 |
 |
Ureyim.az |  |
 |
Francesco Procopio dei Coltelli (əsl adı it. Cuto; 9 fevral 1651, Palermo - 10 fevral 1727, Paris) — İtaliya əsilli fransız aşpazı və sahibkar, Parisin ən qədim kafelərindən biri olan "Café Procope"un yaradıcısı.[1]
| Françesko Kuto | |
|---|---|
| Francesco Procopio dei Coltelli | |
 | |
| Digər adı | Procopio Cuto |
| Doğum tarixi | 9 fevral, 1651 |
| Doğum yeri | İtaliyanın Palermo adası |
| Vəfat tarixi | 10 fevral, 1727 |
| Vəfat yeri | Paris |
| Vətəndaşlığı | Fransa krallığı |
| Milliyyəti | italyan |
| Dini | katolik |
| İxtisası | aşpaz, restorator |
| Fəaliyyəti | kafe sahibi |
| Fəaliyyət illəri | 1686-1717 |
Palermolu alim Marcello Messinaya görə Procopionun əsl soyadı Cuto olmuşdur. O, Fransaya gəldikdən sonra soyadını Procope kimi yazdırmışdır. Fransızca "couteaux" ("bıçaq"), İtalyan dilində isə “coltelli” (“bıçaqlar”) mənasını verir. Müxtəlif mənbələrə görə, Cuto Kataniya əyalətindəki Aci-Trezza və ya Palermo adasında anadan olmuşdur,[2] lakin bu yaxınlarda Palermonun Capo rayonunda yerləşən Sant-İppolito kilsəsinin arxivindən tapılan şəhadətnaməyə əsasən dəqiq demək olar ki, o, İtaliyanın Palermo adasında doğulmuşdur.[3] Messinaya görə, Cuto 1651-ci il fevralın 10-da anadan olmuşdur və doğulduqdan bir gün sonra xaç suyuna salınmışdır. Doğum haqqında şəhadətnamədə onun adı Francesco, soyadı isə Coltelli yox, Siciliya dialektinə uyğun olaraq Cuto göstərilmişdir. O da məlumdur ki, “Café Procope”un yaradıcısı dei Coltelli soyadlı biri olub. Bunu hazırda Parisdəki restoranın fasadına yapışdırılmış lövhədə oxumaq olar. Bu baxımdan Cuto başqa bir şəxs də ola bilərdi. Bundan başqa, onun Palermoda doğulduğunu və bir müddət sonra Arc-Trezzaya köçdüyünü, orada Etna dağı başındakı qar ticarəti ilə (o dövrdə tarixi əhəmiyyət daşıyan biznes sahəsi olmuşdur) məşğul olması sayəsində “gelato”nu icad etməsini ehtimal etmək olar.[4]
Cutonun ailəsində hamı balıqçı olmuşdur. Babasının adı Françesko, atasının adı Onofrio, anası isə Domenica Semacra olmuşdur.[5] Onların kəndində meyvə şirələrini bal ilə qarışdıraraq bir növ şərbət hazırlamaq geniş yayılmışdır. Sonra həmin şərbəti buzda dondurub “dondurma” hazırlamışlar. Bu "dondurma" həm varlı aristokratlar, həm də kəndlilər tərəfindən geniş istifadə olunmuşdur. Cuto “gelato” hazırlamaq texnikasını o vaxtdan öyrənmişdir. Onu Fransadakı müasir “gelato”nun ixtiraçısı hesab edirlər.[6]
Cutonun babası Françesko Aci -Trezzada balıqçı olsa da boş vaxtlarında “gelato” (dondurma maşınları) düzəltməklə məşğul olmuşdur. Babası vəfat etdikdən sonra bu sənəti nəvəsi davam etdirmişdir. Cuto babasının dondurma hazırlayan dəzgahını təkmilləşdirmiş, böyük miqdarda “gelato” istehsal edərək yeni məhsulla bazara çıxarmaq qərarına gəlmişdir. Bundan sonra o, Siciliyanı tərk edərək Fransaya gəlmişdir. [7]
