 |
 |
Ureyim.az |  |
 |
Gilqameş dastanı — tarixdə ən qədim yazılı dastandır. 12 gil lövhəsi Akkad mixi yazısı ilə yazılmışdır. Gilqameş dastanı Qədim Babilin mədəniyyət abidəsi nümunəsidir. Hammurapi qanunları kimi bu sənət əsəri də Şumer və Babil qarışığından ibarətdir. Uruk kralı Gilqameşin ölümsüzlük axtarışından bəhs edən dastan eyni zamanda Nuh tufanının ən qədim versiyasını də saxlamaqdadır. Gilqameş, ən yaxın dostu Enkidunun ölümündən sonra ölümsüzlüyə çatma səyinin nafilə olduğunu anlamış və tanrı Enlilinin öyüdləriylə insanın ancaq özündən sonra ad qoymaqla ölümsüzlüyə çata biləcəyini qəbul etmişdir.
Dastan tarixə məlum ən qədim mədəniyyətlərdən olan şumerlərin yaşayışı haqqında məlumat verir və eyni zamanda ilk yazılı dastan xüsusiyyətini daşıyır. Təxminən e.ə. 2600-cü ildə Şumeri idarə edən dastanın qəhrəmanı Gilqameş həqiqi tarixi şəxsiyyət olmuşdur. Onun qəhrəmanlıqları öz həməsrlərini riqqətə gətirmişdir və onlar Gilqameş haqqında ibarəli rəvayətlər qoşmağa başlamışdılar. Şumer dilində əsrlərlə təkrarlandığına görə, həmin rəvayətlər daha da fantastikləşərək sırf əfsanəyə çevrilmişdir. Rəvayətlər əyləncəli olduğuna görə, 3-cu minilliyin sonlarında Şumerin bir çox sami mənşəli hökmdarı həmin rəvayətləri öz dillərinə tərcümə etdirməyə başlamışdır. Dastanının ən əhəmiyyətli xüsusiyyətlərindən biri də, bəhs etdiyi "Tufan" əhvalatının, kiçik dəyişikliklərlə üç böyük dinin müqəddəs kitabında eynilə verilməsidir. Gilqameş ölümsüzlük otunu tapan Ziusudranı (Utnapiştim) tapmaq üçün yola çıxır və Tilmun adasına çatır. Ziusudra burada Tövrat və Quranda Nuhun yaşı mövzusunda təkrarlanan bir ifadəylə özünün 950 yaşında olduğunu söyləyir və təxminən yarım əsr əvvəl yaşadığı tufan hekayəsini Gilqameşə danışır.
1849-cu ildə ingilis arxeoloq Ostin Henri Layard apardığı qazıntılar nəticəsində Nineviya şəhərini aşkar etmişdi. Həmin şəhərdə tapıntılar arasında o cümlədən Aşşurbanipalın kitabxanası da var idi.[1] Erkən 1850-ci illərdə Nineviyadakı Aşşurbanipalın kitabxanasında aparılan qazıntılar zamanı Layard və ona kömək edən Hormuzd Rəssam və Uilyam Loftus tərəfindən təxminən 15 min mixi yazılı lövhə hissələri aşkar olunub.[2] 1852-ci ildə kitabxananın ikinci hissəsində qazıntılar aparan Rəssam daha sonra lövhələri Britaniya Muzeyinə vermişdi.[1] Həmin onillikdə Britaniya Muzeyi onların tərcüməsini Corc Smitə tapşırmışdı. O, 1872-ci ildə trəcümə etdiyi hissələri Bibliya Arxeologiyası Cəmiyyətinə (ing. Society of Biblical Archaeology) təqdim etmişdi.[3] Onun çap etdiyi tərcümələrində Gilqameş adı "İzdubar" kimi yazılırdı, çünki o zaman həmin loqoqramın tələffüzü bilinmirdi.[2][4]
1998-ci ildə Assuriyaşünas Teodor Kvasman Britaniya Muzeyinin anbarında bir lövhə parçasını aşkar edib. Bu artefakt ilk dəfə 1878-ci ildə arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar edilmiş, lakin sonrakı 100 ildən çox müddət ərzində tədqiq edilməmiş qalmışdı. O, e.ə. 600-100 illərinə aiddir və hesab olunur ki, o, dastanın ilk sətirlərini ehtiva edir.[5]
Erkən 2000-ci illərdə Gilqameşin yuxusu lövhəsi ABŞ-a qanunsuz şəkildə idxal olunmuşdu. ABŞ Ədliyyə Departamentinin verdiyi məlumata görə, 2003-cü ildə antikvar satıcısı tərəfindən əldə edilən zaman lövhə kirin içində və oxunmaz idi. O, adı çəkilməyən antikvar dilleri tərəfindən 2007-ci ildə yenə satılmışdı. Onunla birlikdə satılan məktubda yalan şəkildə bəyan olunurdu ki o, 1981-ci ildə hərracda əldə olunmuş qədim bürünc fraqmentləri ilə birlikdə saxlanılıb.[6] 2014-cü ildə Hobby Lobby şirkəti bu lövhəni Vaşinqton şəhərində yerləşən Bibliya Muzeyində sərgiləmək üçün almışdı.[6][7] 2019-cu ildə ABŞ rəsmiləri yuhu lövhəsini müsadirə edib, 2021-ci ilin sentyabr ayında onu İraqa ötürmüşdü.[8][9]
E.ə. 1900-cü ildə sami natiqi sərbəst şəkildə yaranmış Gilqameş dastanının 4 yaxud 5 boyunu nəql etmişdi və bu gün bizə məlum olan valehedici poema məhz bu sonuncu versiyadır. Gilqameş dastanının ən nəzərə çarpan xüsusiyyəti onun poetik gücü və heyrətamiz dünyəviliyidir. Dastan əbədi dünyada fani insanının təşəbbüs və macəralarından bəhs edir. Gilqameş sevgi uğrunda olan ağır döyüşlərdə iştirak etdikdən sonra, tanrı dünyanı daşqınla dağıtmaq istədikdə Nuhun gəmisinə sığınmaqla sağ qalan qoca kişi və qadından əbədiliyin sirrini soruşur. Yaşlı cütlük onu əbədiliyin əlçatmaz olduğuna inandırırlar, lakin onlar Gilqameşə itirilmiş gəncliyini bərpa edəcək bitkinin yerini söyləyirlər. Bədbəxtlikdən dənizin dibindən qəhrəmanlıqla bitkini əldə edən Gilqameş onu yatarkən laqeydcəsinə açıq yerdə qoyur ve ilan bitkini yeyir. Poemaya görə elə bunun üçün də ilanlar hər il dərilərini dəyişərək yeni həyat qazanır. Beləliklə, qəhrəman zövqlə yaşanan hər günün qayğısız bir səhərə açılacağını və məhz bunun əbədiliyə gedən yol olduğunu anlayır.
Dastandan bir parça:
|
...Sənin axtardığın həyat süstdür.
|
|
 |
 |
UREYIM.AZ |  |
 |
|