 |
 |
Ureyim.az |  |
 |
Budapeşt — Macarıstanın paytaxtı və ən böyük şəhəri – zəngin və çoxəsrlik tarixə malikdir. Şəhərin tarixi eramızdan əvvəlki dövrlərdən başlayaraq Roma imperiyasının, Osmanlı imperiyasının, Habsburq monarxiyasının və XX əsrdəki siyasi dəyişikliklərin təsiri altında formalaşmışdır.[1] Budapeşt şəhəri rəsmi olaraq 17 noyabr 1873-cü ildə Peşt, Buda və Obuda adlı üç qonşu şəhərin birləşməsi nəticəsində yaradılmışdır.[2] Əsas şəhərin kənarındakı kiçik qəsəbələr 1950-ci ildə Böyük Budapeştə birləşdirilmişdir. Budapeştin mənşəyi eramızdan əvvəl IV əsrdə Macarıstan düzənliklərini məskunlaşdırmış keltlərə gedib çıxır. Daha sonra bu ərazi Roma imperiyası tərəfindən fəth edilmiş və təxminən eramızın 100-cü ilində indiki Budapeştin yerində Akvink adlı qala və şəhər salınmışdır.[3] Romalılar V əsrdə hunlar tərəfindən ərazidən qovulmuşdur, sonrakı bir neçə əsrdə isə müxtəlif tayfalar hunlara qarşı çıxmışdır. Karpat hövzəsinin macarlar tərəfindən fəthi IX əsrin sonunda başlamış və XI əsrin sonunda Macarıstan krallığı təsis edilmişdir.[4]
| UNESCO-nun Ümumdünya irsi obyekti | |
|---|---|
| Budapeşt tarixi | |
 | |
| Ölkə | |
| Daxil edilməsi | (11 sessiya) |
  Budapeşt tarixi |
|
1300-cü illərdən 1873-cü ildəki birləşməyə qədər olan dövrdə Buda beş dəfə – hər biri yüz ildən az müddət olmaqla – Macarıstan krallığının paytaxtı olmuşdur.
Budapeşt ərazisində ilk məskunlaşmalar eramızdan əvvəlki dövrlərə aiddir. Bu ərazi ilk olaraq kelt tayfaları tərəfindən məskunlaşdırılmışdır. Daha sonra, eramızın I əsrində Roma imperiyası bu əraziləri ələ keçirərək Akvink adlı hərbi düşərgə və sonralar şəhər salmışdır. Akvink bu günkü Obuda ərazisində yerləşirdi və Roma dövründə Pannoniya vilayətinin inzibati mərkəzi idi. 896-cı ildə macar tayfaları Karpat hövzəsinə daxil olaraq burada ilk Macarıstan dövlətinin əsasını qoydular. 1000-ci ildə I İştvan (Ştefan) xristianlığı qəbul edərək Macarıstan krallığını qurdu. XI-XIII əsrlərdə Buda və Peşt ticarət və sənətkarlıq mərkəzinə çevrildi.[5]
1241–1242-ci illərdə monqol istilası nəticəsində şəhər böyük dağıntılara məruz qaldı. İstiladan sonra kral IV Bela Budanı gücləndirilmiş qala kimi yenidən qurdu.[6]
1526-cı ildə baş vermiş Mohaç döyüşündən sonra Macarıstan krallığı zəiflədi. 1541-ci ildə Osmanlılar Budanı ələ keçirdi və şəhər Osmanlı imperiyasının Budin vilayətinin mərkəzinə çevrildi.[7][8] Osmanlı dövründə şəhərdə məscidlər, hamamlar və digər İslam memarlığı nümunələri inşa edildi. [9]1686-cı ildə Habsburq qoşunları Osmanlıları Budapeştdən çıxardı. Şəhər Avstriya imperiyasının tərkibinə daxil oldu. XIX əsrdə milli oyanış və modernləşmə nəticəsində Buda, Peşt və Obuda 1873-cü ildə birləşdirilərək Budapeşt adı ilə vahid şəhər kimi tanındı.[10]
Budapeşt XIX əsrin sonunda Avstriya-Macarıstan imperiyasının ikinci əsas şəhərinə çevrildi. Bu dövrdə şəhərdə böyük sənaye və memarlıq inkişafı baş verdi. I Dünya müharibəsindən sonra Avstriya-Macarıstan imperiyası dağıldı və Macarıstan müstəqil oldu. II Dünya müharibəsi zamanı Budapeşt böyük dağıntılara məruz qaldı və 1945-ci ildə Sovet ordusu tərəfindən işğal edildi.[11]
1949-cu ildən Macarıstan Xalq Respublikasının paytaxtı olan Budapeşt, kommunist rejim dövründə yenidənqurma və sənayeləşmə proqramları çərçivəsində dəyişikliklər yaşadı. 1956-cı il Macar inqilabı Sovet qoşunları tərəfindən yatırıldı və şəhər yenidən ağır zərər gördü.[12]
1989-cu ildə kommunist rejimin süqutundan sonra Macarıstan demokratik idarəetməyə keçdi və Budapeşt müasir Avropa şəhərinə çevrildi. Bu gün Budapeşt tarixi memarlığı, mədəniyyət mərkəzləri və turistik yerləri ilə Avropanın ən çox ziyarət edilən şəhərlərindən biridir.[13]
Budapeştin memarlığı şəhərin uzun və zəngin tarixi ilə sıx bağlıdır. Şəhərdə antik Roma dövründən başlayaraq, orta əsrlər, barokko, neoklassik, sesessiya (art-nuvo), modern və sovet dövrü memarlıq nümunələrinə rast gəlinir. Roma dövrünə aid Akvink qalıqları bu gün də Obuda bölgəsində qorunub saxlanılır. Orta əsr memarlığı xüsusilə Buda qalasında və onun ətrafında əks olunmuşdur. Osmanlı dövründə tikilmiş türk hamamları — xüsusilə Rudas və Kirali hamamları — şəhərin unikal arxitektura mirasına daxildir.[14]
XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində Budapeştdə neorenessans və sesessiya üslublu binalar geniş yayılmışdı. Macarıstan Milli Muzeyi, Opera binası və Parlament binası bu dövrün memarlıq incilərindəndir. Sovet dövründə isə modernist üslublu yaşayış binaları və inzibati tikililər şəhərin yeni üslubda inkişafına təkan verdi. XXI əsrdə isə müasir memarlıqla tarixi irs arasında tarazlıq yaradılmağa çalışılır. [15]
Budapeştdə yerləşən tarixi abidələr şəhərin mədəni və siyasi tarixini əks etdirir. Ən mühüm abidələrdən bəziləri:
Briliant, Oscar. Budapest // Britannika Ensiklopediyası. 4 (XI). 1911. 734–737. |
 |
UREYIM.AZ |  |
 |
|
