindən seçilir.[2] Prezidentliyə namizəd özünü bu etnik kimliklərdən yalnız biri ilə tanımalıdır və əgər o, hər hansı əlavə etnik qrupa mənsubdursa, namizədliyini irəli sürmək hüququ yoxdur ki, bu da qaraçı və yəhudilər kimi etnik azlıqların, habelə üç əsas etnik qrupdan birindən çoxuna mənsub olan hər kəsin prezidentliyə namizədliyini irəli sürməsinə mane olur.[2] Bundan əlavə, bosniyalılar, xorvatlar və serblər yalnız öz etnik qrupuna mənsub olan bir namizədə səs verə bilərlər.[2]
Vəzifədə olmaq hüququna qoyulan bu etnik məhdudiyyətlər mübahisəli olub və Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi kimi beynəlxalq qurumlar tərəfindən tənqid edilib.[1] 2009-cu ildə Sejdiç və Finçi Bosniya və Herseqovinaya qarşı işində Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi Bosniya Konstitusiyasının ayrı-seçkilik olduğunu və Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasına zidd olduğunu qərara aldı.[6] Qaraçı Dervo Seydiç və yəhudi Yakob Finçi Avropa İnsan Haqları Məhkəməsinə şikayət edərək, hər iki şəxsin Bosniya və Herseqovina vətəndaşı olmasına baxmayaraq, etnik azlıq qruplarına mənsub olduqlarına görə prezidentliyə və Bosniya və Herseqovina Xalqlar Palatasına namizəd olmaqdan məhrum edildilər.[6]
1992-1995-ci illər Bosniya müharibəsi zamanı çoxlu sayda insan hüquqları pozuntusu baş verdi.[7] Bunlara etnik təmizləmə, məhkəməsiz qətllər, zorlama və işgəncə daxildir.[7] 2017-ci ilin dekabrında Keçmiş Yuqoslaviya Beynəlxalq Cinayət Tribunalı, Bosniya müharibəsi zamanı törədilmiş hərbi cinayətləri mühakimə etmək üçün yaradılmış BMT məhkəməsi bağlandı.[8] O gündən milli məhkəmələr müharibə zamanı törədilmiş hərbi cinayətlərin və insanlığa qarşı cinayətlərin təqibinə cavabdehdirlər.[8] BMT-nin İnsan Haqları üzrə Ali Komissarlığının Ofisi tərəfindən hazırlanan BMT İnsan Hüquqları Şurasının Bosniya və Herseqovina üzrə hesabatında Bosniya və Herseqovinada yerli məhkəmələrin müharibə cinayətləri ilə bağlı işlərin təqibini başa çatdırmaqda ləng olmasından narahatçılıq ifadə olunub.[9] Müharibə zamanı zorlama və işgəncə qurbanları ədalətin bərqərar edilməsində çoxsaylı çətinliklərlə üzləşirlər və onların işi uğurlu alınmazsa, 5000 avroya qədər məhkəmə xərcləri ilə üzləşirlər.[4]
2020-ci ilə kimi, 96.421 bosniyalı 1995-ci ildə başa çatan Bosniya müharibəsi nəticəsində məcburi köçkün kimi təsnif edilir. Müharibə zamanı ölkəni qaçqın kimi tərk edən bosniyalıların 58 faizi hələ də geri qayıtmayıb.[1] Hökumət tərəfindən maliyyələşdirilən Regional Mənzil Proqramı çərçivəsində məcburi köçkünlər və geri qayıdanlar üçün 1000 ev tikilib.[1]
Həm "Human Rights Watch", həm də "Amnesty International" təşkilatı Bosniya hökumətinin sığınacaq axtaranların son köçünə münasibətini tənqid edib.[1][8][10] Tənqidlərə hökumətin sığınacaq müraciətlərinə ləng baxması və sığınacaq axtaranları əsas qida, sığınacaq və tibbi xidmətlə təmin etməməsi daxildir.[8]
2019-cu il Dünya Hesabatında "Human Rights Watch" insan haqları müdafiəçiləri və qeyri-hökumət təşkilatlarının işlərinə müdaxilə ilə üzləşdiyini bildirdi.[8] Onlar bildirdilər ki, polis ictimai toplantılarda və etiraz aksiyalarında iştirak edən insanlara asayişi pozduğuna görə cərimələr kəsib.[9] Avropa Jurnalistlərinin Təhlükəsizliyi Şəbəkəsi bildirdi ki, 2014-cü ildə Srpska Respublikasında əsas siyasi partiya olan Müstəqil Sosial Demokratlar Alyansı “uyğun olmayan” hesab etdikləri jurnalistlərin və QHT-lərin siyahısını dərc edib.[11] "Human Rights Watch" təşkilatı həmçinin bildirib ki, Serb Respublikası xarici təşkilatlara maliyyə yardımı almağa icazə verən qanun layihəsi hazırlayıb.[8]
