 |
 |
Ureyim.az |  |
 |
Bu səhifədə iş davam etməkdədir. |
Mirzə Ələkbər Sabir (doğum adı: Ələkbər Zeynalabdin oğlu Tahirzadə; 30 may 1862, Şamaxı, Şamaxı qəzası, Bakı quberniyası, Rusiya imperiyası – 12 (25) iyul 1911, Şamaxı, Şamaxı qəzası, Bakı quberniyası, Rusiya imperiyası) — Azərbaycan şairi, inqilabçı-satirik, mütəfəkkir, ictimai xadim və müəllim.[1]
| Mirzə Ələkbər Sabir | |
|---|---|
| Ələkbər Zeynalabdin oğlu Tahirzadə | |
 | |
| Təxəllüsü | Sabir |
| Doğum tarixi | 30 may 1862 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 12 (25) iyul 1911 (49 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Dəfn yeri | |
| Vətəndaşlığı |
 Rusiya imperiyası |
| Həyat yoldaşı | Büllurnisə xanım Tahirzadə |
| Fəaliyyəti | şair, müəllim, maarifçi |
| Fəaliyyət illəri | 1903-cü ildən |
| Janrlar | ədəbi realizm, lirika, satira |
| İlk əsəri | Tutdum orucu İrəmazanda |
| Tanınmış əsəri | |
 Mirzə Ələkbər Sabir Vikimənbədə | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 7 may 2019-cu il tarixli 211 nömrəli Qərarı ilə Mirzə Ələkbər Sabir Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısına daxil edilmişdir.
Mirzə Ələkbər Sabir Azərbaycan poeziya tarixində yeni satirik üslubun və yeni satirik şeirin banisi hesab olunur.
30 may 1862-ci ildə Azərbaycanın Şirvan bölgəsinə daxil olan Şamaxı şəhərində anadan olan Sabirin əsl adı Ələkbər Tahirzadədir. "Sabir" sözü "səbr edən" mənasını verir, "Mirzə" isə oxuyub-yazmağı bacaran, təhsil almış şəxslərə hörmət və ehtiram məqsədilə istifadə olunan müraciət formasıdır. Mirzə Ələkbər Sabirin valideynləri Hacı Məşədi Zeynalabdin və Səltənət xanımdır.[2]
Atası Hacı Məşədi Zeynalabdin gənclik illərində ona miras qalan əmlakı və pulu bir müddət qeyri-səmərəli şəkildə xərcləmiş, sonradan isə ailəsini dolandırmaq məqsədilə Şamaxıda kiçik bir baqqal dükanı açmışdı.[3]
Hacı Zeynalabdin oğlunun dini təhsil almasını arzulayırdı. Bu səbəbdən Sabiri 7–8 yaşlarında yaşadıqları məhəllədə yerləşən dini təhsil müəssisəsi olan "Mollaxana"ya yazdırır. Burada dörd il təhsil alan Sabir, şeir oxumaq və yazmaq imkanının olmaması səbəbilə təhsildən narazı qalırdı. Çünki Mollaxanada Qurani-Kərimi öyrənmədən başqa mətnlərin oxunmasına icazə verilmirdi. Bu narazılıq onun dərslərdə intizamsız davranmasına səbəb olmuş və bu səbəbdən bir neçə dəfə müəllimi tərəfindən cəzalandırılmışdır.[4][5]
12 yaşına çatdıqda, Azərbaycan maarifçiliyinin görkəmli nümayəndələrindən olan Seyid Əzim Şirvani tərəfindən açılmış "Üsuli-Cədid" məktəbində təhsil almağa başlayır. Bu məktəbdə Sabir yalnız dini təhsil deyil, eyni zamanda dünyəvi elmlərlə də tanış olmuşdur. Burada Azərbaycan türkcəsi, fars dili, ərəb dili, rus dili, təbiət elmləri, tarix, coğrafiya, hesab, şəriət və klassik ədəbiyyat üzrə dərslər almışdır.[6]
Sabirin ədəbi istedadı məhz bu məktəbdə üzə çıxır. Müəllimi Seyid Əzim Şirvani onun şeirlərinə maraq göstərərək, ədəbiyyata olan marağını artırmaq üçün əlavə tapşırıqlar verirdi. Sabir ilk dəfə fars dilindən Sədi Şirazinin "Gülüstan" əsərindən manzum hekayələri tərcümə etməklə yaradıcılıq fəaliyyətinə başlamışdır. Şeirlərinə görə Seyid Əzim onun bacarığını yüksək qiymətləndirir və ona Nizaminin "Xəmsə"toplusunu hədiyyə edir. Sabir bu əsərə xüsusi önəm vermiş və sonralar ondan tərcümələr etmişdir.[7][8]
Təxminən iki il bu məktəbdə təhsil aldıqdan sonra atası Hacı Məşədi Zeynalabdin onun ticarətlə məşğul olmasını istəyərək Sabiri məktəbdən çıxarır və öz baqqal dükanında çalışmağa məcbur edir.[5] Lakin Sabir boş vaxtlarında oxumağa və şeir yazmağa davam edir. Bu səbəbdən atasının narazılığı və təzyiqləri ilə qarşılaşır, hətta bir dəfə şeir dəftəri atası tərəfindən cırılır. Bu hadisə Sabiri çox sarsıdır. O, evi tərk edib başqa bölgələrə getmək istəsə də, sonradan bu fikrindən daşınır.[9]
Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq, Sabir ədəbiyyata olan marağını davam etdirir və Seyid Əzim Şirvaninin rəhbərlik etdiyi "Beytüs-səfa" ədəbi məclisinin iştirakçılarından biri olur. Burada klassik ədəbiyyatla yaxından tanış olmuş, ilk şeirlərində müəlliminin təsiri aydın şəkildə hiss olunmuşdur. Bu dövrdə özünə "Sabir" təxəllüsünü seçir və 21 yaşına qədər atasının dükanında işləməyə davam edir.[7]
"Məclis Məktəbi"ndə oxuduğu illərdə müəlliminin səyahət etdiyi ölkələrlə bağlı təəssüratları onu olduqca maraqlandırır. Buna görə də 1884-cü ildə müqəddəs yerləri və müxtəlif Türk-İslam mədəniyyətlərini görmək məqsədilə Şamaxıdan yola çıxır. Bu səyahət əsnasında Nişapur, Səbzivar, Xorasan, Buxara və Səmərqənd kimi mühüm mədəniyyət mərkəzlərinə səhayət edir. 1885-ci ildə Şamaxıda vəba epidemiyası olduğunu eşidən Sabir, səyahətini yarımçıq qoyaraq Şamaxıya geri qayıtmalı olur. Lakin 1885–1886-cı illərdə yarımçıq qalan səyahətini davam etdirən Sabir, ikinci səyahətində Orta Asiyanın önəmli mərkəzlərindən Aşqabad və Mərv şəhərlərini ziyarət edir. Həmədan vilayəti üzərindən Kərbəlaya keçmək istəyən Sabir, atasının vəfat xəbərini alaraq vətəninə qayıdır.[10]
Sabir 1887-ci ildə Billurnisə xanımla evlənir. Bu evlilikdən beş il ərzində səkkiz uşaq dünyaya gəlir. 1908-ci ildə bir oğlu olur və adını Məhəmməd Səlim qoyur. Məhəmməd Səlim ailənin yeganə oğlan övladıdır. Ailəsi böyüdükcə şairin problemləri də artır. 8 qız və 1 oğul ilə geniş bir ailəyə sahib olan Sabir, sabunçuluqla məşğul olur. Lakin yenə də dolanışıq çətinlikləri yaşayır və həyatını maddi çətinliklərlə mübarizə apararaq keçir.[11]
Sabirin Türk-İslam coğrafyasına etdiyi səfərlər onun daha sonra yazacağı şeirlər üçün zəmin yaratmışdır. Bu səyahətlərində Türk və İslam ölkələrinin içində olduğu vəziyyəti, oradakı insanların yaşam tərzini müşahidə edir. Atasının ölümündən sonra gənc yaşda ailəsinin dolanışıq yükünü çiyinlərinə götürən Sabir, atasının dükanını işlətməyə çalışsa da bu işdə çox uğurlu ola bilmir. Buna görə dükanı bağlayır və sabun istehsal edib satan qardaşının yanına gedir.[12][13]
Salman Mümtaz bir yazısında, Sabirin sabunçuluq ticarəti ilə bağlı bir xatirəsinə toxunur. Şairin, 1893 (Hicri təqvimə görə 1311)-ci ildə Aşqabada səfər etdiyini və burada Şamaxılı Teymur Səmədovun karvansarayında qaldığını yazır. Sabirin bu ziyarətində ticarətlə məşğul olduğunu qeyd edən Salman Mümtaz, şamaxılı ortağı oldunu bildirir.[14] Lakin çox keçmədən şəriki tərəfindən aldadılır. Saatını və yeganə varlığı olan xalçasını sataraq Aşqabaddan Xorasana gedir.[15]
1900-cü ildə ailənin dolanışığı daha da çətinləşir. Şair və qardaşı Şamaxıdan Məşhədə köçməyə qərar verirlər. Xorasan bölgəsində olan şamaxılı tacir Hacı Məcid onlara Məşhədə köçmələrini və oradan şam gətirmələrini tövsiyə edir. Nəticədə onlar hər şeylərini satıb şam alırlar və Məşhədə gedirlər. Orada kiçik bir dükan açırlar. İki il burada qalırlar, lakin burada da dolanışıq çətinlikləri bitmir. 1902-ci ildə Şamaxıya qayıdırlar. Elə həmin il Şamaxıda baş verən zəlzələdə Sabirin də evi dağılır. Bütün bu maddi sıxıntılar içərisində Sabir yenə də şeirdən və sənətdən uzaqlaşmır.[16][17]Sabir “Üç yüz on doqquz idi…” sözləri ilə başlayan mənzuməsində bu dağıntı və faciəni realist poetik tərzdə ətraflı təsvir etmişdir.[18]
İranda tibb təhsilini tamamlayaraq 1901-ci ildə Şamaxıya qayıdan həmşəhərlisi Abbas Səhhət, Şamaxı ziyalılarından olan Ağalıbəy Nəsih və Məhəmməd Tərrahla görüşərək yazdıqları şeirlər barədə söhbətlər edirlər.[19][8]
XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Sabirin şeirləri mətbuat səhifələrində görünür. 1903-cü ildə “Şərqi-Rus” qəzetində onun şeiri çap olunur. Bir qədər sonra isə o, “Həyat” qəzetində şeir çap etdirir. 1906-cı ildə “Molla Nəsrəddin” jurnalının ən fəal müəlliflərindən biri olur.[20]
Sabir milli tərəqqiyə mane olan qüvvələri “Molla Nəsrəddin”, “Həyat” və “İrşad” kimi mətbuat orqanlarında dərc etdiyi satiralar vasitəsilə sərt şəkildə ifşa edirdi. Şeirlərini gizli imzalarla yazmasına baxmayaraq, istər Şamaxıda və Bakıda, istərsə də Azərbaycanın başqa yerlərində və İranda bir çox irticaçılar şairin əsərlərini pisləyir, onun yazdığını oxuyanları kafir elan edirdilər. Bu amillər şairi ehtiyatlı olmağa vadar edir, 1907-ci ilin fevral ayından etibarən müəyyən müddət üçün mətbu fəaliyyətini azaldaraq daha çox sahibkarlıqla məşğul olur. Belə ki, 1907-ci ilin fevralın 12-dən iyunun 15-dək onun məqalələri mətbuatda yayımlanmamışdır.[21]
1907-ci ilin əvvəlində Sabir sabun istehsalını tərk edərək mətbuat və maarif sahəsində fəaliyyətini davam etdirməyə və şeir yaradıcılığına daha ciddi şəkildə yanaşmağa qərar verir. Bakıya gəlib “İrşad” qəzetinin redaksiyasında korrektor kimi çalışır, eyni zamanda müəllimlik imtiyazı əldə etmək üçün imtahana hazırlaşır. Qori Müəllimlər Seminariyasında çalışan dostlarının məktublarından məlum olur ki, seminariyanın Azərbaycan şöbəsində müəllim vəzifəsi boşalacaq və onlar Sabirə bu vəzifəni tutmaqda yardım etməyə hazırdırlar.[20]
