 |
 |
Ureyim.az |  |
 |
Mıxlı Baba (erm. Մեխլու բաբա) və ya Mıxlı Vardapet (erm. Մեխլու վարդապետ) — XVII əsrin əvvəllərində Cənubi Qafqazda Erməni kilsəsi əleyhinə hərəkatın rəhbəri. O, erməni kilsəsinin və monastır elitasının hakimiyyətinə qarşı çıxan heterodoks bir hərəkatın başçısı idi; torpaqların yenidən bölüşdürülməsini və İncilin təmizliyinə qayıdışı təbliğ edirdi. Onun fəaliyyəti 1614–1618-ci illərdə zirvəyə çatdı və hərəkatına marjinalaşmış qruplar, kənd icmaları və Yeni Culfa ticarət elitasının bəzi təbəqələri dəstək verdi.
| Mıxlı Baba | |
|---|---|
| Doğum tarixi | bilinmir |
| Doğum yeri | Gəncə, Qarabağ bəylərbəyliyi |
| Vəfat tarixi | 1640[1] |
Əsl adı və doğum tarixi məlum deyil. Kanakirli Zəkəriyyənin məlumatına görə, Gəncədə doğulmuş və etnik udi olmuşdur.[2] O, göy, batıq gözlü, uzun və sivri burunlu, çillərlə və çiçək izləri ilə örtülü üzü, qırmızımtıl, seyrək saqqalı, iri və seyrək dişləri olan, boyca qısa və iti başlı biri kimi təsvir edilmişdir. Nerses Akinyanın hesablamalarına görə, o, 1606-cı ildən sonra, həmin il I Şah Abbas tərəfindən təsdiqlənmiş katolikos İohannesin dövründə Ağvank katolikosluğuna dini xidmətə daxil olmuşdur.[3] O, Gəncəsər ruhani məktəbində təhsil almış, məzmurlar və dini musiqi öyrənmiş və arxidyakon təyin edilmişdir. Daha sonra kilsədən ayrılmış, ruhanilikdən uzaqlaşdırılmış və Erməni Həvari kilsəsinə qarşı çıxmışdır.
Kilsədən qovulduqdan sonra doğma Gəncəyə qayıdıb, burada başını və saqqalını qırxdırmış, görkəmini dəyişmiş və yerli hakim Davud xanla görüşmüşdür. Zəkəriyyənin fikrincə, bu şəxs Səfəvilər tərəfindən təyin olunmuş Gəncə-Qarabağ bəylərbəyi Davud xan Undiladze idi.[4] Mıxlı, guya Məhəmməd peyğəmbərin adı ilə təbliğat apardığı üçün katolikos tərəfindən cəzalandırıldığını iddia etmiş, bu da Erməni kilsəsi tərəfindən müsəlmanların erməni kilsəsinə qarşı qəzəbini alovlandırmaq məqsədi daşıyan uydurma hesab edilmişdi. Davud xan sonra katolikosa əmr vermişdir ki, Mıxlının ruhani rütbəsi və geyimi bərpa olunsun və ona təbliğat aparmaq üçün rəsmi icazə verilsin.
Rəsmən aforoz edildikdən sonra Mıxlı, kilsənin təsdiqi olmadan özünü baş keşiş kimi təqdim etmişdi. O, İsaya bənzədilən görünüş yaratmış, keçi tükündən olan və iki mıxla bərkidilmiş paltar geyinmiş və bu səbəbdən müsəlmanlar tərəfindən Mıxlı Baba, ermənilər tərəfindən isə Mıxlı Vardapet adlandırılmışdır.[5] O, 500 nəfəri keçən bir sektaya rəhbərlik etmiş, həvariləri adlandırdığı 12 silahlı yaxın adam seçmişdir. Bu həvarilər onu qılınc və əsalarla izləyirdilər. Zəkəriyyənin dediyinə görə, bu sektanın türk tərəfdarları da var idi.
