Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. Lütfən, məqaləni ümumvikipediya və redaktə qaydalarına uyğun şəkildə tərtib edin. |
Dilqəm Bəbir oğlu Tağıyev (6 yanvar 1950, Kəlbəcər rayonu) — Azərbaycanlı kimyaçı alim, AMEA-nın vitse-prezidenti, akademik M. Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun direktoru, AMEA-nın həqiqi üzvi (akademik), (2014).[1][2]
Dilqəm Tağıyev | |
---|---|
Dilqəm Bəbir oğlu Tağıyev | |
![]() | |
Doğum tarixi | 6 yanvar 1950(1950-01-06) (75 yaş) |
Doğum yeri | |
Milliyyəti | azərbaycanlı |
Elm sahəsi | kimya |
Elmi dərəcəsi | |
Elmi adı | |
İş yeri | Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyəti |
Təhsili | |
Mükafatları |
![]() ![]() ![]() ![]() |
Dilqəm Bəbir oğlu Tağıyev (1950)-ci il (6) yanvarda həkim ailəsində anadan olmuşdur. (1966)-cı ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU) kimya fakültəsinə əyani şöbəsinə qəbul olunaraq hələ tələbəlik illərindən elmi tədqiqatlara böyük maraq göstərmiş və ilk elmi işini (1969)-cu ildə çap etdirmişdir. Tartu, Minsk, Tiflis və Novosibirsk şəhərlərində keçirilən tələbə və aspirantların konfranslarında elmi məruzələrlə çıxış etmiş, birinci və üçüncü dərəcəli diplomlara, fəxri fərmanlara layiq ğörülmüşdür. Dərs əlaçısı olmaqla bərabər eyni zamanda ictimai işlərdə də fəal iştirak etmiş, (1970)-ci illərdə Universitet Tələbə Elmi Cəmiyyətinin sədri, Universitet komsomol komitəsinin büro üzvü və Bakı şəhəri komsomol komitəsinin üzvü seçilmiş, Azərbaycan komsomolunun XXVII qurultayının nümayəndəsi olmuşdur . Dilqəm Tağıyev Azərbaycan Dövlət Universitetini (1971)-ci ildə fərqlənmə diplomu ilə bitirərək Moskvada SSRİ EA Üzvi Kimya İnstitunun aspiranturasına daxil olmuş və SSRİ EA-nın həqiqi üzvü, görkəmli kimyaçı akademik H. M. Minaçovun rəhbərliyi altında seolit katalizi sahəsində elmi axtarışlar aparmışdır. SSRİ EA Üzvi Kimya İnstitutunun Elmi Şurasında müvəffəqiyyətlə fəlsəfə doktoru (1975) və elmlər doktoru (1984) dissertasiyalarını müdafiə etmişdir. 1990-cı ildə professor elmi adını almışdır.
Dilqəm Tağıyev Azərbaycan Dövlət Universitetini (1971)-ci ildə fərqlənmə diplomu ilə bitirərək Moskvada SSRİ EA Üzvi Kimya İnstitunun aspiranturasına daxil olmuş və SSRİ EA-nın həqiqi üzvü, görkəmli kimyaçı akademik H. M. Minaçovun rəhbərliyi altında seolit katalizi sahəsində elmi axtarışlar aparmışdır. (7) yanvar (1975-ci) ildə SSRİ EA Üzvi Kimya İnstitunda müvəffəqiyyətlə namizədlik dissertasiyasını müdafiə etmişdir. Onun seolit katalizi sahəsində apardığı prioritet xarakterli tədqiqatlar Moskvada nüfuzlu alimlər tərəfindən yüksək qiymətləndirilmiş, elmi-tədqiqat işlərinin müsabiqəsində dəfələrlə qalib olmuşdur.
Bakıya qayıtdiqdan sonra (1984)-cü illərdə Azərbaycan EA Qeyri-üzvi və Fiziki Kimya İnstitutunda (indiki Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu) mühəndis, kiçik və baş elmi işçi kimi fəaliyyət göstərmiş, seolit və silikat katalizatorları üzərində müxtəlif karbohidrogenlərin hidrogenləşmə, oksidləşdirici dehidrogenləşmə və katalitik pirolizi sahəsində geniş tədqiqatlar aparmışdır. Bu tədqiqatların nəticələrinə görə (1983)-cü ildə kimya və kimya texnologiyası sahəsində SSRİ-də nüfuzlu mükafatlarından hesab edilən Ümumittifaq Lenin Komsomolu Mükafatına layiq dörülmüşdür.