Cuto çox güman ki, Fransaya gəlməmişdən əvvəl Palermo və ya Florensiyada yaşamış, oranın mətbəxinin sirlərini öyrənmişdir. O, təxminən 1670-1674-cü illərdə Parisə gəlmişdir. Əvvəlcə limonad və digər sərinləşdirici içkilər istehsalçıları gildiyasına qoşulmuş, sonra Rue de Tournon küçəsindəki Paskal adlı (əsl adı Qriqori olub) erməni mühacirinə məxsus mağazada limonad və qəhvə satmışdır.[8] Bir müddət sonra Paskalın işləri yaxşı getmədiyindən 1675-ci ildə o, Londona köçməli olmuşdur və mağazasını (limonad köşkünü) köməkçisi Cutoya satmışdır. Bundan sonra Cuto mağazanı daha prestijli yerə, Rue des Fossés Saint-Germain küçəsinə köçürmüşdür.[9]
Təxminən 1680-ci ildə Cuto kafe təsisatında bir sıra yeniliklər əldə etmişdir: buzlu içki hazırlamağı öyrənmişdir. O, temperaturu aşağı salmaq və içkini daha uzun müddət soyuq saxlamaq üçün duzdan istifadə etmişdir.[10] Cuto ədviyyatlar, buzlu içkilər, o cümlədən "dondurulmuş su", arpa suyu, portağal, darçın, franjipan (qozlu və ya badamlı krem) və təkmilləşdirilmiş İtalyan "dondurma" versiyası - limon və portağal kimi meyvələrə əsaslanan “gelato” təravətləndirici içkilərin qarışığını satmaq üçün Kral XIV Lüdoviqdən xüsusi lisenziya almışdır.[11]
Tezliklə Cuto ləzzətli təamlar siyahısına qəhvə əlavə etmiş və köşkünü kafeyə çevirmişdir.[12]
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Cuto Fransaya gəlməmişdən əvvəl burada artıq qəhvəxanalar (o vaxtı “butiklər” və ya “köşklər” adlanırdı) var idi. Onlardan bəziləri "limonad köşkləri" adlanırdı, burada limonad da daxil olmaqla müxtəlif sərinləşdirici içkilər satırdılar. Marseldə hələ 1644-cü ildə qəhvə evi açılsa da, tez bir vaxtda bağlanmışdır. Ondan əvvəl Suriyadan gəlmiş tacirlərdən biri 1643-cü ildə Parisdə qəhvəxana açmışdır, lakin o da müflis olmuşdur.
Mənbələrdən məlum olur ki, erməni əsilli Paskal (Qriqori) ilk olaraq öz müəssisəsini “kafe” və ya “qəhvəxana” adlandırmışdır. O zaman Parisdə qəhvəxanalar adi yer hesab olunurdular, bura demək olar əcnəbilər və ya aşağı təbəqənin adamları gəlirdilər, lakin Sen-Jermen yarmarkasında bir neçə ay qəhvə satmaqla Paskal fransızlara qəhvənin nə olduğunu sevdirə bilmişdir.[13]
Francesco Procopio dei Coltelli kimi tanınan italiyalı aşpaz 1686-cı ildə limonad köşkünü Rue des Fossés-Saint-Germain küçəsinə köçürmüşdür.[14] Onu adının fransızca versiyasına uyğun olaraq "Le Procope" adlandırmışdır. Günəşli havada belə köşkün içi qaranlıq olduğundan, camaat buranı "antre" ("mağara") adlandırmışdır. Bir müddət sonra Coltelli yaxınlıqdakı köhnə hamam binasını təmir etdirib oranı kafe kimi düzəltmişdir. Orada öz dövrünə görə çox müasir interyer yarada bilmişdir: büllur çilçıraqlar, divarlardan asılmış güzgülər və mərmər masalar qoydurmuşdur.