O, həmçinin öz təlimlərini əks etdirən bir kitab tərtib etmişdi — "Toplular Kitabı" (erm. Ժողովածու Գիրք). Kitabda ruhaniliyin, xüsusilə subay keşişlərin mövcudiyyətinin inkarı, yalnız evli keşişlərin dini mərasimləri icra edə biləcəyi fikri; İnkarnasiya doktrinasının rəddi; Xaça ibadət etməyin rəddi, monastır torpaqlarının mülkiyyətindən imtina, kollektiv mülkiyyətin və mənəvi saflığın vurğulanması, ruhani dəbdəbə və var-dövlətin tənqidi əks olunmuşdu. O, yemək, geyim və hədiyyələri qəbul etmir, "nə qızıl, nə də gümüş götürməyin" kimi İncil ayələrini sitat gətirərək keşişləri alçaldırdı. Müəlliflər onu cazibədar, tərifdə usta, cəld danışan və təsirli bir şəxs kimi təsvir edirdi.
Yeni Culfalı tacirlər Mıxlını həm ideoloji, həm də siyasi baxımdan dəstəkləmişlər.[6] Daranağlı Qriqorun yazdığına görə, onlar Şah Abbasdan və yerli xanlardan fərmanlar alaraq, Mıxlıya Cənubi Qafqaz və İranda baş keşişlərə, yepiskoplara və keşişlərə qarşı çıxış etmək üçün rəsmi səlahiyyət vermişdilər.[7] Onun düşmənləri iddia edirdilər ki, Mıxlı bu fərmanlardan sui-istifadə edərək ruhani şəxslərə hücum etmiş və monastır əmlakını zəbt etmişdi. Nerses Akinyanın yazdığına görə, onun yüksəlişi 1615–1621-ci illər arasında yayılmış taun epidemiyası ilə üst-üstə düşmüşdür; 1618-ci ildə İrəvanda xüsusilə ağır keçmişdir. Hərəkat bu qorxudan istifadə edərək, keşişlərini qovmayan kəndlərə ilahi cəza və xəstəliklərlə hədə-qorxu gəlmişdir.[3]
Zəkəriyyanın yazdığına görə, Mıxlının təbliğatı tərəfdarlarını o qədər təsirləndirmişdi ki, bəziləri keşiş öldürməklə cənnətə gedəcəklərinə inanmışdılar. Belə adamlardan biri, Kanakirdən olan Hakob Tutakents, Mıxlıya yaxınlaşıb günahlarını etiraf edib bağışlanma istəmişdi. Mıxlı ona bir keşişi öldürməyi və onun ətini və qanını gətirməyi tapşırmış, bunu liturgik ritualda yeyəcəyini və 40 gün sonra qurbanı dirildərək həmin adama bağışlanma verəcəyini demişdir. Bu iddia bir neçə əsr əvvəl Tondrakilərin rəhbəri Zarehavanlı Smbat tərəfindən də irəli sürülmüşdü. Mıxlının hərəkatı tezliklə Zəngəzur, Ayrarat və Geğarkunikdə erməni əhalisinin yaşadığı bölgələrə yayılmışdır.[6]
1618-ci ildə Mıxlı və tərəfdarları Norkdan keçərək İrəvana daxil olmuş və Çuxursəd bəylərbəyi Əmirgünə xandan rəsmi təsdiq almağa çalışmışdı. Xan onları əvvəlcə işğalçı ordu hesab edərək qarşılamışdır. Mıxlı "həqiqəti təbliğ edirəm" deyərək ruhani güclərə malik olduğunu iddia etmiş və İrəvan qalasının divarlarından guya göyə qalxmaq üçün "uçmağa" çalışmışdı. Erməni kilsəsi onu küfr, bidət, cahillərin aldadılması və sosial xaosun qızışdırılması ilə ittiham etmişdi. İcmalara xəbərdarlıq məktubları göndərilmiş və bu hərəkat təhlükəli bir sapqınlıq kimi qınanmışdır.