Mətbuat azadlığı Bosniya və Herseqovina Konstitusiyasına daxil edilib.[12] "Freedom House" Bosniya və Herseqovinada mətbuatı qismən azad olaraq təsnif edir.[12] Avropa Şurasının Jurnalistikanın Müdafiəsi və Jurnalistlərin Təhlükəsizliyi Platformasının məlumatına görə, 2015-ci ildən bu yana “jurnalistlərin fiziki təhlükəsizliyinə və toxunulmazlığına qarşı yeddi hücum,[13] altı “jurnalistlərin təqib və ya hədələnməsi” və dörd “media azadlığına soyuqqanlı təsir göstərən digər hücumlar”[13] baş verib. Platformaya görə, bu hadisələrdən on beşi həll edilməyib, ikisi isə Bosniya hökuməti tərəfindən həll edilib və ya həll edilmə ərəfəsindədir.[13] "Human Rights Watch"a görə, jurnalistlər təqiblərə, siyasi qruplar tərəfindən təzyiqlərə, şiddətli hücumlara və təhdidlərə, o cümlədən ölüm hədələrinə məruz qalırlar.[1] "Human Rights Watch" qeyd edir ki, "BH Novinari" Bosniya və Herseqovina jurnalistlər birliyi 2019-cu ildə 41 mətbuat azadlığı pozuntusu barədə məlumat verib.[1]
Bosniya və Herseqovinada eynicinsli münasibətlər qanunidir.[14] Bununla belə, eynicinsli nikahlar Bosniya qanunları tərəfindən tanınmır.[14] Transgender insanlara qanuni cinsiyyətini dəyişməyə icazə verilir.[14] Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnsan Haqları Komitəsinın Bosniya və Herseqovina ilə bağlı 2019-cu il hesabatında İnsan Hüquqları Komitəsi və İşgəncələrə Qarşı Komitə lezbiyan, gey, biseksual və transseksual insanlara qarşı törədilən nifrət cinayətlərinin səlahiyyətli orqanları tərəfindən araşdırılmamasından narahatlığını ifadə edib.[9] Bosniya və Herseqovinada LGBT insanlara qarşı homofobiya, zorakılıq və nifrət cinayətləri geniş yayılıb.[1] 2008-ci ilin sentyabrında Sarayevo Queer Festivalında LGBT əleyhinə etirazçılar tərəfindən yeddi mülki şəxs və bir polis məmuru yaralanıb.[15] Festival başlamazdan əvvəl festival təşkilatçıları anonim ölüm təhdidləri alıblar.[15] Altı nəfər kəllə-beyin travması ilə xəstəxanaya yerləşdirilib, hücum edənlərdən biri isə polis tərəfindən saxlanılıb.[15] 2019-cu ilin sentyabrında Bosniyanın ilk LGBT qürur nümayişi ölkənin paytaxtı Sarayevoda baş tutub.[16] Etirazçıları zorakılıq və nifrət cinayətlərindən qorumaq üçün nümayişdə min polis əməkdaşı iştirak edirdi.[16] Sarayevoda gey qürur paradı ilə eyni vaxtda LGBT əleyhinə qruplar əks etiraz aksiyaları keçiriblər.[16]
Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatının Bosniya və Herseqovinadakı missiyası bildirir ki, qadınlara qarşı zorakılıq Bosniya cəmiyyətində geniş yayılmış problemdir.[17] Missiya həmçinin qadınların özəl və dövlət sektorlarında kifayət qədər təmsil olunmadığını və təcrid olunduğunu bildirir.[17] 1992-1995-ci illər Bosniya müharibəsi zamanı cinsi zorakılıq halları kütləvi hal almişdi.[4][18] Müharibə zamanı cinsi təcavüzə məruz qalan qadınların sayı ilə bağlı rəsmi rəqəmlər yoxdur, lakin təxminlərə görə onların sayı 20.000 ilə 50.000 arasında dəyişir.[18] Bosniya hüquq sistemi müharibə zamanı cinsi zorakılıq edən kişilərin mühakimə olunması ilə böyük ölçüdə məşğul olmur.[19] Qurbanlar Srpska Respublikasını müharibə zamanı əsgərləri tərəfindən törədilən cinsi zorakılıq nəticəsində dəymiş ziyana görə məhkəməyə versələr, məhkəmə xərclərinə görə minlərlə avro itirmək riski ilə üzləşirlər.[4]
Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı Bosniya və Herseqovinada nümayəndəliyi olan tanınmış hökumətlərarası təşkilatdır.[20] Onlar regionda sülh və harmoniyanı bərpa etmək və qaraçılar və yəhudilər də daxil olmaqla, Bosniya və Herseqovinanın bütün vətəndaşları üçün insan haqlarını təşviq etmək üçün çalışırlar.[20] BMT Qadınlarının Bosniya və Herseqovinada ofisi var və burada onların məqsədi gender bərabərliyinin qlobal standartlarına nail olmaqda hökumətə dəstək olmaqdır.[19]
 |
 |
UREYIM.AZ |  |
 |
|