 |
 |
Ureyim.az |  |
 |
Müharibələrarası dövr — Birinci Dünya müharibəsinin sonu ilə[1] İkinci Dünya müharibəsinin başlanğıcı arasındakı tarixi dövrə verilən termin və ya ad.[2] Bu dövr, siyasi, iqtisadi və sosial baxımdan əhəmiyyətli dəyişikliklərlə xarakterizə olunur. Birinci Dünya müharibəsinin fəsadları, Versal sülh müqaviləsinin nəticələri, iqtisadi böhranlar, totalitar rejimlərin yüksəlişi və beynəlxalq münasibətlərdəki gərginliklər bu dövrün əsas xüsusiyyətlərindəndir.[3] Birinci Dünya müharibəsindən sonra Avropada bir sıra imperiyalar süqut etmişdir (Osmanlı, Avstriya-Macarıstan, Alman və Rusiya imperiyaları).[4] Onların yerində yeni respublikalar və ya dövlətlər yaranmışdır: Polşa, Çexoslovakiya, Yuqoslaviya,[5] Finlandiya və başqaları. 1917-ci ildə baş verən Rusiya inqilabı nəticəsində Sovet Rusiyası və daha sonra Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı (SSRİ) formalaşdı. Bu dövrdə İtaliyada faşizm (Mussolini, 1922), Almaniyada isə nasizm (Hitler, 1933) hakimiyyətə gəlmişdir.[6]
| Müharibələrarası dövr | |||
|---|---|---|---|
| 1918–1939 | |||
Xronologiya
| |||
1920-ci illər nisbətən sabitlik dövrü kimi tanınsa da, 1929-cu ildə baş vermiş Böyük depressiya dünya iqtisadiyyatına ciddi zərbə vurmuşdur.[7][8] ABŞ-da başlayan iqtisadi böhran qısa müddət ərzində Avropaya və digər regionlara yayılmışdır.[9]İşsizlik, inflyasiya və sosial narazılıqlar bir çox ölkələrdə radikal siyasi qüvvələrin güclənməsinə səbəb olmuşdur. Müharibədən sonra dünya sülhünü qorumaq məqsədilə 1919-cu ildə Millətlər Cəmiyyəti yaradılmışdır.[10] Lakin bu təşkilat sülhü təmin etməkdə yetərsiz olmuşdur. 1930-cu illərdə Almaniyanın hərbiləşməsi, İtaliyanın Efiopiyaya hücumu (1935), Yaponiyanın Mancuriyanı işğal etməsi (1931) beynəlxalq hüququn pozulmasına səbəb olmuşdur.[11] 1938-ci ildə Münhen razılaşması ilə Almaniyaya Sudet vilayətinin verilməsi İkinci Dünya müharibəsinin təməlini qoymuşdur.[12]
Müharibələrarası dövr (1918–1939), həm qlobal imperiyaların tənəzzül etdiyi, həm də yeni ideologiyaların və rejimlərin formalaşdığı bir keçid mərhələsi idi.[13][14] Birinci Dünya müharibəsinin nəticələri bir çox dövlətin daxili və xarici siyasətinə dərin təsir göstərmişdi.[15]
Yaponiya Birinci Dünya müharibəsindən qalib çıxmış dövlətlərdən biri kimi beynəlxalq aləmdə öz mövqeyini möhkəmləndirdi.[16] Lakin 1931-ci ildə Mancuriyanı işğal etməsi və ardınca 1937-ci ildə Çinlə tammiqyaslı müharibəyə başlaması onun militarist və ekspansionist siyasətini göstərmişdir. Bu dövrdə Yaponiya Asiya-Sakit okean bölgəsində dominant gücə çevrilməyə çalışırdı.[17]
İspaniyada 1930-cu illər dərin siyasi böhranlarla keçmişdir.[18] 1931-ci ildə monarxiya devrilmiş və İkinci İspaniya Respublikası elan edilmişdir. Lakin ölkədə solçular və sağçılar arasında qarşıdurmalar güclənmişdir. Nəticədə 1936–1939-cu illərdə baş vermiş vətəndaş müharibəsi, faşist general Fransisko Frankonun qələbəsi ilə nəticələndi və ölkədə avtoritar diktatura qurulmuşdur.[19]
Böyük Britaniya Birinci Dünya müharibəsindən zəfərlə çıxmışdır, lakin müharibənin iqtisadi və sosial təsirləri imperiyanın zəifləməsinə səbəb olmuşdr. 1920–1930-cu illərdə Hindistan və digər müstəmləkələrdə müstəqillik hərəkatları güclənmişdir.[20] 1931-ci ildə Vestminster Statutu ilə Dominionlar (Kanada, Avstraliya, Yeni Zelandiya və s.) faktiki müstəqillik qazanmışdılar. Beləliklə, Britaniya imperiyası siyasi cəhətdən dağılma mərhələsinə daxil olmuşdur.[21]