1908-ci il aprelin 11-də Bakı valiliyi tərəfindən təşkil edilən müəllimlik imtahanında iştirak edən Mirzə Ələkbər Sabir uğurlu nəticə əldə edir. O, Tiflisdə yerləşən Mavərayi-Qafqaz Müsəlmanları Ruhani İdarəsi tərəfindən verilən rəsmi şəhadətnamə ilə müəllimlik hüququ qazanır. Lakin Qoridən aldığı məktubda gözlənilən vəzifənin artıq dolduğu bildirildiyindən, seminariyada işləmək ümidini itirir. Nəticədə, Sabir bir müddət Şamaxıdakı məktəblərdən birində köməkçi müəllim kimi dərs deməyə başlayır. Bununla da Sabir bir müddət dolanışığını müəllimliklə təmin edir və maarifçilik ideyalarını tədris yolu ilə həyata keçirməyə başlayır.[22][23]
Sabir müəllimlik şəhadətnaməsini əldə etdikdən sonra qısa müddət Şamaxıdakı “Üxuvvət” məktəbində dərs deyir. Daha sonra yaxın dostu Abbas Səhhətlə birlikdə yeni bir təhsil müəssisəsi yaratmaq təşəbbüsü ilə çıxış edirlər. Lakin bu təşəbbüs hökumət tərəfindən rədd edilir.[24]
1908-ci ilin sentyabr ayında Sabir hökumət icazəsi ilə Şamaxıda “Ümid məktəbi” adlı yeni bir məktəb açmağa müvəffəq olur. Məktəb qısa müddətdə təxminən 60 şagird toplayır. Burada Sabir daxil olmaqla üç müəllim dərs deyirdi. Məktəbdə Azərbaycan türkcəsi, fars dili, riyaziyyat, coğrafiya, təbiət bilikləri, habelə Quran və şəriət dərsləri tədris olunurdu. Sabir bu məktəbi şagirdlərə təkcə bilik vermək deyil, həm də maarifçilik ideyalarını yaymaq üçün bir vasitə kimi görürdü.[25]
Məktəbin tədris proqramı klassik təhsil modellərindən fərqlənir, Sabirin müəllimi S.Ə.Şirvaninin maarifçi baxışlarına əsaslanırdı. O, gələcək nəslin elmi dünyagörüşlü və cəmiyyətə faydalı şəkildə yetişdirilməsini qarşıya məqsəd qoymuşdu. Lakin məktəbin proqramında yer alan çağdaş yanaşmalar və sosial tənqidlər cəmiyyətin müəyyən dairələrində narazılığa səbəb olmuşdur.[26]
Xüsusilə, Sabirin şeirlərində toxunduğu sosial mövzular – din xadimləri, kəndli və fəhlə sinfinin problemləri kimi məsələlər — dövrün bəzi təbəqələri tərəfindən birmənalı qarşılanmamışdır. Nəticədə Sabir "Müsəlman deyil" kimi ittihamlarla üzləşmiş, bu səbəbdən məktəbə davam edən şagirdlərin sayı azalmış və tədris prosesi dayanmışdır. 1909-cu ildə "Ümid məktəbi" fəaliyyətini dayandırmağa məcbur olmuşdur.[27]
Sabir məktəb və təhsil yanaşmasına yönəlmiş tənqidlərə cavab olaraq bir sıra satirik şeirlər yazmışdır. Onlardan biri – “A Şirvanlılar” – dövrün cəmiyyətində ona qarşı yönəlmiş ittihamlara cavab xarakteri daşıyır. O, bu əsərləri ilə çağdaş və bərabər əsaslı təhsilin tərəfdarı olduğunu ifadə etmişdir.[28]
“Ümid məktəbi” fəaliyyətini dayandırdıqdan sonra Mirzə Ələkbər Sabir maarifçilik fəaliyyətini davam etdirmək məqsədilə 1910-cu ilin əvvəllərində Şamaxıdan Bakıya köçür. Sabirin həmyerlisi və yaxın dostları Məhəmməd Hadi və Əbdürrəhman Tofiq Əfəndizadə həmin dövrdə “Səda” qəzetində çalışırdılar. M.Hadinin İstanbula yola düşməsi ilə əlaqədar olaraq Sabir onun yerinə “Səda” redaksiyasında fəaliyyətə başlayır. Bu dövrdə uşaqlıq və məktəb yoldaşı S.M.Qənizadənin dəstəyi ilə 1910-cu ilin fevral ayının əvvəlində Balaxanı kəndində “Nəşri-Maarif” cəmiyyətinin nəzdində fəaliyyət göstərən camaat məktəbinə şəriət və ana dili müəllimi kimi təyin olunur. Sabir bu vəzifəsini mətbuatda da əks etdirərək, 1910-cu il fevralın 7-də və 14-də “Səda” qəzetində çap olunan şeirlərini “Balaxanı məktəbi müəllimlərindən Ə.Sabir Tahirzadə” imzası ilə təqdim edir.[29][23]Müəllimliyi ilə bərabər, şair Balaxanı neft mədənlərində işləyən fəhlələrə, yerli inqilabçılara yaxınlaşaraq, onların açdıqları "Nur" kitabxanasının fəal üzvü olur.[30]
Bakıda yaşadığı dövrdə Sabir həm də “Molla Nəsrəddin” jurnalında satirik şeirlər yazmağa davam edir. O, müəllimlik və ədəbi fəaliyyətini xalqı maarifləndirmək, sosial problemləri gündəmə gətirmək məqsədilə bir vasitə kimi istifadə edirdi.[31]
Sabir uzun illər davam edən çətin həyat şəraiti səbəbindən ağır dolanışıq keçirir. On bir övladından yalnız iki qızı və bir oğlu sağ qalır. Maddi sıxıntılarla və dövrün geridəqalmış düşüncə tərzi ilə mübarizə aparan şair, 1910-cu il iyunun 10-dan etibarən “Həqiqət” qəzetində fəaliyyətə başlayır. Qəzetin yeni rəhbərliyi tərəfindən yaradılan “Həfteyi-ədəbi” və “Həfteyi-fənni” müsabiqələrinin komissiyasının üzvü olan Sabir, burada verdiyi faydalı təkliflər və dərc etdirdiyi əsərlərlə fəal iştirak edir. Bakı mətbuatında (“Səda”, “Həqiqət”, “Günəş”, “Yeni həqiqət” qəzetləri, “Zənbur” və “Yeni Füyuzat” jurnalları) Sabirin fəaliyyəti “Molla Nəsrəddin” jurnalındakı yaradıcılıq əməkdaşlığının müəyyən qədər zəifləməsinə, qısa müddətə fasilə verməsinə səbəb olsa da, bu əlaqə tamamilə kəsilməmiş, əksinə yeni məzmun və keyfiyyətlə davam etmişdir.[32][27]
1910-cu ildə Sabir qaraciyər xəstəliyinə tutulur.[24] Xəstəliyinin ağırlaşması səbəbindən Sabir 1910-cu il dekabrın əvvəllərində Bakıdan işindən ayrılaraq ailəsinin yanına, Şamaxıya getməyə məcbur olur. Buna baxmayaraq, o, “Günəş” qəzeti və digər Bakı mətbuat orqanları ilə əlaqəsini kəsmir və “Molla Nəsrəddin” jurnalı redaksiyası ilə münasibətlərini yenidən bərpa ediR.[32]
Bu dövrdə onun yaxın dostu Abbas Səhhət həm maddi, həm də mənəvi dəstək göstərmişdir. Sabirin xəstəliyini eşidən “Molla Nəsrəddin” jurnalının redaktoru Cəlil Məmmədquluzadə onu müalicə məqsədilə Tiflisə dəvət edir. Sabir bu dəvəti qəbul edir və bir müddət Cəlil Məmmədquluzadənin evində qalır. Həkimlər əməliyyata ehtiyac olduğunu bildirsələr də, Sabir maddi səbəblərdən bu təklifi qəbul etmir və yenidən Şamaxıya qayıdır.[33][34]
Cəlil Məmmədquluzadənin həyat yoldaşı Həmidə Məmmədquluzadə xatirələrində Sabirin Tiflis səfərindən danışmışdır. O şairin xəstə olmağına baxmayaraq, ünsiyyətcil və şən xarakterini qoruduğunu bildirmişdir. Həmidə xanım yazır ki, Sabir söhbət zamanı tez-tez şeir deyir, ətrafındakılarla gülərüz davranırmış.[35]
Çox keçmədən “Molla Nəsrəddin” jurnalı Sabirin müalicəsi üçün yardım kampaniyası təşkil edir. Kampaniya nəticəsində toplanan vəsait Sabirə göndərilir. Beləliklə Sabir əməliyyata razılıq verir və bu səbəbdən Bakıya yola düşür. Lakin həkimlər əməliyyat üçün artıq gec olduğunu və müalicənin mümkünsüzlüyünü bildirirlər. Bununla da Sabir, doğulub boya-başa çatdığı, həyatının ağır illərini keçirdiyi Şamaxıya qayıtmalı olur.[36]
.jpg)
Son aylarında Sabir haqqında yeni yardım kampaniyaları təşkil olunsa da, o bu təklifləri qəbul etmir. Bildirir ki, ömrünü xalqı maarifləndirməyə həsr edib, amma şeirlərini kitab halında görmək qismət olmayacağından narahatdır. Sabirin ən böyük arzusu yazdıqlarının toplanaraq nəşr olunması idi. Seyid Hüseynin yazır ki, Sabir bir gün onunla söhbət zamanı müəllimi Seyid Əzimlə olan bir xatirəni danışır. Seyid Əzim öz ömrünün sonunda yazdığı əsərlərin aqibətindən narahat olduğunu söyləyir. Sabir də bu narahatlığı bölüşür və eyni qorxunu yaşadığını bildirir. O, maddi imkansızlıqlar səbəbilə şeirlərini kitab halına gətirə bilmir və bu səbəbdən dərin narahatlıq keçirirdi.[19]
Mirzə Ələkbər Sabir 1911-ci il iyulun 25-də vəfat etmişdir. O, Şamaxı şəhərində Yeddi Günbəz məzarlığında dəfn edilmişdir. Sabir ölümündən üç gün əvvəl Hacı İbrahim Qasımovdan qəzetində “Mən vücudumda olan ətimi xalqımın yolunda çürütdüm. Əgər ömrüm vəfa etsəydi, sümüklərimi də xalqımın yoluna qoyardım” deyə yazmasını xahiş etmişdir.[37]
Mirzə Ələkbər Sabir, ədəbiyyat tarixində əsasən satirik şair kimi tanınmasına baxmayaraq, yaradıcılığının ilk mərhələsində klassik şeir ənənələri çərçivəsində qəzəllər qələmə almışdır.[38] Bu səbəbdən professor, ədəbiyyatşünas Cəfər Xəndan Sabirin bədii irsini tematik və üslubi xüsusiyyətlərinə əsaslanaraq iki əsas dövrə bölmüşdür:
Şairin erkən dövrə aid bir sıra qəzəlləri günümüzə gəlib çatmamışdır. Bu halın başlıca səbəbi həmin qəzəllərin nəşr olunmaması ilə bağlıdır. Məzmun və dil üslubu baxımından bu qəzəllər Sabirin sonrakı satirik şeirlərindən xeyli fərqlənir. Bununla belə, həmin klassik üslublu qəzəllərdə belə ictimai motivlərin üstünlük təşkil etməsi, feodal-patriarxal mühitin mənfi cəhətlərinə yönəlmiş tənqidi yanaşmanın müşahidə olunması, Sabirin gələcəkdə realist-satirik poetik istiqamətə yönələcəyinin ilkin əlamətləri kimi dəyərləndirilə bilər.[39]
Satirik poeziya ilə məşğul olduğu dövrdə belə, Mirzə Ələkbər Sabir qəzəl formasından tamamilə fərqli və innovativ şəkildə istifadə etmişdir. O, xüsusilə “Dilbər” adlı şeirində klassik epiqon qəzəl şairlərinin bədii-estetik zövqlərini sərt tənqid obyektinə çevirmişdir. Sabirin qəzəllərində eşq anlayışı klassik şərq poeziyasındakı kimi mistik deyil, əksinə, real və adi insan hisslərinə əsaslanır. Məhz bu səbəbdən onun eşq təsvirləri daha gerçək və həyatidir.[40]
Şairin yaradıcılığının sonrakı mərhələlərində xalq ədəbiyyatına xas olan üslub xüsusiyyətləri—zərb-məsəllər, atalar sözləri və tapmacalar—geniş şəkildə poetik struktura daxil edilmişdir. Sabir bu elementlərdən yalnız satirik şeirlərində deyil, bəzi qəzəllərində də məqsədyönlü şəkildə istifadə etmişdir. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, qəzəl janrı Sabirin yaradıcılığında davamlı deyil, təcrübə xarakterli bir mərhələ kimi qiymətləndirilir.[40]