O, bu kafedə italyan dondurması “gelato”nu təqdim etmişdir. Coltelli “gelato”nu yeni Avropa məhsulu kimi birbaşa ictimaiyyətə satan ilk adamlardan biri olmuşdur. Ondan əvvəl yalnız kral ailəsi dondurmanın nə olduğunu bilirdi. Dondurma bu kafedə yumurta stəkanlarına bənzəyən kiçik çini fincanlarda verilirdi. Coltellini bəzən “İtalyan gelatosunun atası” adlandırırlar.[15]
1689-cu ildə xoşbəxt təsadüf nəticəsində, onun kafesi ilə üzbəüzdə Comédie Française teatrı açılmışdır və “Le Procope” mədəni, siyasi görüşlər üçün məşhur yerə çevrilmişdir. XVIII-XIX əsrlərdə “Le Procop” kafesi şəhərin ən mühüm intellektual həyatının mərkəzlərindən birinə çevrilmişdir. Ensiklopedistlər, Fransız İnqilabının siyasətçiləri, XIX əsrin bir çox tanınmış fransız yazıçıları burada toplaşmışlar. Bura tez-tez gələn məşhurlar arasında Maksimillian Robespyeri, Viktor Hüqonu, Pol Verleni, Jan-Jak Russonu, Corc Dantonu, Jan-Pol Maratı, Onore de Balzakı və Deni Didronu misal göstərmək olar. Bura dondurma yemək üçün Oskar Vayld, Napoleon Bonapart və Volter gəlmişlər. Bəzi mənbələrə görə, kafe “Le Prokop” XVII-XVIII əsrlərdə yaxınlıqdakı boş ərazidə həyata keçirilən dueldən əvvəl və sonra tez-tez ziyarət edilən duelçilər arasında da çox məşhur imiş.
Kafe bu gün də 13 Rue de l'Ancienne Comédie ünvanında “Le Procope” adı altında restoran kimi fəaliyyət göstərir.
26 fevral 1675-ci ildə Françesko Prokopio dei Coltelli Parisdəki Saint-Sulpice kilsəsində Marguerite Crouin adlı qızla evlənmişdir. Onların bu evlilikdən səkkiz uşaqları olmuşdur. 1686-cı ildə Françesko Coltelli Fransa vətəndaşlığı ala bilmişdir. Uzun sürən evlilikdən sonra 1696-cı ildə həyat yoldaşı Marqaret vəfat etmişdir. Ondan sonra Françesko Procopio ikinci dəfə Anne Fransuaza Qarnier adlı qadınla evlənmişdir. Bu evlilikdən onun daha beş uşağı olmuşdur. 1702-ci ildə o, Françesko adını dəyişərək fransız sayağı Fransua etmişdir.[16]
Fransua üçüncü dəfə yenə evlənmişdir. Bu dəfə o, 1717-ci ildə Julie Parmentier adlı qadınla evlənmişdir və bu evlilikdən onun bir övladı olmuşdur.[17]
Fransua Prokopun övladlarından biri tanınmış həkim olmuşdur – Doktor Mişel Prokop-Cuto (1684-1753). O, Parisdə yaşamış və “L'art de faire des Garcons” (Necə edəsən ki oğlun olsun) kitabını yazmışdır. Patrik Züskindin yazdığı “Ətriyyatçı” romanında doctor Prokop personajı onun prototipidir.[18]
İkinci oğlu Aleksandr 1716-cı ildən “Le Procope” kafesinin idarəçiliyini öz üzərinə götürmüşdür. Atası Fransua Prokop isə hər il keçirilən Sen-Jermen yarmarkası zamanı düzəltdiyi mağazanı idarə etmişdir.[19]
Fransua Prokop 10 fevral 1727-ci ildə Parisdə vəfat etmişdir.
 |
 |
UREYIM.AZ |  |
 |
|