Dilqəm Tağıyev (12) aprel (1984)-cü ildə Moskvada, SSRİ EA Üzvi Kimya İnstitunun Elmi Şurasında müvəffəqiyyətlə doktorluq dissertasiyasını müdafiə etmişdir. Bundan sonra Azərbaycan EA Qeyri-üzvi və Fiziki Kimya İnstitutunda 1985-ci ildə "Kompleks birləşmələr" qrupunun rəhbəri, laboratoriya müdiri, (1991)-ci illərdə direktorun elmi işlər üzrə müavini olmuş, (1991)-ci illərdə "Seolit" Sahələrarası Elmi Texniki Kompleksin baş direktoru təyin edilmişdir. Professor elmi adını (1990)-cı ildə almışdır. Bu dövrdə əsas fəaliyyətini seolitlər üzərində katalizin elmi əsaslarını inkişaf etdirməyə, respublika ərazisində olan təbii seolitlərin tətbiq sahələrini genişləndirməyə, seolitəbənzər mikroməsaməli yeni materialların sintezinə yönəltmişdir.
Dilqəm Tağıyev (1991)-ci ildə Azərbaycan Tibb Universitetinin Ümumi kimya kafedrasının professor seçilmiş, (1995)-ci illərdə əczaçılıq fakültəsinin dekanı olmuş, (1995)-ci ildə isə Biofiziki və bioüzvi kimya kafedrasının müdiri seçilmişdir. Pedaqoji fəaliyyəti elmi axtarışlarla daima əlaqələndirən Dilqəm Tağıyev (1999)-cu ildən Azərbaycan MEA Neft Kimya Prosesləri İnstitutunun rəhbərliyinin dəvəti ilə eyni zamanda həm də "Heterogen kataliz" laboratoriyasına rəhbərlik etmişdir.
Dilqəm Tağıyev neft kimya prosesləri üçün yeni və səmərəli katalizatorların yaradılması və tədqiqi sahəsində tanınmış mütəxəssisdir. Elmi fəaliyyəti əsasən müxtəlif sinif karbohidrogenlərin və onların törəmələrinin hidrogenləşmə, oksidləşmə, izomerləşmə, alkilləşmə, oksidehidrogenləşmə və oliqomerləşmə reaksayaları üçün katalizatorların işlənib hazıtlanmasına həsr olunmuşdur. O, ilk dəfə olaraq tərkibində keçid elementləri olmayan seolitlərin — oksidləşmə-reduksiya tipli reaksiyalar üçün qeyri-ənənəvi olan katalizatorların olefinlərin hidrogenləşmə, hidroizomerləşmə və müxtəlif karbohidrogenlərin oksidehidrogenləşmə reaksiyalarında yüksək aktivliyini müəyyən etmiş; alkil naften karbohidrogenlərinin əvvəllər məlum olmayan çevrilmələrının seolit katalizatorları üzərində mümkünlüyünü aşkara çıxararaq onlara oksidehidrodisproporsionallaşma və oksidehidroizomerləşmə reaksiyaları adı vermişdir.
Müxtəlif reaksiyaların mikro məsaməli katalizatorlarda kinetikasının öyrənilmə prosesində mühüm amil olan diffuziya əmsalının hesablanması üçün yeni ekspress metod təklif etmişdir.
Fenol və krezolları metanolla və digər spirtlərlə alkilləşdirməklə krezolların, ksilenolların və müxtəlif alkilfenolların qiymətli izomerlərinin sintezi üçün seolit və ferrit katalizatorlarının seçilmə prinsiplərini müəyyənləşdirmişdir.
Aromatik karbohidrogenlərin aşağı molekul kütləli parafinlərlə alkilləşməsi üçün aktiv mərkəzləri fəzaca bir-birindən ayrı olan hibrid katalizatorları və spirtlərin turşulara və onların efirlərinə birbaşa oksidləşməsi üçün polifunksional katalizatorlar işləyib hazırlamışdır.
Normal parafinlərin aşağı temperaturlu izomerləşmə reaksiyası və onların metanol ilə birgə konveriyası üçün tərkibində qiymətli metallar saxlamayan sirkonium-seolit tipli yeni katalizatorlar yaratmış və onların təsir mexanizmini öyrənmişdir. Metanın oksidləşdirici dehidrotsikləşməsi və aşağı molekullu digər parafinlərdən aromatik karbohidrogenləri almaq üçün yeni katalizatorlar işləyib hazırlamış və aktiv mərkəzlərin təbiətitini müxtəlif üsullarla tədqiq etmişdir.