Ədəbiyyat mübahisələrinin və yenilənmə meyillərinin gücləndiyi bir dövrdə Sabir yalnız şəxsi poetik baxışları ilə kifayətlənməmiş, eyni zamanda İran və Avropa şeir ənənələrini də yaradıcılığına daxil etməyə başlamışdır. Beləliklə, fərqli poetik üslubları və bədii təsvir vasitələrini bir araya gətirərək yeni poetik forma və məzmun axtarışlarına yönəlmişdir. Abbas Səhhət vasitəsilə Firidun bəy Köçərli və Məhəmməd Tərrah ilə tanış olan Sabirin bu ziyalılarla apardığı ədəbi müzakirələr və məktublaşmalar onun estetik görüşlərinin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Bu şəxslər ilə qurduğu ədəbi əlaqələr Sabirin həm ədəbi-estetik düşüncəsində, həm də ictimai dünyagörüşündə mühüm dəyişikliklərə səbəb olmuşdur. Forma və məzmun baxımından yeni yollar axtaran Sabir üçün bu qarşılıqlı münasibətlər onun poeziya anlayışının zənginləşməsinə və inkişafına ciddi təsir göstərmişdir. Xüsusilə Firidun bəy Köçərlinin tövsiyəsi ilə klassik şeir ənənələrindən tədricən uzaqlaşan Sabir realist və ictimai yönümlü yeni bir poetik üsluba meyl etmişdir.[41]
Türkcəyə xüsusi önəm verən Mirzə Ələkbər Sabir, “Şərqi-Rus” qəzetinin türkcə nəşrlərini böyük məmnunluqla qarşılamışdır. XIX əsrdə klassik ənənələrə uyğun şəkildə ədəbi fəaliyyətə başlayan Sabirin köhnə ədəbiyyata münasibəti XX əsrin əvvəllərində dəyişməyə başlamışdır. Bu dövrdə Azərbaycan ədəbi mühitində yenilikçi ideyalarla çıxış edən bir sıra tanınmış ziyalılar və ədiblər meydana çıxmışdır. Abbas Səhhət, Məhəmməd Tərrah, Feiridun bəy Köçərli və Mirzə Fətəli Axundzadə kimi maarifçi və yenilikçi ziyalılar yeni poeziyanın mahiyyəti və funksiyası ilə bağlı konkret fikirlər irəli sürmüşlər. Bu fikir və təşəbbüslər Sabirin həm poeziyaya, həm də cəmiyyətə baxış bucağını əhəmiyyətli dərəcədə dəyişmişdir. Artıq bu mərhələdə Sabir poetik yaradıcılığının mərkəzinə yenilik ideyasını yerləşdirməyə başlamışdır.[42]
XX əsrin əvvəllərində türkcə ilə bağlı mübahisələrin və diskursların aktuallaşdığı bir dövrdə, 1903-cü ildə Azərbaycan ədəbi mühitində ilk türkcə qəzet olan “Şərqi-Rus” nəşr olunmağa başlamışdır. Bu qəzet Sabirin dil məsələsindəki həssas yanaşmasının daha geniş auditoriyaya çatmasına və xalq yönümlü mövqeyinin güclənməsinə imkan yaratmışdır. Şairin dilə göstərdiyi diqqət tədricən onun poetik yaradıcılığına da sirayət etmişdir. Qəzetin ilk nömrələrində Sabirin şeirlərindən birinə yer verilməsi onun yenilikçi düşüncə tərzi ilə yazdığı ilk ictimai məzmunlu şeiri kimi dəyərləndirilə bilər. Bu baxımından “Afitabı-sühən” şeiri Sabirin poetikasında yeni bir mərhələnin başlanğıcı kimi qəbul olunur.[43]
1905-ci il “Həyat” qəzetinin 1 iyun tarixli nömrəsində Sabirin “Beynəlmiləl” şeiri yayımlanır. Bu şeir ilə şairin mövzu dairəsi genişlənir, ictimai problematikaya müraciət edir. Şeir "Müsəlman və erməni vətəndaşlarımıza" misraları ilə başlayır. Şeirlə birgə Sabir redaksiyaya məktub da göndərmişdi.[44]
1906-cı il fevral ayının 10-da “Həyat” qəzetində Sabirin “Bir məclisdə on iki kişinin söhbəti” başlıqlı satirik şerini çap olunur. “Bir məclisdə on iki kişinin söhbəti” poemasında tiplər bir-biri ilə dialoq qurmayıb, ayrı-ayrılıqda ictimai-milli tənqid kürsüsündə öz əsl simalarını nümayiş etdirirlər. Bu əsər Sabirin geniş miqyaslı “poeziya teatrı”nın proloqu kimi çıxış edir və gələcək satira pərdələrində bu tiplərin təmsil etdikləri zümrələrin tam obrazlarını təqdim edəcəyi əvvəlcədən göstərilir.[21]
1900-cü illərin əvvəllərində Sabir “Həyat” qəzeti ilə yanaşı, Bakıda nəşr olunan , “İrşad”, “Tazə həyat” qəzetləri və “Dəbistan”, “Rəhbər”, “Bəhlul” jurnallarında şeir, məqalə və felyetonlarla fəal iştirak etmişdir. O, müəyyən müddət “İrşad” və “Tazə həyat” qəzetlərinin Şamaxı üzrə xüsusi müxbiri kimi fəaliyyət göstərərək milli mətbuatın tərəqqisi və inkişafı üçün mühüm işlər görmüşdür. Sabir həm mətbuata abunəçi toplamaqla, həm də poetik və publisistik əsərləri ilə həmvətənlərini milli mətbuatın çoxalması və davamlılığına dəstək verməyə çağırmışdır. Onun “Cavablar cavabı”, “Əlminnətü-lillah ki, ‘Dəbistan’da qapandı” satiraları və “Mətbuat”, “Ləbbeyk icabət” kimi məqalələri vətəndaş fəallığının nümunəsi olmuşdur.[45]
Sabirin “Ləbbeyk icabət” məqaləsində xalq “İrşad” qəzetinə abunə olmağa dəvət edilmiş, milli və islami məsələlər bir-birindən ayrı düşünülməməli olduğu vurğulanmışdır. O, Azərbaycanın tərəqqisini İslam Şərqindən təcrid olunmuş şəkildə nəzərdən keçirməmiş, “İrşad” qəzetinin 13 oktyabr 1906-cı il tarixli sayında dərc olunmuş “Qeyrət” məqaləsində İslam xalqlarının inkişafına dair müzakirələrə öz münasibətini bildirmişdir. Sabirin fikrincə, islamın tərəqqisi onun milli və mənəvi xüsusiyyətlərinin qorunması və inkişafı ilə bağlıdır.[21]
Sabir milli tərəqqi və inkişafa əngəl olanları “Molla Nəsrəddin” jurnalı ilə yanaşı, “Həyat” və “İrşad” qəzetlərində növbə ilə dərc etdiyi “Ey fələk, zülmün əyandır…” [46]bəhri-təvilində, “Məsləhət”, “Əlminnətü-lillah ki, "Dəbistan da qapandı” və digər satira əsərlərində sərt tənqid edib ifşa etmişdir.[45]
XX əsrin əvvəllərində Bakıda nəşr edilən “Günəş” və sonradan onun davamı kimi fəaliyyət göstərən “Yeni Həqiqət” qəzetləri ilə yanaşı, bu nəşrlərin tərkibində “Palanduz” adlı satirik səhifə də fəaliyyət göstərməyə başlamışdı. Adətən həftədə bir dəfə, bəzən isə müəyyən gecikmələrlə yayımlanan bu səhifə ictimai-siyasi satiranın mühüm tribunasına çevrilmişdir. Məhz bu platformada böyük satirik şair Mirzə Ələkbər Sabir də fəal iştirak etmiş, əsərlərini “Çuvalduz” ümumi başlığı və “Nizədar” təxəllüsü ilə dərc etdirmişdir.[47]
Səhifənin adı olan “Palanduz” ilə Sabirin yazılarının başlığı olan “Çuvalduz” arasında mövcud qafiyəlilik təsadüfi olmayıb, satirik məzmunun ifadə estetikası baxımından məqsədli şəkildə seçilmişdir. Eyni zamanda Sabirin seçdiyi “Nizədar” imzası da xüsusi məna daşıyır. Digər müəlliflər özlərini “Nizə”, “Biz”, “Mismar”, “İynə”, “Töylə mıxı”, “Arığ” və s. kimi təqdim edirdilərsə, Sabir “Nizədar” – yəni nizə daşıyan, öncül, bayraqdar – kimi təqdim olunurdu. Bu təxəllüs onun həmin satirik kollektivin rəhbəri və əsas siması kimi qəbul edildiyini göstərirdi.[47][48]
“Palanduz” səhifəsinin digər müəllifləri Sabiri ustad kimi qəbul edir, “Nizədar” imzasını hörmətlə anır və onun satirik irsinin ictimai-bədii dəyərini yüksək qiymətləndirirdilər. Hətta Sabirin əsərləri əsasında digər müəlliflər tərəfindən də yazılar qələmə alınırdı.[48]
Sabirin bu səhifədə dərc olunan əsərləri sırasında “İnteligentlər deyir ki”, “Millət deyir ki”, “Axşam olacaq…”, “Mürtəcelər, sevinin…”, “Şurə gəlib şad olun, iranlılar!”, “Yuxu” satiraları, eləcə də “Əz tərəfi-Mirzə Bisavad” imzası ilə çap olunan “Şikayət” adlı felyeton yer alır. Bundan başqa, “Qurban bayramı” satirasının imzasında “Palanduz” şairlərindən “Nizədar” cənabları kimi təqdim olunması bu əsərin də həmin səhifə üçün nəzərdə tutulduğunu göstərir. Lakin həmin bayram günündə “Palanduz” səhifəsi nəşr olunmadığından bu əsər ayrıca rubrikada, müəllif imzası dəyişdirilərək çap edilmişdir.[49]
1906-cı ildə nəşrə başlayan “Molla Nəsrəddin” jurnalı Azərbaycan satirik ədəbiyyatında yeni bir mərhələnin əsasını qoydu. Cəlil Məmmədquluzadənin “Sizi deyib gəlmişəm” çağırışına ilk qoşulanlardan biri də Mirzə Ələkbər Sabir oldu. Bu çağırışa qoşulması təsadüfi deyildi, çünki Sabirin cəmiyyətin sosial-siyasi problemlərini tənqid edən kəskin satirik yaradıcılığını ifadə edə biləcəyi məhz belə bir tribunaya ehtiyacı var idi.[50]
“Molla Nəsrəddin” jurnalında Sabirin dərc olunan satirik şeirləri əsasən ictimai quruluşun yaratdığı ədalətsizliklərin, sosial bərabərsizliyin, gerilik və mövhumatın tənqidinə həsr olunmuşdur. Bu jurnal Sabirin poetikasında dönüş nöqtəsi rolunu oynamış, onun şeir formasını və üslubunu dəyişərək realist mövqeyini daha da gücləndirmişdir. Xüsusilə 1906–1911-ci illər arasında yazdığı satiralar jurnalın məzmun və ideya yükünü daşıyan əsas ədəbi nümunələrdən olmuşdur.[51]
“Molla Nəsrəddin” jurnalı yalnız dini fanatizmi, mövhumat və şəriətə əsaslanan düşüncə tərzini deyil, həmçinin bu anlayışlara tənqidsiz və kor-koranə itaət edən, savadsızlıq və cəhalət içində yaşayan xalq kütləsini də tənqid obyektinə çevirmişdir. Jurnalın bu yanaşması, ictimai tənqidin əsas vasitələrindən biri kimi satirik ifadə formalarının inkişafına şərait yaratmışdır. Bu kontekstdə Mirzə Ələkbər Sabirin satirik yaradıcılığı “Molla Nəsrəddin” vasitəsilə geniş auditoriyaya çatmış, onun üslubu tənqidi realizmin Azərbaycan ədəbiyyatındakı formalaşmasına və inkişafına mühüm təsir göstərmişdir.[52]