Fransa müharibədən qalib çıxsa da, iqtisadi və demoqrafik itkiləri çox ağır olmuşdur.[22] 1920–30-cu illərdə ölkə siyasi qeyri-sabitlik, tez-tez dəyişən hökumətlər və iqtisadi problemlərlə üzləşmişdir. Fransa öz müstəmləkələrində nəzarəti saxlamağa çalışsa da, artan müstəqillik meylləri gələcək parçalanmaların əsasını qoymuşdur.[23]
Versal sülh müqaviləsinin ağır şərtləri Almaniyanın iqtisadi və siyasi sabitliyini sarsıtmışdır. 1919-cu ildə qurulan Veymar Respublikası ciddi sosial və iqtisadi çətinliklərlə qarşılaşdı.[24][25][26] 1923-cü hiperinflyasiya və 1929-cu Böyük depressiya ölkədə radikal qüvvələrin artmasına şərait yaratmışdır. 1933-cü ildə Adolf Hitlerin hakimiyyətə gəlməsi ilə nasist diktaturası qurulmuşdur və Almaniya hərbiləşməyə başlamışdır.[27]
İtaliyada Birinci Dünya müharibəsindən sonra siyasi qarışıqlıqlar yaşanmışdır. 1922-ci ildə Benito Mussolini faşist partiyasının rəhbərliyi ilə hakimiyyətə gəlmişdir və totalitar rejim qurmuşdur. İtaliya da ekspansionist siyasət yürüdərək 1935-ci ildə Efiopiyanı işğal etmişdir. Mussolini rejimi Almaniya ilə yaxınlaşaraq Berlin-Roma oxunu formalaşdırdı.[28]
Müharibələrarası dövrün sonu — təkcə 1918–1939 illəri arasında baş verən hadisələrin yekunu deyil, həm də XIX əsrin sonlarından bəri mövcud olan beynəlxalq düzənin köklü şəkildə çökməsi demək idi.[29] Bu, bir çox cəhətdən "uzun XIX əsrin" (1789–1914) tamamilə sona çatması və "qısa XX əsrin" (1914–1991) başlanğıcı kimi tarixşünaslıqda qəbul olunur. Britaniya, Fransa, Osmanlı və Avstriya-Macarıstan kimi imperiyalar artıq müharibə və sonrakı sosial-siyasi proseslər nəticəsində əvvəlki güclərini itirmişdi. Bu dövrdə müstəmləkə xalqları arasında milli oyanış və azadlıq hərəkatları güclənmişdir.[30] Bu isə klassik imperiya idarəçiliyinin zəifləməsinə və gələcəkdə dekolonizasiya prosesinə zəmin yaratmışdır. 1919-cu ildə qurulan Millətlər Cəmiyyəti, beynəlxalq münaqişələrin qarşısını almaqda uğursuz olmuşdur.[31] 1930-cu illərin sonlarında Yaponiyanın, İtaliyanın və Almaniyanın aqressiv siyasəti, bu qurumun təsirsizliyini aşkar şəkildə göstərmişdir. Sülhə ümid edən dünya, yenidən hərbi qarşıdurmaların qaçılmaz olduğunu anlayırdı.
1920-ci illərin ortalarında Avropada çoxsaylı demokratik rejimlər mövcud olsa da, 1930-cu illərin iqtisadi böhranları bu sistemlərin zəifliyini üzə çıxarmışdır.[32] Totalitar ideologiyalar — nasizm, faşizm və kommunizm — geniş kütlələrə sadə cavablar vəd edərək demokratik institutları kölgədə qoymuşdur. Bu, liberal-demokratik modelin qlobal hegemonluğuna böyük bir zərbə olmuşdur.[33]
1930-cu illərin sonunda artıq diplomatiya və sülh çağırışları nəticə vermirdi.[34] Almaniyanın Sudet vilayətini ilhaq etməsi, İtaliyanın Afrika yürüşləri və Yaponiyanın Çində hərbi əməliyyatları İkinci Dünya müharibəsinin yaxınlaşdığını göstərirdi. 1939-cu ildə Almaniyanın Polşaya hücumu ilə yeni bir qlobal müharibə başlamışdır.[35][36]
The result was the Molotov-Ribbentrop Pact of August 23 [1939]… the crucial part of the agreement… reshaped the map of Central Europe… Bessarabia, Finland, Estonia, Latvia, and eastern Poland would become part of Stalin's sphere of influence…
 |
 |
UREYIM.AZ |  |
 |
|