Mürəkkəb tərkibli oksid katalizatorları üzərində o-ksilolun müxtəlif əvəzli törəmələrinin oksidləşdirici ammonoliz reaksiyasının kinetikası və mexanizmi sahəsində ətraflı tədqiqatlar aparmış, müxtəlif tətbiq sahələri olan nirtillərin, dinitrillərin və imidlərin əmələ gəlməsində əsas rol oynayan amilləri müəyyən etmişdir.
C2-C8 olefinlərin yumşaq şəraitdə dimerləşmə və oliqomerləşmə reaksiyaları üçün yeni metal kompleks və heteropoliturşu katalizatorları sintez etmiş, nikel komplekslərinin bərk daşıyıcı üzərində immobilizasiyası üçün yeni üsul işləyib hazırlamışdır. Nikel tiopirazolaldiminat komplekslərinin katalitik aktivliyi ilə stereokimyəvi sərtliyi arasında əlaqənin mövcudluğunu ilk dəfə aşkar etmişdir.
Pt və Pd metallarının bir çox qarışıq liqandlı və çox nüvəli komplekslərini sintez etmiş, onların tərkibi, quruluşu və bioloji aktivliyi arasında əlaqəni tədqiq etmişdir.
Müxtəlif dərman maddələrinin (doksorubisin, tripsin, doksisklin, tiroksin və s. təsir müddətinin artırmaq və toksiki təsirini azaltmaq məqsədilə onların immobilizasiyası üçün tərkibinə nanoölçülü gümüş hissəcikləri daxil edilən müxtəlif nanogellər əsasında polimer daşıyıcılar işlənib hasırlamışdır.
Müxtəlif monomerlərin alinması, parafinlərin və dar benzin fraksiyalarının izomerləşməsi, fenol və o-krezolun metanolla alkilləşməsi prosesləri üçün işlənib hazırlanmış katalizatorlar Moskva, Ufa, Bakı və Sumqayıt şəhərlərində yerləşən istehsalat birliklərində və təcrübə sənaye zavodlarında uzun müddətli pilot sınaqlarını uğurla keçmiş, tətbiq üçün tövsiyə olunmuşdur.
Dilqəm Tağıyevin müxtəlif karbohidrogenlərin seolit katalizatorları iştirakında hidrigenləşmə, dehidrogenləşmə və oksidləşmə reaksiyaları sahəsində apardığı tədqiqatların nəticələri (1983)- cü ildə Ümumittifaq Lenin Komsomolu Mükafatına layiq görülmüşdür (kimya və kimya texnologiyası sahəsində SSRİ məkanında kifayət qədər nüfuzlu olan bu mükafata layiq görülmüş yeganə azərbaycanlı). Onun seolitlər üzərində hidrogenləşmə reaksiyalarının tədqiqi sahəsində apardıgı tədqiqatların nəticələri (1985)- ci ildə qeydə alınmış 302 saylı kəşfə tərkib hissəsi kimi daxil olmuşdur.
Bir çox xarici dillərdə çap olunan və əsasən əcnəbi oxucular üçün nəzərdə tutulan "Наука в СССР" jurnalında (№ 5) Dilqəm Tağıyevin elmi axtarışlarına ayrıca məqalə həsr olunmuşdur. SSRİ EA Rəyasət Heyətinin Yubiley iclasında (1987) kataliz sahəsində mühüm nailiyyətlərdən biri kimi seolitlər üzərində oksidehidrogenləşmə reaksiyalarının tədqiqi sahəsində alınan nəticələr də qeyd olunmuşdur ("Вестник АН СССР",(№ 12)). Bolqarıstanda keçirilən gənc ixtiraçıların dünya sərgisində D. B. Tağıyevin təqdim etdiyi katalizator diplomla qeyd edilmişdir (1985).
Dilqəm Tağıyev Amerika Biblioqrafiya İnstitutunun "Elm Adamı" nominasiyasına layiq gürülmüş və nəşr edilməsi planlaşdırılan "Dünyada Kim Kimdir" biblioqrafik toplusuna daxil edilmək üçün rəsmi dəvət almışdır. Beynəlxalq Sokrat Komitəsinin (Oksford, Böyük Britaniya) təklifi ilə "The Name in Science" mükafatına və fəxri tituluna layiq bilinmişdir. Çində keçirilən Perspektiv Materiallar üzrə üçüncü və dördüncü Dünya Konqresslərinə, ABŞ-də keçirilən Neft kimyası və kimya mühəndisliyi üzrə ikinci Dünya konqressinə və digər tədbirlərə (Dubay, Tailand, Afina) bu sahənin tanınmış mütəxəssisi və eksperti kimi məruzəçi (speaker) qismində dəvət edilmişdir. Avropa elm-sənaye konsorsiumunun mükafatlar üzrə komissiyasının qərarı ilə (protokol № 29/04.06.2013) "Əmək və biliklə" ordeninə layiq görülmüşdür.