Mirzə Ələkbər Sabir “Molla Nəsrəddin” jurnalında yalnız öz adı ilə deyil, müxtəlif gizli imzalarla da çıxış etmişdir. Bu imzalardan ən çox tanınanı və müəlliflə assosiasiya olunanı "Hop-hop" təxəllüsüdür. 1910-cu ilin iyun ayında Səlman Mümtazın Sabirlə apardığı müsahibəsində şair "Hophop" təxəllüsünü niyə seçdiyini və bu adın mənasını belə izah etmişdir:
“Bu təxəllüsü mənə əziz dostum Məşədi Həbib vermişdir. ‘Hophop’ bir quşun adıdır. Bu quşun bu addan başqa xalq arasında bir neçə adı da vardır: Fatmabacı, Bubbu, Öp-öp və Şanəpipik (Taraqlıquş) onlardandır.”[53][54]
Ümumilikdə Sabirin jurnal səhifələrində 36 müxtəlif gizli imzadan istifadə etdiyi məlumdur. Onlardan 28-i yalnız bir şeirin altında qeyd edilmişdir. Bu müxtəlif imzalar, xüsusilə də satiraların nitqi quruluşu və üslubunun analizi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir.[55]
Sabirin istifadə etdiyi təxəllüslər təkcə forma və üslub fərqliliyi yaratmaq məqsədi daşımırdı; onlar eyni zamanda şairin tənqidi mövqeyini konkretləşdirir, satiranın hədəfini və məzmununu dərinləşdirirdi. Məsələn:
Bu imzalar və satiralar arasında mənalı bir əlaqə mövcuddur. Təxəllüslərin əksəriyyəti birbaşa satiranın məzmunundan çıxarılaraq seçilmiş, poetik obrazla müəllif mövqeyini birləşdirməyə xidmət etmişdir.[56]
“Molla Nəsrəddin” jurnalında yer alan və “Sağdan sola, soldan sağa sal boynuna heykəl” misrası ilə başlayan şeir Sabirin jurnalda çap olunmuş ilk şeiri hesab olunur. Lakin bu şeirin jurnala çatdırılması bir uşaq vasitəsilə baş tutmuşdur. Jurnal növbəti say üçün hazırlanarkən, həmin uşaq şeiri jurnalın inzibati işçisi Ömər Faiq bəyə təqdim edir və o da əsəri redaksiyaya təhvil verir. Jurnalın səkkizinci sayında imzasız şəkildə çap olunan bu şeirə “Hop-hop” imzası jurnal rəhbərliyi tərəfindən əlavə olunur. Daha sonra eyni uşaq bu dəfə “Bilməm nə görübdür bizim oğlan oxumaqdan” misrası ilə başlayan başqa bir şeiri də “Molla Nəsrəddin” redaksiyasına gətirir və onu da Ömər Faiq bəyə verir. Sözügedən şeir jurnalın on birinci sayında dərc olunur. Daha sonra bu şeirlərin müəllifinin Mirzə Ələkbər Sabir olduğu müəyyənləşdirilir və şairə müəllif qonorarı ödənilir. Hər iki şeiri jurnala çatdıran və Sabirə qonorarı təqdim edən şəxs isə Şamaxı əsilli tacir Əbdürrəhim Səmədov olmuşdur. Jurnalda yayımlanan bu şeirlər Sabirin ciddi maliyyə çətinliyi yaşadığı dövrdə ona maddi dəstək olmuşdur. Cəlil Məmmədquluzadə, Sabirin hər ay jurnala təqdim etdiyi şeirlərə görə ona təxminən 25–30 manat müəllif haqqı vermişdir. Bu məbləğ də yenə Əbdürrəhim Səmədov vasitəsilə şairə çatdırılmışdır.[57]
Elmi ədəbiyyatda qeyd olunduğu kimi, Mirzə Ələkbər Sabirin poeziya məktəbi əsasən “Molla Nəsrəddin” jurnalının səhifələrində formalaşmış və yetkinləşmişdir. Bu prosesin tədqiqi ilə məşğul olan professor Məmməd Məmmədov yazır:[58]
Sabir ədəbi məktəbinə mənsub olan şairlər öz ustadlarının poetik üslubunu, satirik ifadə tərzini və spesifik yazı manerasını birdən-birə həzm və dərk edə bilmir, tədricən mənimsəyirdilər. Müşahidələr göstərir ki, 1906-cı ilin ortalarından başlayaraq bu dərketmə və mənimsəmə prosesi təxminən 1907-ci ilin axırlarına qədər davam etmişdir. Bu surətlə, Sabir satirasının təsiri altında yazılmış bəzi şeirlərə “Molla Nəsrəddin” jurnalının ilk illərində ara-sıra təsadüf edilsə də, bu təsir 1908-ci ildən etibarən özünü daha qabarıq göstərməyə başlayır… Beləliklə, Sabirin satira ənənələri 1908-ci ildən etibarən onun müasirlərinin yaradıcılığında xüsusi bir qüvvət və ahənglə səslənməyə başlamışdır.
Sabirin poeziya üslubu və satirik ənənələri onunla eyni dövrdə fəaliyyət göstərən və sonrakı nəsillərə mənsub bir sıra şair və yazıçılara təsir göstərmişdir. Ə.Nəzmi, Ə.R.Şamçızadə, Ə.Qəmküsar, M.S.Ordubadi, B.Ə.Hammal, M.M.Axundov, M.Ə.Möcüz, M.Hadi, A.Səhhət, H.Vəzirov, C.Cabbarlı kimi ədiblər bu poeziya məktəbinin fəal davamçıları olmuşlar. Daha sonralar Ə.Vahid, M.H.Kərimi, Ə.P.Həddad, R.Əhmədzadə, B.Pünhan və başqaları da Sabir satirasının ideya və üslub ənənələrini yaradıcılıqlarında yaşatmışlar. Bu ədəbi istiqamət və poetik üslub bu gün də Azərbaycan ədəbiyyatında yaşamaqda və inkişaf etməkdədir.[58]
Mirzə Ələkbər Sabir “Molla Nəsrəddin” jurnalının aparıcı satirik şairi kimi yalnız Azərbaycan deyil, Orta Asiya, xüsusilə də Özbəkistan ədəbiyyatına böyük təsir göstərmişdir. Onun Xorasan, Buxara, Səmərqənd kimi mədəniyyət mərkəzlərinə səfərləri və oradakı ziyalılarla görüşləri ədəbi əlaqələrin möhkəmlənməsində mühüm rol oynamışdır. Ən çox təsirləndiyi Sabir olan özbək şairlərindən biri Səidəhməd Siddiqi Əczidir. Əczi Sabirin “Bimərhəmət əyanlarına şükr, xudaya!” satirasına parodiya yazmış, “Vaqieyi-yubileykaranə” əsərindən təsirlənərək “Yuxu” adlı şeirini qələmə almışdır. Onun Sabirin “Ey pul”, “Əkinçi”, “Uçitellər” kimi şeirlərinə yazdığı nəzirələr Sabirin sənətkarlıq xüsusiyyətlərinin özbək poeziyasına necə sirayət etdiyini göstərir.[59]
Keçən əsrin 60-cı illərində məşhur özbək şairi Qafur Qulam Mirzə Ələkbər Sabir poeziyasının onun yaradıcılığında oynadığı müstəsna rolundan bəhs edərək yazırdı: “Mən yeni-yeni yazmağa başladığım zamanlarda əlimə M.Ə.Sabirin “Hophopnamə”si düşdü. Onu bir neçə dəfə oxudum. Bu əsər mənə böyük təsir bağışladı. Bundan sonra mən də Sabir kimi... gizli imzalar ilə satirik şeirlər yazmağa başladım.”[60]
Tanınmış özbək şairi Qeyrəti də M.Ə.Sabirə ithaf etdiyi “Onun təsiri ilə” adlı məqaləsində bu önəmli məsələni faktlar əsasında şərh edərək yazır:
... Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində yeni bir ədəbi məktəb yaradan Sabir yaradıcılığı bizə, qonşu respublika xalqlarının ədəbi yaradıcılığına da qüvvətli təsir göstərmişdir. Mən cavan vaxtlarımda Bakıdakı gündəlik mətbuat səhifələrində Sabir əsərlərinin təsiri ilə bir neçə şeir çap etdirmişəm. Bu şeirlər 1927-ci ildə “Maarif və mədəniyyət”, “Komsomol” məcmuələrində dərc olunmuşdur. Özbəkistanda Sabir yaradıcılığının təsiri ilə əsərlər yazıldığı inqilabdan əvvəlki mətbuat səhifələrində, sonra da satirik “Muştum” jurnalında aydın görünməkdədir. “Muştum” ətrafında toplaşan şairlərdən Q.Qulam, S.Abdulla, Xurşid, Həzlkeş, Fələngi və başqaları Sabirin “Nam alırız biz” və başqa bir çox şeirlərinə, bəhri-təvillərinə oxşatmalar yazmışlar. Bununla belə, Sabirin alovlu satirası, atəşin şeirləri özbək sovet ədəbiyyatının tərəqqisi və inkişafına böyük xidmət etmişdir.[61]
Mirzə Ələkbər Sabir Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatında yeni mərhələnin əsasını qoymuş və bu regionda siyasi-satirik poeziyanın inkişafında mühüm rol oynamışdır. Xüsusilə Birinci İran inqilabı dövründə Sabirin yaradıcılığı geniş yayılmış, sonrakı dövrlərdə isə yerli sənətkarlar onun poetik məktəbindən bəhrələnmişlər. Cənubi Azərbaycanın bir sıra görkəmli nümayəndələri, o cümlədən "Cənubi Azərbaycanın Sabiri" kimi tanınan M. Ə. Möcüz Sabirin ədəbi irsini davam etdirənlər arasında olmuşdur.[62]
Bəhs edilən dövrdə Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatında "Sabir məktəbi" anlayışı mövcud idi. Yerli irtica və xarici imperialistlərə qarşı aparılan mübarizədə xalqın maariflənməsinə və ictimai oyanışına xidmət göstərən bir çox şair və yazıçılar məhz bu məktəbin davamçıları olmuşdur.[62]
Mirzə Ələkbər Sabirin ədəbi təsiri yalnız Azərbaycanla məhdudlaşmamış, fars ədəbiyyatına da sirayət etmişdir. Bu barədə bir sıra məqalələr müəllifi olan Məhəmmədlui-Abbasi qeyd edir ki, Sabirin əsərləri İran ədəbi mühitinə güclü təsir göstərmişdir. Tehranda nəşr olunan "Peyman" və "Ümid" adlı ədəbi məcmuələrdə Sabirin təsiri ilə yazılmış nümunələrə tez-tez rast gəlinir. Tanınmış satirik Baba Şəməl Sabirdən ilham almış şairlərdəndir. Eyni zamanda, Tehranın nüfuzlu mətbu orqanları olan "Dəmavənd" və "Şöləvər" qəzetləri Sabirin əsərlərindən geniş şəkildə istifadə etmiş, onun yaradıcılığına istinadən çoxsaylı farsdilli şeirlər və qitələr dərc etmişlər.[62]
Fars şairi Büzürgər Sabirin "Millət necə tarac olur, olsun, nə işim var" misrasından təsirlənərək "Bemən çe" adlı şeirini qələmə almışdır. 1322-ci şəmsi ilin (1943-cü il) Mehr ayında Məşhəddən göndərilmiş Ələsgər Hilaliyanın "Sabir" adlı məqaləsi "Gülhani-rəngarəng" məcmuəsində nəşr olunmuşdur. Bu məqalədə Sabirin İran ictimai-mədəni mühitinə təsiri təhlil edilir və müəllif qeyd edir:[63]
Məşrutə hərəkatı və İran azadlıq hərəkatına əvəzsiz xidmətlər göstərən şəxslərdən biri də Mirzə Ələkbər Sabirdir. O, demək olar ki, özünü İran azadlığına həsr etmişdir.
Sabirin məşhur "Ay alan məmləkəti Rey satıram" misrası ilə başlanan satirası fars dilinə "Hacı bazar rəvaçəst rəvaç" kimi tərcümə olunmuş, onun Atabəy haqqında yazdığı satirik şeirlər və "Yaft bər vətən xəsmi-çirədəst" misrası ilə başlayan digər tərcümələri də farsdilli ədəbi mühitdə geniş yayılmışdır.[63] Sabirin Cənubi Azərbaycan və İranın müasir ədəbi həyatına təsiri yalnız satira ilə məhdudlaşmır. Məşhur xalq şairi Möcüz Şəbüstəri öz tərcümeyi-halında belə yazırdı:
Mən öz xalqımı Sabir kimi ayıltmaq istəyirəm.
