 |
 |
Ureyim.az |  |
 |
Domar aqreqasiyası (ing. Domar aggregation) — sənayelərlə bağlı artım ölçülərini ümumi sektor və ya milli səviyyədə aqreqat (toplu) artım göstəricilərinə çevirmək üçün istifadə olunan yanaşmadır. Bu məsələ milli hesablar və çoxamilli məhsuldarlıq (ing. MFP – multifactor productivity) statistikası kontekstində ortaya çıxır.[1]
Məqsəd, ümumi MFP qalıq artım sürətini — sektor və ya milli səviyyədə olan göstəricini — onun tərkib hissəsi olan sənaye və ya müəssisələrin MFP qalıq artım sürətlərinin çəkili ortalaması kimi qurmaqdır.[2][3] Bu metod adətən, sənayeyə xas dəyişikliklərin ümumi iqtisadi artıma necə təsir etdiyini təhlil etmək üçün istifadə olunur.
Hər bir sənayenin çəkisi Domar çəkisi adlanır. Sənayelərin MFP-lərini birləşdirərkən hər bir sənayenin Domar çəkisi həmin sənayenin ümumi nominal məhsul dəyərinin ÜDM-ə (ümumi daxili məhsula) nisbətidir. Yəni, sənayenin ümumi çıxışının (ing. gross output) ÜDM-in tərkib hissəsi olan dəyər əlavə edilmiş çıxışa (ing. value-added output) nisbəti kimi müəyyən edilir. Məqsəd ara malların və bir-birinin həm məhsulu, həm də girişi (ing. input) olan sənayelərin məhsuldarlıq dəyişikliklərinin ümumi iqtisadiyyata təsirlərini düzgün hesablamaqdır. Mühasibat terminologiyasında "ümumi çıxış" əvəzinə "sənayenin bazar dəyəri ilə məhsulu" ifadəsi də istifadə oluna bilər.[2][4]
Domar çəkiləri məcmu olaraq 1.0-dan böyük olur, çünki bəzi firmaların gəliri ara məhsulların digər firmalara satışından əldə edilir. Yəni, bəzi gəlirlər firma-firma mühasibatında bir neçə dəfə sayılır (Domar çəkilərinin surətində),[2] lakin ÜDM hesablamasında onlar çıxılır.[2][3]
Məsələn: Bir təkər istehsalçısının satışları əsasən avtomobil, yük maşını, velosiped və s. istehsalçılarına gedir.[5] Bu istehsalçılar isə öz məhsullarını təkərlərlə birlikdə satdıqları üçün təkərdən əldə edilən gəlirlər bir neçə dəfə sayılır.
Bu metodologiya Yevsey Domar tərəfindən 1961-ci ildə təqdim edilmişdir. İqtisadçı Çarlz Hulten bu nəzəriyyəni qapalı iqtisadiyyat modeli çərçivəsində daha formal şəkildə inkişaf etdirmişdir.
Hulten (1978) öz modelində "müşahidə olunan xərclər paylarını" (ing. observed expenditure shares) çəki kimi istifadə etmişdir. Bu modelə görə, bir müəssisə və ya sənayeyə aid olan ümumi faktor məhsuldarlığı (TFP) şokunun çıxışa birinci dərəcəli təsiri həmin sənayenin və ya müəssisənin satışlarının ümumi çıxışdakı payına bərabərdir. Hultenin yanaşması sonradan standart hesab olunmağa başlamışdır.[6]
Reynsdorf və Yuskavaqe (2010, s. 88) sənaye və regional məlumatları milli səviyyədə məhsuldarlıq dəyişikliyinə uyğunlaşdırmaq və parçalamaq üçün bir neçə yanaşmanı qiymətləndirmişlər:
|
Yorqenson, Qollop və Fraumeni (1987, s. 66) Domar çəkili parçalanmanı transloq aqreqat çoxamilli məhsuldarlıq artımı modeli çərçivəsində hazırlamışlar ki, bu da yenidən bölgü təsirlərini nəzərə alır. Sonradan bu metod Yorqenson, Ho və Stiroh (2002, s. 9) tərəfindən modifikasiya edilmişdir.
Domar çəkiləri sənaye üzrə ümumi çıxışın ümumi dəyər əlavə olunmuş məhsula (ing. aggregate value added) nisbətidir. Domar çəkiləri çoxamilli məhsuldarlıq artımını parçalamaq üçün tələb olunur ([Gullickson] və Harper, 1999, s. 51). Bir sənayenin məhsuldarlıq dəyişikliyinə Domar töhfəsi iki əsas komponentdən ibarətdir:
|
|
Baki və Farhi modellərində, gəlirə əsaslanan Domar çəkiləri istehsalçı müəssisələr üçün onların "satış payı"— yəni gəlirlərinin ÜDM-ə nisbəti olaraq müəyyən edilir. Bu, klassik Domar çəkisi ilə eynidir.[8]
Lakin bu modellərdə istehsalçı müəssisələrin qiymət/xərc əlavə haqqı (ing. markup) nəzərə alınır və ticarət mükəmməl olmayan rəqabət şəraitində baş verir. Müəlliflər göstərmişlər ki, xərc əsaslı Domar çəkiləri (ing. cost-based Domar weights) məhsuldarlığın milli səviyyədə aqreqasiyası zamanı daha dəqiq bölgü aparmağa imkan verir.
Daha sadə bir modeldə Hall (1990) oxşar nəticəyə gəlmişdir. Baki-Farhi yanaşması hesablamalara imkan verir ki:[9]
Paylama səmərəliliyi mükəmməl rəqabət şəraitində yüksək, böyük qiymət/xərc marjasına malik oligopolistik firmalar üstünlük təşkil etdikdə isə aşağı olur.
 |
 |
UREYIM.AZ |  |
 |
|