Əmirgünə xanla görüş zamanı Mıxlı öz kitabından hissələr oxumuşdu. Xan bölgənin keşişi Avetisdən fikrini soruşmuş, o isə Mıxlını "yalançı Məsih" adlandırmışdı. Zəkəriyyanın sözlərinə görə Mıxlı dərhal həbs olunaraq quyuda boğulmaq məqsədilə atılmışdı. Avetisin xahişi ilə yarıboğulmuş vəziyyətdə quyudan çıxarılmış və yalnız Səfəvi ərazilərini tərk etmək şərti ilə buraxılmışdır.
Sürgün edildikdən sonra sərhədə qədər müşayiət olunmuş və oradan Ərzuruma keçmişdir. Məqsədinin Yerusəlimə çatmaq olduğunu bəyan etmişdi. Lakin Kiğidə yerli erməni ruhaniləri tərəfindən tutularaq monastır geyimi zorla çıxarılmışdır. Yerusəlimə çatdıqda, erməni patriarxı Qriqor Paron-Terə çoxsaylı şikayətlər təqdim olunmuş və nəticədə Mıxlı həbs edilmişdir. O, yalnız erməni zəvvarların israrlı müdaxiləsindən sonra azad edilmişdir. Daha sonra Hələbə, oradan isə Bayburtdan olan tacir Səfər tərəfindən Diyarbəkirə gətirilmişdir. Zəkəriyyanın yazdığına görə, bundan sonra onun haqqında məlumat yoxdur. Ola bilsin ki, o, təxminən 1640-cı ildə vəfat etmişdi.[6] Zaxariyanın bildirdiyinə görə, tərəfdarları arasında sonradan belə bir şayiə yayılmışdı ki, Əmirgünə xan onu əsa ilə vurduqda, xanın üzü bərəlmiş və əlləri iflic olmuşdur.[8]
Onun hərəkatı Tondrakilərlə müqayisə edilmiş və dualizmdən təsirləndiyi iddia edilmişdir.[9] Erməni ruhaniləri onu ağlını itirmiş, şeytan təsirində olan bir bidətçi kimi təsvir etmiş, dini qaydaları pozmaqda, ruhaniləri təqib etməkdə və saxta Məsih iddiası ilə xaos yaratmaqda günahlandırmışlar.
Sovet dövründə erməni və azərbaycanlı tarixçilər onu feodal istismara qarşı xalq müqavimətinin ilk liderlərindən biri kimi təqdim etmişlər. Monastırlara və ruhanilərə qarşı hücumları artıq küfr və ya təhqir kimi deyil, torpaq və hakimiyyətin ruhani və dünyəvi feodal elitaların əlində cəmləşməsinə qarşı haqlı bir etiraz kimi qiymətləndirilmişdir. Ermənistan Sovet Ensiklopediyası onun kənd icmalarına monastır torpaqlarının verilməsi və əmlak bərabərliyinə çağırışını vurğulayaraq onu sinfi şüurlu ilk inqilabi aqitator kimi göstərmişdir. Keçi tükündən olan və mıxlarla bərkidilmiş geyimi əvvəllər küfr kimi qiymətləndirilsə də, bu da ruhanilərin dəbdəbəsindən və iyerarxiyasından şüurlu imtina kimi şərh edilmişdir.[10]
Sovet Azərbaycan versiyası isə onun çoxmillətli tərəfdar bazasını – ermənilər, udilər və azərbaycanlılardan ibarət olmağı faktını daha da qabartmış və Mıxlının Qarabağ ilə Gəncədəki antiklerikal kampaniyasını daha geniş anti-feodal üsyanın bir hissəsi kimi təqdim etmişdir. Onun sonradan erməni katolikosu tərəfindən təqib olunması və İrəvandan məcburi sürgün olunması, dini və siyasi hakimiyyətin Səfəvi maraqları ilə əlbir olaraq proqressiv bir hərəkatı boğması kimi qiymətləndirilmişdir.[11]
 |
 |
UREYIM.AZ |  |
 |
|