Bundan əlavə, Mir Mehdi Etimad, İbrahim Zakir, Azəroğlu, Yəhya Şeyda, Müzəffər Drəfşi, Mir Mehdi Çavuş və digər bir sıra ədiblər Sabirin yaradıcılığından ilham almış, onun satirik üslubundan və ideya-estetik prinsiplərindən təsirlənmişlər.[63]
Mirzə Ələkbər Sabir ədəbi yaradıcılığında geniş mövzu müxtəlifliyinə malik olan şairlərdən biri hesab olunur. O, satirik şeirlərində müxtəlif ictimai, siyasi və sosial məsələlərə toxunmuş, bu mövzuları müxtəlif üslublarla ifadə etmişdir. Sabirin poeziyasında aşağıdakı mövzu istiqamətləri diqqət çəkir:
Sabir şeirlərində təhsil və tərbiyə anlayışlarını ələ alır. Bu anlayışlar çərçivəsində gələcək nəslin necə formalaşacağından, xalqın maarifləndirilməsindən bəhs edir və valideynlərin uşaqlarının təhsilindəki rolunu şeirlərində sorğulayır.[64] Sabir təhsilin ailədən başladığını, uşağın formalaşmasına və inkişafına təsir edən əxlaqi əsasların məhz ailədə qoyulacağını bildirir. Yaxşı əxlaqi tərbiyə almayan bir uşağın bu tərbiyəni sonrakı mərhələdə qazana bilməyəcəyini, dolayısıyla nə cəmiyyətə, nə də özünə faydalı ola bilməyəcəyini “Məktəb uşaqlarına töhfə” adlı şeirində yumoristik anlayışı ilə vurğulayır.[65]
Şair, müasir səviyyədə təhsil verən məktəblərin maarifçilik fəaliyyəti göstərməsinin vacibliyini qeyd edir. Müasir təhsil verən qurumlara qarşı çıxanları, xüsusilə mollaları və uşaqlarını yeni üsullu məktəblərə göndərməyən valideynləri tənqid etməyi özünə borc bilir. Bu məktəbləri dinə qarşı çıxmaqda ittiham edənlərin mövqeyini də müxtəlif şeirlərində tənqid edir. “Tərpənmə, amandır, bala, qəflətdən ayılma” misrası ilə başlayan şeirində isə şair nadanlıq anlayışı üzərində dayanır, uşaqların təhsilinə önəm verməyən, başda atalar olmaqla, valideynləri sərt bir üslubla tənqid edir. Uşaq təhsilinə ailələrin baxış bucağını bir çox şeirində işıqlandıran şair, məktəbi “kafirlik” olaraq görən düşüncə tərzini yumoristik bir yanaşma ilə ələ alır.[66]
Kəndli və fəhlə sinfinin hüquqları.
Kəndli və fəhlə sinifinin hüquqları Mirzə Ələkbər Sabirin cəmiyyət mərkəzli yaradıcılığında əsas yer tutan mövzulardan biridir. Fəhlə və kəndlilərin çətinliklərini, ədalətsizlik içində apardıqları həyat mübarizəsini əks etdirən bir çox şeirində Sabirin şair təbiətinin həssaslığı hiss olunur. O, şeirlərində fəhlə və kəndlilərin haqq mübarizəsinə dəstək verir, onların hüquqlarını verməyənləri sərt dillə tənqid edir.[67]
Sabir dövründə məhsulun əsl sahibi olan kəndlilərlə onların hüquqlarını tapdalayan bəyləri qarşılaşdırır, bu iki sinif arasında yaşanan ziddiyyətləri əks etdirən şeirlər yazır. Bu ideya ilə yazdığı yuxarıdakı misralar “Əkinçi” adlı əsərə aiddir. Sabir, kəndliləri qul kimi işlədən ağaları onların dili ilə tənqid edir. Baş vermiş fəlakət nəticəsində əməyi boşa çıxmış, məhsuldan heç bir fayda əldə edə bilməyən, ailəsi yoxsulluq içində yaşadığı üçün evindəki kilimi belə satmaq məcburiyyətində qalan kəndliyə torpaq sahibi “başını götür get, çox danışma” deyir.[67]
Şair bir çox əsərində fəhlə və kəndlilərin ağa təbəqəsi tərəfindən insan kimi belə qəbul olunmadığını bütün səmimiyyəti ilə qələmə alır. Bu əsərlərdən birində Sabir, mal-mülk sahiblərinin kasıblara yaşamaq haqqını belə artıq gördüyünü bildirir. Torpaq sahiblərinin və varlıların insanlara göstərdiyi təzyiqi və yanaşmanı bütün rəng çalarları ilə sözə çevirən şair, yaşam şəraitinin yalnız kapital sahibləri üçün “ideal” olduğunu vurğulayır. Bir çox şeirində o, cəmiyyətin ədalətli mübarizəsinə dəstək verir.[68]
“Fəqirə insan kimi danışmaq caiz deyil” misrası ilə Sabir, varlıların yoxsullara qarşı qeyri-insani münasibətini və onları istismar etdiklərini ifadə edir. Şeirləri vasitəsilə insanları ictimai problemlər haqqında düşünməyə təşviq edir. “Ey fəhlə! Sosial sinif içində sən insan kimi yaşamağa layiqsənmi?” sualı ilə şeirinə söhbət ovqatı da qatır.[69]
Misralarında fəhlə ilə bağlı problemləri işəgötürənin dili ilə ifadə edən Sabir, ironik ifadə ilə oxucunu düşündürür. “Bakı fəhlələrinə” adlı şeirində də hüquq mübarizəsinə toxunan şair ədalət hissini xalq arasında yaymaq istəyir. Maddi imkanların əsas ölçü vahidinə çevrildiyi cəmiyyətlərdə sinfi fərqlər feodal sisteminin əksi kimi varlıların hökmranlığını doğurur. Bu tip cəmiyyətlərdə varlılar iqtidar sahiblərini istiqamətləndirir – bu vəziyyət keçmişdən günümüzə qədər yazılan bir çox əsərdə əks olunur. Sabir də bu mövzuya toxunaraq cəmiyyətdəki problemləri çəkinmədən qələmə alır.[70]
Sabirin şeirlərində sual cümlələrindən geniş şəkildə istifadə etməsi diqqət çəkir. O, oxucunu misraların dərin mənasına yönəltmək istəyir, çoxqatlı poetik quruluşu ilə coşqu dolu şeirlərində mesajların başa düşülməsi üçün oxucunu düşünməyə vadar edir. “Neylərdin İlahi” adlı şeirində Sabir çalışan təbəqənin dilindən geridə qalmış həyata qarşı tənqidi münasibət bildirir. Kəndli və fəhlələrin çox işləməsinə baxmayaraq, əməklərinin qarşılığını ala bilmədiklərini ifadə edir. Sistemi ifşa edən bu misralarla kəndlilərin haqlı mübarizəsinə dəstək verməsi müəyyən dairələri narahat etsə də, Sabir onlara heç zaman güzəştə getmir.[68]
Professor Bədirxan Əhmədovun fikrincə, Sovet dövrünün ədəbiyyatşünaslığı bu mahiyyətli şeirlərinə görə Mirzə Ələkbər Sabirin yaradıcılığına ideoloji prizma ilə yanaşaraq onu bolşevik inqilabının və sinfi mübarizənin poeziyada ifadəsi kimi təqdim etməyə çalışmışdır. Tədqiqatçıya görə, bu cür yanaşma Sabirin satirasının mahiyyətini tam əhatə etmir və onun əsərlərində bolşevizmə məxsus ideoloji elementlərə rast gəlinmir. Əksinə, Sabirin poeziyası cəmiyyətin müxtəlif sosial zümrələrinin mənəvi-əxlaqi problemlərini ön plana çəkir və bu təbəqələrin psixoloji, davranış xüsusiyyətlərini bədii simvolika ilə ifadə edir.[71]
Əhmədovun yanaşmasına görə, Sabirin “Bakı fəhlələrinə”, “Fəhlə, özünü sən də bir insanmı sanırsan?” və “Təraneyi-əsilanə” kimi şeirləri onun sinfi mübarizəyə deyil, sosial-əxlaqi münasibətlərə diqqət yetirdiyini göstərir. Bu əsərlərdə Sabir fəhlə-sahibkar qarşıdurmasını ideoloji çərçivədə deyil, daha çox sosial fərqlər və ədalətsizliklərin tənqidi işıqlandırılması kimi təqdim edir. Xüsusilə sahibkar obrazının monoloqu vasitəsilə şair, dövrün sosial təbəqələşməsini və bu təbəqələr arasındakı münasibətləri ironik üslubda təsvir edir. Əhmədov hesab edir ki, bu şəkildə Sabir "həyasız", hüquqlarını tələb edən fəhlə obrazı ilə yeni bir sosial tipologiyanın meydana çıxdığını göstərir.[72][73]
Əlavə olaraq, tədqiqatçı Sabirin obrazlar sistemində hər bir sosial təbəqənin — mollalar, ruhanilər, fəhlələr, ziyalılar, vəkillər, dərvişlər, zahidlər və digərlərinin — həm tragik, həm də komik çalarlarla təqdim olunduğunu vurğulayır. Bu obrazların hər biri fərdi "komik maska" ilə seçilir və Sabirin tragik-komik poetikası vasitəsilə milli psixologiyanın və ümumilikdə cəmiyyətin mənəvi panoramasını formalaşdırır.[74]
Milli kimlik. M.Ə.Sabirin satirik poeziyasında xalqın maddi və mənəvi iztirabları, keçdiyi ictimai və tarixi sarsıntılar bədii-poetik dillə dərindən və çoxşaxəli şəkildə ifadə olunur. Bu iztirab və ağrılar, ümumilikdə xalqın yaşadığı problemlərin fərqli təzahür formaları kimi şairin satirik yaradıcılığının əsas istiqamətlərindən birini təşkil edir. Sabir bu ağrıları sadəcə poetik obraz səviyyəsində deyil, həm də fərdi təcrübənin bir hissəsi kimi hiss etmiş, yaşamış və poeziyasına köçürmüşdür. Onun poeziyasında xalqın keçmişi və bugünkü durumu, milli kimlik məsələləri dərindən təhlil olunur.[75][74]
Sabirin “Fəxriyyə” şeiri onun satirik poeziyasında yeni mərhələ kimi çıxış edir. Burada romantik ədəbiyyatın idealizə etdiyi tarixi simalara – Xarəzmlər, Çingiz xan, Əmir Teymur, Şah İsmayıl, Nadir şah və digərlərinə istinad olunur. Lakin Sabir bu istinadı xalqın bugünkü vəziyyəti ilə müqayisə edərək, milli passivliyi və süstlüyü tənqid edir: “Zənn etmə ki, bu əsrdə avareyi-nanız, Əvvəl nə idiksə, yenə biz simdi-həmanız...”.[75]
“Kim nə deyər bizdə olan qeyrətə?” şeirində isə xalqın zahiri qəhrəmanlığının içi boş olduğu ironik tərzdə təqdim olunur. Sabir “iş görəcək yerdə söz əzbərləmək”, “boş söhbətə aşiq olmaq”, “yay gəlməmiş qızmaq” kimi davranış nümunələri ilə milli xarakteri satirik şəkildə təsvir edir. O, bu şeirdə xalqı yaxşı tanıdığını və ona layiq olduğu qiyməti verdiyini göstərir.[76]
“Millət şərqisi”ndə şair bu dəfə “oyanmış” milləti yatmağa çağırmaqla ironiyanı daha da gücləndirir. Xalqın guya tərəqqi etdiyi illər ərzində məzhəbləri ayırdığı, minlərlə söz dediyi, lakin nəticədə heç bir real dəyişiklik yaratmadığı fikrini vurğulayır: “Hər gündə bir cəmaət atdın qırağa, millət! İndi bir az da dincəl, baş qoy yatağa, millət!”[77][75]
Nəticə etibarilə, Sabirin satirik poeziyası xalqı təkcə güldürmək deyil, eyni zamanda düşünməyə, özünü tanımağa və dəyişməyə sövq edir. Onun əsərləri milli şüurun formalaşmasına, cəmiyyətin öz durumunu dərk etməsinə xidmət edən mühüm poetik mənbədir.[78]
Ana dilinin qorunması və ana dili məsələləri. Mirzə Ələkbər Sabirin yaradıcılığında dil məsələsi mühüm yer tutur. Şair ana dilin qorunmasına, düzgün istifadəsinə və təhsildə tətbiqinə xüsusi diqqət yetirmişdir. O, ana dilində təhsili milli şüurun formalaşması baxımından vacib hesab etmiş, ictimai məzmunlu şeirlərini sadə və anlaşıqlı dillə qələmə almışdır.[79]
“Ürəfa marşı” adlı şeirində Sabir, xalqdan uzaq düşən, özlərini seçkin zümrə kimi təqdim edən və Qərb ilə Rusiya mədəniyyətinə meyilli olan yazıçı və şairləri tənqid edir. Şair bu cür yanaşmanın türk dilinə laqeyd münasibət doğurduğunu və bəzi şəxslərin rus dilində yazmağı üstünlük kimi göstərməsini qəbul etmədiyini bildirir. Bu tənqidlərini isə satirik üslubda təqdim edir.