Dilqəm Tağıyev SSRİ EA Kataliz üzrə Şurasının üzvü (1989), Nyu York Elmlər Akademiyasının (1994), Beynəlxalq Seolit Assosiasiyasının (2001), Amerika Kimya Cəmiyyətinin (2003) və Rusiya Təbiətşunaslıq Akademiyasının üzvü (2013) seçilmişdir.
Dilqəm Tağıyev 830-dan çox elmi əsərin (onlardan 530-u xarici ölkələrdə – ABŞ, Kanada, Meksika, İspaniya, Fransa, Belçika, Hollandiya, İngiltərə, Şotlandiya, İsveç, Finlyandiya, Almaniya, Avstriya, İtaliya, Çin, Çexiya, Macarıstan, Polşa, Boiqarıstan, Yaponiya, Cənubi Koreya, və s. çap edilmişdir), o cümlədən, 65 ixtiranın (patent və müəlliflik şəhadətnaməsinin), 28 monoqrafiya, kitab və dərsliyin, 16 tədris-metodik vəsaitin müəllifi, 2 kitabın baş elmi redaktoru, 6 kitab və toplunun redaktorudur. Onun 285-dən çox elmi məqaləsi impakt faktorlu elmi jurnallarda və toplularda çap olunmuşdur (o cümlədən, 165-i Veb of Science bazasına daxil olan).
Akademik Dilqəm Tağıyevin məqalələrinin 380-dən çoxu xaricdə dərc olunub. Son illərdə Beynəlxalq bazalarda referatlaşdırılan və indeksləşdirilən jurnallarda çap olunan məqalələrdən bir qismi aşağıdakılardır:
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü Dilqəm Tağıyevin 50 müəllif şəhadətnaməsi və patenti var. Bunlardan bəziləri aşağıdakılardır:
Dilqəm Tağiyev bir çox xarici ölkələrdə keçirilən nüfuzlu elmi toplantılarda Azərbaycan elminin layiqli təmsilçisi olmuşdur. Rusiyada (2014), Bolqarıstanda (1979),(1983),(1991), Çexiyada (2005), Almaniyada (1990), Fransada (2004), İsveçdə (2002), Şotlandiyada (2003), Avstriyada (2003), İsveçrədə (2004), İspaniyada (2002), (2006), (2015), İtaliyada (2017) keçirilən Beynəlxalq konqress, simpozium və konfranslarda məruzəçi kimi bilavasitə iştirak etmişdir. (2014)-cü ildə İspaniyanın Donostia Beynəlxalq Fizika Mərkəzinin dəvəti ilə ezamiyyətdə olmuş və birgə tədqiqatlar aparmaq üçün Beynəlxalq aləmdə kifayət qədər nüfuzlu olan bu elmi mərkəzlə müştərək beynəlxalq laboratoriya yaratmaq üçün ikitərəfli müqavilə (2018)- ci illərdə maliyyələşdirilən proqram üzrə) bağlamışdır. (2017)-ci ildə Parisdə keçirilən YUNESKO-nun 39-cu Baş Kofransında Azərbaycanın təmsilşisi kimi elm komissiyalarının işində fəal iştirak etmişdir. 2019-cu ildə Budapeştdə keçirilən Dünya Elm Forumunda Azərbaycan Respublikasını təmsil etmişdir. Fransanın Lion Kataliz və Ekoloji Tədqiqatlar İnstitutunun və Norveçin SİNTEF Fondunun təklifi və dəvəti ilə Dilqəm Tağıyev Beynəlxalq qrupun tərkibində 2019–2022-ci illər üçün Avropa Birliyinin Horizon 2020 Beynəlxalq Qrant müsabiqəsinin qalibi olmuşdur.
Dilqəm Tağiyevin rəhbərliyi ilə 13 fəlsəfə doktoru, 5 elmlər doktoru hazırlanmışdır.
Akademik Dilqəm Tağıyev "Azərbaycan Kimya jurnalı"nın baş redaktoru, "AMEA-nın Məruzələri", "AMEA-nın Xəbərləri", "Elm dünyası" jurnallarının, "ELM" qəzetinin redaksiya şurasının üzvüdür.
Dilqəm Tağıyev 1991-ci ildə Azərbaycan Tibb Universitetinin Ümumi kimya kafedrasının professoru, 1993-cü ildə Əczaçılıq fakültəsinin dekanı, 1995-ci ildə isə Biofiziki və bioüzvi kimya kafedrasının müdiri seçilmişdir. Hazırda Azərbaycan Tibb Universitetinin professorudur.