 |
 |
Ureyim.az |  |
 |
Fəthdən əvvəlki Macarıstan (ing. History of Hungary before the Hungarian conquest) — Macarların IX əsrdə Karpat hövzəsinə köç etməsindən əvvəlki dövr. Bu dövrdə bölgə müxtəlif xalqlar və dövlətlər tərəfindən idarə olunmuş, xüsusilə də Roma imperiyasının təsiri altında mühüm dəyişikliklər yaşamışdır.[1]
Macarıstan ərazisində məlum olan ilk insan izləri Homo heidelbergensis növünə aid edilir,[2] lakin bu bölgədə 100 000 il əvvəl yaşamış neandertallara qədər insan məskənlərinə dair dəlillər azdır və ya ümumiyyətlə yoxdur.[3] Anatomik cəhətdən müasir insanlar e.ə. 30 000-ci ildən əvvəl Karpat hövzəsinə köç etmiş və Orinyak mədəniyyətinə mənsub olmuşlar. Daş dövrünün qalan hissəsində arxeoloji dəlillər ya çox azdır, ya da hələ tam tədqiq edilməmişdir. Bununla yanaşı, xətti keramika mədəniyyəti (təxminən e.ə. 5500–4500), "bağçılıq tipli sivilizasiya", bölgədə ilk dəfə kənd təsərrüfatını tətbiq etmişdir. Mis və Tunc dövrlərində bölgədə üç əsas mədəniyyət mövcud olmuşdur:[4] Baden mədəniyyəti, Mako mədəniyyəti, Ottoman mədəniyyəti (Osmanlı türkləri ilə əlaqəsi yoxdur). Bu dövrdə ən mühüm yenilik metal emalı olmuşdur. Baden mədəniyyəti kremasiya (meyitlərin yandırılması) adətini yaymış və Baltik dənizindən İrana qədər uzaq regionlarla ticarət əlaqələri qurmuşdur. Tunc dövrünün sonunda bölgədə baş verən böyük dəyişikliklər yerli, nisbətən inkişaf etmiş sivilizasiyanın süqutuna səbəb olmuşdur. Dəmir dövrünün başlanğıcı isə bölgəyə qədim İran mənşəli olduğu güman edilən köçəri hind-avropa tayfalarının kütləvi axını ilə müşayiət edilmişdir.[5]
E.ə. 100-cü ilə qədər Karpat hövzəsinin böyük hissəsini müxtəlif kelt tayfaları və ya keltləşmiş xalqlar tutmuşdur. Onların arasında Hallstatt mədəniyyətinin varisləri, tavriskilər, boyilər və panoniyalılar olmuşdur.[6]
Roma İmperiyasının bölgəyə ilk hücumları e.ə. 156-70-ci illər arasında baş vermişdir, lakin torpaqların tədricən fəth edilməsi Daçiya kralı Burebistanın güclənməsi ilə müvəqqəti dayandırılmışdır. Burebista krallığını indiki Slovakiyanın bəzi ərazilərinə qədər genişləndirmişdi.[7] Lakin onun hakimiyyəti uzun sürmədi və e.ə. 9-cu ilə qədər romalılar bütün regionu fəth edərək Panoniyanı yaratdılar.[8][9] Bu əyalət əvvəlcə İllirikumun subprovinsiyası, daha sonra isə müstəqil Roma əyaləti olmuşdur. Roma hakimiyyəti dövründə Buda, Dyör və Şopron kimi müasir şəhərlər əsası qoyulmuşdur. IV əsrdə xristianlıq yayılmış və rəsmi dövlət dini elan olunmuşdur.[10]
Hunlar kimi, avarlar da Karpat hövzəsində güclü bir dövlət qurdular və qonşularına ciddi təhlükə yaratdılar. Lakin VIII əsrin sonunda onların imperiyası həm xarici hücumlar, həm də daxili çəkişmələr nəticəsində süqut etmişdir. 800-cü ildən sonra Avar hakimiyyəti zəiflədi, lakin onların əhalisi Macar fəthinə qədər bölgədə qaldı. Avar dövründən sonra bölgə Şərqi Frankiya krallığı və Birinci Bolqarıstan imperiyası arasında bölüşdürüldü. Şimali-şərq hissəsi isə Nitra Slavyan knyazlığının nəzarətinə keçmişdir. Bu dövlət macar tayfaları IX əsrin sonlarında gələnə qədər mövcud olmuşdur.[11]
Roma imperiyası Macarıstan torpaqlarına e.ə. I əsrin sonlarından etibarən maraq göstərməyə başlamışdır. O dövrdə bu ərazidə kelt tayfaları (Boylər, Eraviskilər və s.) məskunlaşmışdı.[12] Lakin e.ə. 35-ci ildə Roma ordusu Dunay çayına qədər irəlilədi və burada yeni əraziləri nəzarətə almağa başladı. E.ə. 9-cu ildə Roma ordusu Dunay çayının cənub hissəsindəki torpaqları ələ keçirdi[13] və burada Pannoniya adlı yeni əyalət qurulmuşdur. Bu əyalət indiki Macarıstanın qərb hissəsini, Avstriyanın şərqini, Sloveniyanı və Xorvatiyanın bir hissəsini əhatə edirdi.[14]
Roma hakimiyyəti dövründə Pannoniya ticarət və şəhərsalma inkişaf etmişdir. Akvink (indiki Budapeşt ərazisində) və Sopianae (indiki Peç) kimi iri şəhərlər qurulmuşdur.[15] Roma mədəniyyəti geniş yayıldı. Latın dili, Roma hüququ və şəhər infrastrukturu yerli xalqlar arasında qəbul edilmişdir. Dunay çayı boyunca legion düşərgələri inşa edildi və bu ərazi imperiyanın şimal sərhədini (Limes Romanus) təşkil edirdi.
Roma dövründə yerli tayfalar arasında bir neçə üsyan baş vermişdir.[16] Ən mühüm üsyanlardan biri 69-70-ci illərdə Batavian üsyanı zamanı Pannoniya ordularının iştirak etdiyi qiyam idi. Lakin Roma ordusu üsyanları yatırdı və əyalətdə daha güclü nəzarət tətbiq etdi. III-IV əsrlərdə Roma imperiyası daxili çəkişmələr və barbar hücumları ilə zəifləməyə başladı.[17] 375-ci ildə Hunların Avropaya yürüşü ilə Roma imperiyasının sərhədləri daha da təhlükə altına düşdü. IV əsrin sonlarında Hun hökmdarı Atilla Pannoniya ərazisini nəzarətə götürdü və Roma ordusunu buradan sıxışdırdı. Bu dövrdən sonra bölgə artıq Roma hakimiyyətindən çıxdı və Hunların idarəsi altına keçdi. Nəticədə, Roma dövrü başa çatmış və Macarıstan ərazisi yeni etnik və siyasi dəyişikliklərə məruz qalmışdır.[18]
Vikianbarda Fəthdən əvvəlki Macarıstan ilə əlaqəli mediafayllar var. |
 |
UREYIM.AZ |  |
 |
|