XX əsrin əvvəllərində rus idarəçiliyi altında olan ərazilərdə, o cümlədən Azərbaycanda dil sahəsində ciddi dəyişikliklər baş verdi. Kiril əlifbasının tətbiqi və rus dilinin tədris dili kimi önə çəkilməsi milli şüurun zəifləməsinə, gənclərin öz ana dillərində təhsil alma imkanlarının məhdudlaşmasına səbəb oldu. Bu şəraitdə bəzi ziyalılar türk dilindən istifadə etməkdə çətinlik çəkir və ya rus dilinə üstünlük verirdi. Bu hallar Sabirin əsərlərində tənqidi yanaşma ilə əks olunur.[80]
Sabir 1906-cı ildə keçirilən müəllimlər toplantısında qızların təhsili, oğlanların peşə öyrənməsi və tədris dilinin türkcə olması kimi məsələləri qabartmışdır. Bu mövzular onun bir çox şeirlərində, o cümlədən “Müəllimlərin iclası siyəzdi” misrası ilə başlanan şeirində öz əksini tapır. Həmin əsərdə Sabir təhsil, peşə, milli birlik və dil məsələlərinə toxunur.[81]
“Osmanlıcadan tərcümə türkcəyə” adlı əsərində Sabir, Osmanlı türkcəsinin türk dilinin bir qolu olduğunu vurğulayaraq, bu iki dil arasında tərcümənin zəruriliyini şübhə altına alır. O, hər iki dilin eyni əsaslara söykəndiyini bildirir və bu fikrini tənqidi, satirik üslubla izah edir.[82]
Dil mövzusu Sabirin yaradıcılığında əsas istiqamətlərdən biridir. Şair, istisna hallardan başqa, bütün əsərlərini türkcə yazmış, bu dilə və ümumilikdə ədəbiyyata verdiyi önəmi ilk şeirlərindən etibarən nümayiş etdirmişdir.[80] Onun “Bu boyda, bu boyda” adlı şeiri dilə dair baxışlarının ifadə olunduğu nümunələrdəndir.[81]
Xalq inancları və din xadimləri. Mirzə Ələkbər Sabir mollaxana mühitində yetişmiş və xalqın dini həyat tərzini yaxından müşahidə etmək imkanı əldə etmişdir. Onun fikrincə, cəmiyyətdəki tənəzzülün əsas səbəbi insanların inanclarına uyğun yaşamaması idi. Sabirin yaradıcılığında ən böyük təhlükə kimi isə saxta din xadimləri təqdim olunur. O, hər mövzuya cəsarətlə yanaşaraq, din məsələsində də tənqidi düşüncələrini ifadə etmiş və xalqı yanlış yönləndirən şəxsləri satira və yumorla hədəfə almışdır. Bu səbəbdən dövrünün bəzi din adamları ona qarşı düşmən münasibəti sərgiləmiş və Sabiri dinsizlikdə ittiham etmişlər.[83][84]
Sabir, Namıq Kamalın bir şeirindən ilhamlanaraq yazdığı “Övradımız, əzkarımız əfsaneyi zəndir”[85] adlı əsərində dini tədris verən müəllimləri tənqid edir. O, müşahidələrini emosional şəkildə təqdim edərək oxucuya çatdırır. “Zahidə təklif” adlı şeirində isə din xadimlərini yeni məktəblərə qarşı göstərdikləri mənfi münasibətə görə sərt şəkildə tənqid edir. Şair burada zahid obrazı ilə dialoq şəklində danışaraq bu mövqeyin səbəbini öyrənməyə çalışır və məktəblərin açılmasına qarşı çıxanlara öz arqumentlərini təqdim edir. Sabir, bu kimi şəxslərin də fikirlərini sərbəst ifadə etməsini təklif etməklə yanaşı, onların mövqelərinə qarşı alternativ baxışlar təqdim edir və cəmiyyətdəki önyarğıların dəyişdirilməsinə çalışır.[86]
Yeni məktəblərlə bağlı yazdığı bir sıra şeirlərində Sabir, din adamlarının bu məktəblərə qarşı mənfi münasibətini satirik üslubda tənqid edir. Yeni üslublu təhsil verən məktəblərdə oxuyan uşaqların mollalar tərəfindən “şeytan” kimi qəbul edilməsi şairin narazılığına səbəb olmuş və bu, onun satirasının tonunu daha da gücləndirmişdir. Nəticədə Sabir dövrünün bəzi çevrələri tərəfindən dinsizlikdə ittiham olunmuşdur.[87]
Bununla yanaşı, Sabirin tənqid etdiyi din adamlarına inanan bir kütlə də mövcud idi. O, “A Şirvanlılar” adlı şeirində öz dini baxışlarını açıqlayaraq, onu dinsizlikdə suçlayan saxta din adamlarına inananlara cavab verməyə çalışır. “Şiə və sünni” mezhebləri ilə bağlı fikirlərində isə Sabir cəmiyyətdəki məzhəb ayrılıqlarına toxunur, dövrün ehtiyac duyduğu birlik və həmrəylik əvəzinə cəmiyyətdə parçalanmanın artdığını vurğulayır. Onun fikrincə, hər kəs Allah yolundadır və artıq məzhəb fərqlərinə əsaslanan ayrıseçkilik aradan qalxmalıdır.[88][86]
Qadın hüquqları. Sabir qadınların hüquqsuzluğunu sadəcə təsvir etməklə kifayətlənməyərək, bu məsələyə qarşı aktiv mövqe tutur və oxucularını cəmiyyətdə mövcud olan bu ədalətsizliyə qarşı mübarizəyə səsləyir. Onun şeirləri oxucuda hüquq uğrunda mübarizə ruhu oyadır və onları fərdi məsuliyyət hissinə cəlb edir. Məsələn "Qoyma, gəldi" adlı şeirində qadının simasında cəmiyyətin patriarxal münasibətlərinə etirazını ifadə edir. Sabir burada qadının zorla ərə verilməsini tənqid edir. Onun şikayətləri oxucuya emosional təsir bağışlayır. Şair həmçinin bu vəziyyəti legitimləşdirən dini norma və qaydaları da hədəfə alır. Dinin adından çıxış edənləri satirik dillə təqdim edir. Bu şeirdə Sabir islam dininin bəzi rəsmi təmsilçilərinin qadına münasibətini kəskin şəkildə tənqid edir. Onun qadın azadlığı ilə bağlı mübarizəsi, həm də dinin istismarına qarşı yönəlmiş ictimai mövqe kimi çıxış edir. Sabirə görə, qadınların hüquqsuz vəziyyətə salınmasının əsas səbəblərindən biri də dini istismardır.[89]
O, qadınları yalnız cəmiyyətin deyil, həm də öz fərdi passivliklərinə görə məsuliyyətli sayır. “Xədarə nə şikayətə?” adlı şeirində qadınların avamlığına qarşı da satirik münasibət sərgiləyir. Bu və digər nümunələr Sabirin qadın məsələsinə tənqidi, satirik və maarifləndirici yanaşmasının ifadəsidir. O, qadınların hüquqlarını əllərindən alan dini və sosial strukturları ifşa etməklə yanaşı, qadınların özlərinin də bu vəziyyətdən çıxış yollarını düşünməyə çağırır.[90][89]
Şəriət qaydalarının legitimləşdirdiyi çoxarvadlılıq institutu qadınların hüquqlarını daha da zəiflədirdi. Sabir qadının cəmiyyətdəki bu mövqeyini təkcə bədii deyil, eyni zamanda realist və tənqidi mövqedən təqdim edir. O, qadının savadsızlıq və asılılıq şəraitində övladına düzgün tərbiyə verə bilməməsini də ümumi mənəvi və mədəni tənəzzülün bir səbəbi kimi göstərir.[89]
Sabirin bu mövzuda qələmə aldığı əsərlərində irəli sürdüyü ideyalar yüksək ictimai əhəmiyyət daşıyır, onların təsir gücü isə oxucuda dərin emosional reaksiya doğurur. “Ay nənə, bir qırmızı saqqal kişi”, “Gavur qızı”, “Qoyma, gəldi”, “Çatlayır Xanbacı qəmdən ürəyim” və digər satirik şeirləri qadın məsələsinin bədii həllinə verdiyi töhfələrlə fərqlənir. Bu əsərlərdə Sabir həm dini-məişət stereotiplərinə, həm də kişilərin qadınlara qarşı sərgilədiyi istismarçı münasibətə qarşı çıxır, qadının azad və maarifli bir varlıq kimi yetişməsinin zəruriliyini vurğulayır.[90]
Güney Azərbaycan mövzusu. Sabirin poeziyasında İran və Türkiyədə baş verən inqilabi hərəkatlar da geniş şəkildə işıqlandırılmışdır. O, milli düşüncə prizmasından dəyərləndirdiyi bu hadisələrə münasibəti ilə Bədirxan Əhmədovun qeyd etdiyi kimi, yalnız yaşadığı ölkənin deyil, qlobal dünyanın problemləri ilə maraqlanan şair obrazını yaradır. Sabir müstəbid rejimlərin devrilərək demokratik cəmiyyətlərin qurulmasını gözləyən və İranın Cənubi Azərbaycan bölgəsində başlayan azadlıq hərəkatını dəstəkləyən şairlərdən olmuşdur.[75]
Ümumiyyətlə, Sabirin yaradıcılığında Azərbaycan xalqının bütövlüyü məsələsi, xüsusilə Güney Azərbaycan mövzusu mərkəzi yer tutur. O, Gülüstan və Türkmənçay müqavilələrinin Azərbaycan xalqının taleyində mənfi təsirini dərk edərək, xalqın birliyi və milli həmrəyliyi mövzusunu önə çəkib. Sabir Güney Azərbaycan soydaşlarının həyat şəraitini tənqid edən və onların azadlıq arzularını ifadə edən əsərlər yaradıb.[91]
Sabirin İran məşrutə hərəkatına həsr etdiyi satirik əsərlərində şahlıq rejimi və xalqın azadlıq mübarizəsinə qarşı çıxan qüvvələr tənqid olunub. Sabir məşrutə hərəkatını milli azadlıq mücadiləsinin tərkib hissəsi kimi qəbul etmiş, bu hərəkatı ilk gündən son günə qədər izləyərək şeirləri ilə ona yön vermişdir. İran şahının istibdadı nəticəsində yaranan sosial-siyasi problemlər, kasıblıq, hüquqsuzluq, fanatizm və mürtəce hakimiyyət ölkəni inqilab vəziyyətinə gətirmişdir. Sabir bu mühitdə Səttarxanın rəhbərlik etdiyi milli azadlıq hərəkatını xüsusi şəkildə alqışlamışdır.[92]
Sabirin İran mövzusuna həsr etdiyi şeirlər — “Mənimki belə düşdü”, “Bura say”, “Şahnamə”, “Mir Haşım Təbrizi”, “Səttarxan”, “Satıram”, “Zilli Sultana amandır verməyin İrana yol”, “Derlər İran günbəgündən xar olur, əlbəttə ki!”, “Əhli-İranda pah oğlan, yenə hümmət görünür!” — onun yeni cəmiyyət, dövlət, azadlıq və inqilab ideyalarını əks etdirir. "Şurə gəlib şad olun iranlılar”, “İstiqbal bizimdir”, “İran niyə viran oldu”, “Yetim Məmdəli”, “Mirhaşım”, “İran özümündür” şeirləri isə mövzu və sənətkarlıq baxımından yüksək dəyərə malik olmaqla yanaşı, fars şovinizminin bölgədəki mövqeyini əks etdirən önəmli sənət nümunələridir.[93][92]
Sabir, Cənubi Azərbaycanda yaşayan soydaşlarının həyat şəraitini “gününü göy əsgiyə bükən, məkanlarını viran edən, bitli libas geyinmələrinə səbəb olan, qanlarını zəli kimi soran” və s. kimi obrazlarla təsvir edərək, Məmdəli şahın diktaturasını və “yadelli düşmən” obrazını sərt satira ilə tənqid etmişdir. Məmdəli şah obrazı burada irticaçı qüvvələri təmsil edir və sabirin satiralarında “Məmdəli”, “mədəli”, “yetim Məmdəli” kimi tənqidi epitetlərlə təzahür edir. Məmmədəli “Mən şahi-qəvişövkətəm, İran özümündür!” sözləri ilə atası tərəfindən verilmiş “qanuni-əsasi”ni hesaba almır, “fərman özümündür” deyir. İnqilabın şahı qorxutduğu bir vaxtda onun belə öyünməsi qüvvətli kinayə və gülüş yaradır. Ayrıca, satirada “Şövkət özümün, fəxr özümün, şan özümündür” misralarında şövkət, fəxr, şan sinonimlərinin həmcins üzvlər kimi sadalanması bədii təkrarın gücü ilə şahın despotizminə, eqoist varlığına vurğu və bədii zərbədir.[57]
Mirzə Ələkbər Sabirin “Satıram” satirası, Məhəmmədəli şahın inqilab təhlükəsindən qorunmaq üçün İranı hərraca çıxarmaq istəməsini ironik tənqid edir. Şeir ilk dəfə “Molla Nəsrəddin” jurnalında dərc olunub və şahın İran xəzinəsinə aid mülkləri satmaq xəbərlərinə cavab olaraq yazılıb. Sabir, şahın hakimiyyətini qorumaq üçün ölkəni öz malı kimi satmasını və məşrutə məhdudiyyətlərinə qarşı çıxmasını kəskin şəkildə tənqid edir, onu gülüş obyekti edir. Sabir həmçinin xalqı haqqını müdafiə etməyə çağırır və “Çox ucuz qiymətə hər şey satıram, Ay alan məmləkəti-rey satıram!” misrası ilə hakimiyyətin etibarsızlığını vurğulayır.[94][95]
Sabir İranda baş verən inqilabın milli mübarizəyə əsaslandığını dərk edir və bu hərəkatın lideri Səttarxanı tərənnüm edərək, onun şərəfinə “Səttarxan” adlı lirik-qəhrəmanlıq şeirini yazır. Bu əsərdə şair Səttarxanın cəsarətini, mərdliyini və vətənpərvərliyini vurğulayır. Çox az-az şeirlərindəndir ki, Sabir burada təsdiq və tərənnüm yolunu tutur, baş qəhrəman Səttarxanın əməllərini hərarətlə qarşılayır və alqışlayır.[62]
“İran niyə viran oldu?” şeirində Sabir məşrutə hərəkatının yatırılmasının səbəblərini araşdırır. Şair mütləqiyyət rejiminin devrilməsindən sonra qurulan parlamentin millətin problemlərinə cavab verə bilməməsini, “ikidilli” siyasət və millət arasında yaranan parçalanmanı, milliməclisin dağıdılmasını və bunun nəticəsində yaranan sosial-ictimai böhranı tənqid edir. Bu proses nəticəsində milli şüurun boğulması və qanlı hadisələrin baş verməsi Sabirin şeirində əksini tapır.[96]
Mirzə Ələkbər Sabirin poetik irsi uşaq ədəbiyyatında mühüm yer tutur. Onun şeir yaradıcılığına nəzər saldıqda, uşaqlar üçün yazılmış, yaxud uşaqları əsas obraz kimi təqdim edən çoxsaylı poetik nümunələrə rast gəlmək mümkündür. Sabirin müəllimlik fəaliyyəti, maarifçi ideyaları və pedaqoji baxışları onun poetik irsində də öz əksini tapmışdır. Bu baxımdan, Sabir uşaqların tərbiyəsi və təhsili məsələsinə təkcə bədii yaradıcılıqla deyil, həm də praktiki fəaliyyətlə yanaşmış, özünün açdığı məktəbdə dərs deməklə yanaşı, maarifçilik ideyalarını poeziyasında təcəssüm etdirmişdir.[97]
Sabirin uşaq auditoriyasına ünvanlanmış şeirləri sırasında “Artıq alıb əskik satan tacir”, “Cütcü”, “Yaz günləri”, “Məktəbə tərğib”, “Həvəs”, “Uşaq və buz”, “Qarğa və tülkü”, “Ağacların bəhsi”, “Uşaq və pul”, "Camış və sel" kimi əsərlər xüsusi yer tutur. Bu şeirlər həm maarifləndirici, həm də əyləncəli xarakter daşıyır, uşaqlarda düzgün davranış modellərinin formalaşmasına xidmət edir.[97]
Sabirin tərcümə etdiyi və Ezopun məşhur təmsillərindən biri olan “Qarğa və tülkü” əsərində uşaqlara hər kəsə inanmağın doğru olmadığı izah edilir. Sabir bu şeirdə həm əyləndirici, həm də öyrədici funksiyanı birləşdirərək təmsil janrının imkanlarından məharətlə istifadə etmişdir. “Məktəbə tərğib” şeirində isə şair uşaqlara məktəbə getməyi tövsiyə edir, təhsilin cəmiyyətin tərəqqisi üçün mühüm olduğunu vurğulayır. Sabirin bu mövzularda yazdığı şeirlər yeni tipli məktəblərin genişləndirilməsinin tərəfdarı olduğunu göstərir və bu ideyalarına görə dövrünün bəzi dairələri tərəfindən tənqid və təqiblərə məruz qalmışdır.[98]
Sabirin poeziyasında uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuş didaktik motivlər diqqətçəkicidir. “Cütcü” şeirində zəhmətin və halal əməyin əhəmiyyəti ön plana çəkilir. Sabir burada uşaqlara çalışmadan uğur qazanmağın mümkün olmadığını, zəhmət çəkmədən bərəkət və rifahın əldə olunmayacağını poetik dildə izah edir. Şair “tarla” obrazı vasitəsilə məhsuldarlığı və iqtisadi inkişafı simvolizə edir.[99]
“Yaz günləri” şeirində Sabir təbiət gözəlliklərini uşaqların baxış bucağından təqdim edərək, onların estetik dünyagörüşünün formalaşmasına yardım edir. Burada uşaq poetikasına xas olan ritm, ahəng və sadəlik qorunmuş, mövzu isə fəslin poetik təəssüratları üzərində qurulmuşdur. “Artıq alıb əskik satan tacir” şeirində Sabir uşaqların tərbiyəsində ailənin, xüsusilə valideyn nümunəsinin mühüm rol oynadığını önə çəkir. Şeirdə atasından ədalətsiz davranışlar öyrənən bir uşağın timsalında mənfi sosial vərdişlərin nəsildən-nəslə ötürülməsinin təhlükələri göstərilir və uşaqların düzgün tərbiyəsi üçün valideynlərin məsuliyyətinə diqqət yetirilir.[100]
Şairin "Ə.Sabir Tahirzadə” adlı bir çox imzası ilə “Məktəb şagirdlərinə töhfə” (“Səda” qəzeti, 25 fevral 1910, №46), “Ə.Sabir Tahirzadə” imzası ilə “Təbib ilə xəstə” (“Həqiqət” qəzeti, 18 iyun 1910, №138), yaxud “Ə.S.” imzası ilə “Molla Nəsrəddinin yorğanı” (“Günəş” qəzeti, 23 noyabr 1910, №75), yenə də “Ə.S.” imzası ilə “Molla Nəsrəddin və oğru” (“Günəş” qəzeti, 2 yanvar 1911, №1), “Ə.S.” “Yalançı çoban” (“Yeni həqiqət” qəzeti, 11 fevral 1911, №18) mənzum hekayələrini ancaq və ancaq valideynlərə kömək kimi uşaqların tərbiyəsinin formalaşmasına həsr etmişdir.[99]
M.Ə. Sabir Azərbaycan poeziyasında yeni satirik şeirin və satirik üslubun banisi hesab olunur. XIX əsrdən etibarən klassik Azərbaycan poeziyasında satira üslubu öz inkişaf mərhələsinə başlasa da, bu istiqamətdə möhkəm bünövrə M.F.Axundzadə, Q.B.Zakir və S.Ə.Şirvani kimi maarifçi realistlər tərəfindən qoyulmuşdu. Lakin Sabir bu ənənəni daha da inkişaf etdirərək satirik şeiri həm ictimai-bədii təsir baxımından, həm də forma və məzmun baxımından yeni mərhələyə yüksəltdi.[101]
Sabirin əsas fərqləndirici cəhətlərindən biri satirik tipajların dil və danışıq üslubunu orijinal şəkildə təqdim etməsi idi. O, bu qəhrəmanların dili ilə danışaraq onları ifşa etməyə nail olurdu. Bu üsul satirik təsirin gücləndirilməsinə və ictimai tənqidə daha geniş auditoriya qazandırılmasına xidmət edirdi.[101]
Sabirin nəzirələrə yanaşması da köklü dəyişikliklərlə müşayiət olunur. O, nəzirə poetikasını müasirləşdirir və satirik kontekstə yönəldərək, onu yalnız ədəbi-estetik deyil, həm də ideoloji məqsədlər üçün istifadə edirdi. Beləliklə, nəzirə janrına da yeni üslub və funksional istiqamət qazandırırdı.[102]
Sabirin bəzi satirik şeirlərində formaca da yeniliklər müşahidə edilir. O, misraları yarımçıq buraxmaqla onları 6-7 hecalı tamamlayıcı frazalarla bitirirdi ki, bu da həmin şeirlərə xüsusi ritmik və semantik dinamiklik verirdi. Klassik irsdə də müəyyən mənada rast gəlinən bu üsul Sabirdə satirik məzmunla birləşdirilərək yeni bədii-estetik forma yaradırdı.[102]
"Bəhri-təvil" formasının Azərbaycan ədəbiyyatına gətirilməsi də Sabirin adı ilə bağlıdır.[102]
Təkrir – yəni ifadə və sözlərin nizamlı şəkildə yenidən verilməsi – M.Ə. Sabir poeziyasının əsas üslub xüsusiyyətlərindən biridir. Sabir təkriri satirik məqsədlə, surətlərin dili ilə məzmunun emosional təsirini artırmaq və tipləri daha da xarakterik göstərmək üçün məharətlə tətbiq edir. Sabirin təkrirdən istifadə formalarının bəziləri bunlardır:[103]
M.Ə. Sabirin poeziyasında dil üslubunun mühüm xüsusiyyətlərindən biri də rus və Avropa mənşəli alınma sözlərin istifadə olunmasıdır. Bu sözlər, adətən, danışan tipin savad dərəcəsinə, sosial mənsubiyyətinə və ictimai mövqeyinə uyğun şəkildə təqdim edilir. Sabirin alınma sözlərdən istifadə üsullarından bəziləri bunlardır:[104]
Sabirin dilində atalar sözü və məsəllər xüsusi yer tutur. Şair bu folklor örnəklərinə şeirin məzmunu və satirik üslubuna uyğun şəkildə tez-tez müraciət edir. Onlar əsərin ideya-məzmununu gücləndirir, xalq düşüncəsinin daşıyıcısı kimi oxucuda həm tanışlıq, həm də təsir gücü yaradır. Sabirin müraciət etdiyi atalar sözləri və məsəllərin bəziləri aşağıdakılardır:[105]
“Haşa, oda yaxmaz ana istəkli balasın”, “Əfsus qocaldım, ağacım düşdü əlimdən”, “Çaxçax başın ağrıtdı, kefin çəkdi dəyirman”, “Keçməz sözümüz bir pula sərdər yanında”, “Hər kəs cibin güdmədədir, baxsan ümumə”, “Hər cildə girib, aləmi viran edəsiz siz” və s.
M. Ə. Sabirin ədəbi-bədii irsi əsasən 1903–1911-ci illər arasında qəzet, jurnal, məcmuə və dərsliklərdə çap olunmuşdur. Onun satirik əsərləri dövrün mətbuatında müxtəlif ləqəb və imzalarla dərc edildiyi üçün geniş oxucu kütləsi tərəfindən tanınmamışdır. Onun şeirləri yerli mətbuatda, o cümlədən müxtəlif bölgələrdə çap olunan qəzet və jurnallarda yayılmış, oxucular tərəfindən maraqla qarşılanmışdır.
Şairin əsərləri ictimai fikirdə yüksək dəyərləndirilmiş və ədəbi-ictimai fəaliyyəti tezliklə diqqət mərkəzinə düşmüşdür. Bu səbəbdən 1907-ci ildə Peterburqda nəşr olunan "Ülfət" (1905–1907) qəzeti Sabirin bəzi şeirlərini dərc etmişdir. Qəzetin redaksiyası "Ədəbiyyat aləmi" adlı xüsusi bir rubrikada Sabirin şeiri ilə rubrikaya start verərək onun haqqında belə qeyd etmişdi:[106]
“Qafqaz zatən şair yatağıdır. Orada pək böyük şairlər yetişmişdir. Hazırda bir çox təbiəti-şeiriyyə sahibləri bulunduğu məhəlli cəridələrdə dərc edilmiş şeirlərdən görülür. Biz gərək Qafqaz, gərək Qazanda zühur edən yeni şairlərimizin əsərlərini qeyri qəzetlərdə gördükcə nəql edib “Ülfət” oxucularını dəxi ləzzətyab edək. Bu dəfə “İrşad” rəfiqimizdən “Təhəssür” isimli şeiri nəql etdik. Qazan şivəsində intixab etdiyimiz bəzi şeirləri dəxi, inşallah, iləri nüsxələrimizin “Ədəbiyyat aləmi” qismində həp nəql və dərc etmək niyyətimiz vardır.”
Sabirin bəzi şeirləri daha sonra Həştərxanda nəşr olunan "Bürhani-Tərəqqi" qəzetində (1906–1911) də çap olunmuş və onun ümumi şöhrətinin artmasına səbəb olmuşdur (21 yanvar 1911, №131).[106]
Mirzə Ələkbər Sabir sağlığında əsərləri kitab şəklində nəşr olunmamışdır. O, Tiflisdən yazdığı 27 iyun 1911-ci il tarixli məktublarından birində yaxın dostu Abbas Səhhətə vəsiyyət xarakterli müraciətində yazırdı: “Ölürsəm, qəm etmərəm; çünki bilirəm, siz asarımı təb etdirərsiniz.” Şairin bu arzusu ölümündən bir il sonra gerçəkləşmişdir. 1912-ci ildə Sabirin bədii irsi həyat yoldaşı Billurnisə xanımın təşəbbüsü, Abbas Səhhət və Mahmudbəy Mahmudbəyovun redaktorluğu, eləcə də ictimai ianələr hesabına “Hophopnamə” adı ilə kitab halında nəşr edilmişdir.[107][108]
1914-cü ildə bu əsərin daha təkmilləşdirilmiş ikinci nəşri işıq üzü görmüşdür. Hər iki nəşrə Abbas Səhhətin yazdığı ön sözlər və məqalələr sonradan sabirşünaslığın elmi-nəzəri əsaslarının formalaşmasında mühüm rol oynamışdır.[1]
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə (1918–1920) “Hophopnamə”nin yenidən nəşrinə cəhd göstərilsə də, tarixi-siyasi şərait bu təşəbbüsün reallaşmasına imkan verməmişdir. Lakin 1922-ci ildə Əlisgəndər Cəfərzadənin tərtibatı ilə əsər bir daha nəşr olunmuş, bu dəfə xeyli zənginləşdirilmiş şəkildə təqdim edilmişdir. Həmin il Nəriman Nərimanovun təşəbbüsü ilə Bakıda Sabirin heykəli ucaldılmış, bu hadisə onun irsinə olan ictimai marağın artmasının simvoluna çevrilmişdir.[109]
Sonrakı illərdə Sabirin əsərləri müxtəlif dövrlərdə yenidən çap olunmuşdur. Əsərləri Səməd Hüseyn (1934), Hüseyn Səmədzadə (1948), Məmməd Məmmədovun (1962, 1965, 1976, 1980, 1992, 2004, 2005) elmi-tənqidi tərtibatı ilə dərc olunmuş, eyni zamanda şairin həyat və yaradıcılığı haqqında çoxsaylı məqalələr, monoqrafiyalar və elmi dissertasiyalar hazırlanmışdır. Xüsusilə Sabirin anadan olmasının 100 illiyi münasibətilə nəşr olunan üçcildlik “Hophopnamə” toplusu onun irsinin ən mükəmməl tərtibatda çap edilmiş forması kimi qiymətləndirilir. Bu nəşr sonrakı illərdə çap olunan digər versiyalar üçün əsas mənbə rolunu oynamışdır.[107]
Sabirin yaradıcılığı təkcə Azərbaycan oxucusu ilə məhdudlaşmamış, əsərləri rus, ukrayna, gürcü, tatar, fars, ingilis və digər dillərə tərcümə edilərək müxtəlif ölkələrdə nəşr olunmuşdur. Sabir irsi keçmiş sovet respublikalarından əlavə, İran, Türkiyə, ABŞ və digər ölkələrdə də geniş yayılmışdır.[107]
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı ilə Mirzə Ələkbər Sabir əsərləri Azərbaycan Respublikasında dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısına daxil edilmişdir.[110]
Onun yaradıcılığı XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbiyyatının ictimai-siyasi və mədəni mühitini əks etdirən əsas ədəbi nümunələrdən biridir. Sabirin ədəbi irsi tədqiqatçılar tərəfindən geniş şəkildə öyrənilmiş və müxtəlif aspektlərdən təhlil olunmuşdur.
Sabirin həyat və yaradıcılığı barədə ən əhatəli tədqiqatlardan biri Alxan Bayramoğlunun əsərlərində öz əksini tapmışdır. Bayramoğlu Sabirin həyatını və yaradıcılığını çoxşaxəli şəkildə tədqiq etmiş, «Mirzə Ələkbər Sabir» (2003) kitabında onun həyatı, ictimai mövqeyi və ədəbi irsi ətraflı işıqlandırılmışdır. «Sabir Bakıda» (2012) əsəri isə şairin Bakıda keçirdiyi dövr və pedaqoji fəaliyyəti ilə bağlıdır. Bayramoğlunun həmçinin «M. Ə. Sabir haqqında tədqiqlər» (2012) məqalələr toplusu mövcuddur ki, bu da Sabirin irsinə dair müasir elmi araşdırmaları ehtiva edir.[111]
Abbas Zamanovun «Sabir gülür» (1981), «Əməl dostları» (1979), «Sabir və müasirləri» (1973) və «Müasirləri Sabir haqqında» (1962) kimi əsərləri də Sabirin satira sənətkarlığı və dövrün ədəbi mühiti barədə zəngin mənbədir. Zamanovun tədqiqatları Sabirin həm ədəbi, həm də ictimai mövqeyini aydınlaşdırır, onun müasirləri ilə əlaqələrini işıqlandırır.[112][113][114][115]
Bəkir Nəbiyev də Sabirin ədəbi irsinə əhəmiyyətli töhfələr vermişdir. Onun «Şamaxı torpağının yetirdiyi böyük Azərbaycan şairləri» (2012) və «Söz ürəkdən gələndə» (1984) əsərlərində Sabirin yaradıcılığı və Azərbaycan ədəbiyyatındakı yeri geniş şəkildə təhlil olunur.[116][117]
Mirzə Ələkbər Sabirin poeziya günlərinə həsr olunmuş «Sabir poeziya günləri» adlı kitabda Azərbaycanın məşhur şairlərinin 1975, 1976 və 1977-ci illərdə yazdıqları ən uğurlu şeirlər toplanmışdır. 1975-ci ildə nəşr olunan kitabın redaktoru R. Rza, tərtibçisi isə İ. Tapdıqdır. 1976-cı ildə isə eyni adlı toplusunda İ. Tapdıq, V. Nəsib, S. Rüstəm, R. Rza, O. Sarıvəlli, M. Dilbazi, Ə. Cəmil, N. Rəfibəyli, B. Vahabzadə, N. Xəzri, Azəroğlu, M. Seyidzadə, M. Rzaquluzadə, B. Qasımzadə, H. Hüseynzadə və Q. Qasımzadənin şeirləri yer almışdır. Daha sonra 1977-ci ildə bu toplu Əliağa Kürçaylının redaktorluğu ilə nəşr edilmişdir.[118][119][120]
Bunda əlavə Mir Cəlalın «Mirzə Ələkbər Sabirin sənət dünyası» əsərində isə şairin yaradıcılıq metodları və sənətkarlığı dərindən təhlil edilir.[121] Əli Akifin «Mirzə Ələkbər Sabirin satira sənətkarlığı» kitabı isə onun satira janrındakı ustalığını ön plana çıxarır. Həmçinin Rafael Hüseynovun «Şirvan şairləri» monoqrafiyasında Sabir Şirvan bölgəsinin ədəbi mühitində formalaşmış görkəmli şairlərdən biri kimi təqdim olunur.[122]
Sabirin ədəbi irsi barədə biblioqrafiya işləri də xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Onlardan biri 1958-ci ildə Nazim Fərrux oğlu Axundov tərəfindən hazırlanmış «M. Ə. Sabir» biblioqrafiyasıdır. Bu nəşr Sabirin əsərləri, onun haqqında yazılan tədqiqatlar və məqalələr barədə məlumatları sistemləşdirir. Daha sonra 2012-ci ildə M. Həsənova və G. Misirova tərəfindən tərtib edilmiş «Mirzə Ələkbər Sabir-150» adlı geniş biblioqrafiya yayımlanmışdır. Bundan əlavə, 1987-ci ildə «Görkəmli satira ustası» adlı metodik-biblioqrafik tövsiyələr dəstəsi də Sabirin ədəbi irsinə dair əhəmiyyətli resurslardan biridir.[123][98][124]
Ədəbiyyatşünaslıqda Sabirin yaradıcılığı milli tənqidi realizmin parlaq nümunəsi kimi qiymətləndirilir. Onun əsərlərindəki satira vasitəsilə ictimai ədalətsizliklər, rüşvətxorluq, gerilik və maariflənmənin vacibliyi kimi mövzular ətraflı işlənmişdir. Bu aspektlər Azərbaycan ədəbiyyatşünaslarının müxtəlif əsərlərində, o cümlədən Təyyar Salamoğlunun «XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan ədəbiyyatının aktual problemləri» və «Azərbaycan tənqidi realizminin estetikası» kitablarında geniş araşdırılmışdır. Salamoğlu Sabirin yaradıcılığını C. Məmmədquluzadə ilə birlikdə milli tənqidi realizmin estetikasına daxil edərək, sovet ədəbiyyatşünaslığının mövqelərini də təhlil etmişdir.[125][126]
Sabirin mürəkkəb fikir dünyası və fəlsəfi baxışları Arzu Hacıyevanın «Azərbaycan mütəfəkkirləri zamanın kontekstində» kitabında şərh olunmuş, burada Sabirin əsərləri geniş hermenevtik təcrübə kimi təqdim edilmişdir.[127]
Mirzə Ələkbər Sabir yaradıcılığı təkcə Azərbaycanda tədqiq olunmamış, eləcə də Şərq və Qərb alimlərinin də diqqətini cəlb etmişdir. Böyük türk araşdırıcıları Nazim Hikmət, Hilmi Ucabaş, Fuad Köprülü, İbrahim Altay Qövsi, Hüseyn Kazım Qədiri, Səlim Rəfiq Rəfioğlu, Əziz Nesin, Əbdülvahab Yurtsevər və başqaları şairin yaradıcılığını müxtəlif aspektdən təhlilə cəlb etmişlər. Bununla yanaşı, Türkiyədə nəşr edilən “ İnönü ensiklopediyası”(1950), “İslam ensiklopediyası”(1950), “Türk ensiklopediyası”(1953), Parisdə çıxan” Müsəlman xəbərləri”(1922), Londonda çap olunan “Mərkəzi Asiya”(1960) icmalında və başqa toplu və fundamental ensiklopediyalarda Sabir yaradıcılığının mövzu və janr müxtəlifliyindən, dil, üslub və sənətkarlıq xüsusiyyətlərindən geniş söhbət açılmış, şairin yaradıcılığının xəlqiliyi və bəşəriliyi diqqət mərkəzində saxlanılmışdır.[128]
1962-ci ildə Muxtar Dadaşov tərəfindən Mirzə Ələkbər Sabirin anadan olmasının 100 illiyinə Sabir adlı qısametrajlı sənədli film həsr edilmişdir.
 |
 |
UREYIM.AZ |  |
 |
|