 |
 |
Ureyim.az |  |
 |
Əbu İshaq Muxtar ibn Əbu Ubeyd ibn Məsud əs-Səqəfi (ərəb. المختار الثقفي; təq. 622, Taif, Hicaz – 3 aprel 687, Kufə, İraq) — Hüseyn ibn Əlinin qisasını almaq məqsədilə Əməvilərə qarşı qiyam qaldıran siyasi-dini lider.[1]
| Muxtar Səqəfi | |
|---|---|
| ərəb. المختار الثقفي | |
 | |
| Doğum tarixi | təq. 622 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 3 aprel 687 |
| Vəfat yeri | |
| Vəfat səbəbi | döyüşdə ölüm |
| Dəfn yeri | |
| Fəaliyyəti | hərbi lider[d], vali[d], inqilabçı |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Taifin hakim qəbiləsi olan Səqifə mənsubdur. Atası Körpü döyüşündə öldürüldükdən[2] sonra əmisi Sad ibn Məsud hiyaməsində Əli tərəfdar kimi böyüdülüb. Lakin Bununla birlikdə, əmisini hicri 41-ci (661) ildə Mədainə gələn Həsən ibn Əlini tutub Müaviyəyə təhvil verməsi üçün yönləndiriyi də deyilib.[2] Əməvilərin hakimiyyətə gəldiyi ilk günlərdə Kufəyə köçən Muxtar, əvvəlcə siyasi hadisələrdən kənarda qalmağı üstün tutdu. Hicri 51-ci (671) ildə Hucr ibn Adi əleyhində şahidlik etmədiyi üçün həbs edildi. I Yezidin dövründə Hüseynin adından beyət almaq üçün Kufəyə gələn Müslim ibn Aqilin öldürülməsinə (60/680) etiraz etdiyi üçün yenidən həbs edildi. Yeznəsi Abdullah ibn Ömərin[2] səyi nəticəsində həbsdən qurtuldu. Hüseynin qisasını alacağını deyərək Abdullah ibn Zübeyrin yanına Məkkəyə yollandı. Onu açıqdan beyət almağa razı sala bilmədiyinə görə Məkkədən Taifə getdi. Bir il sonra Məkkəyə qayıdaraq açıqdan beyət toplamağa başlayan Abdullah ibn Zübeyrə qoşuldu və hicri 64-cü (683) ildə şəhəri mühasirəyə alan Əməvi ordusuna qarşı vuruşdu. I Yezidin ölümüdən sonra Abdullah ibn Zübeyrdən lazimi diqqəti görmədikdə Əli tərəfdarlarının köməyini qazanacağını söyləyərək Kufəyə qayıtdı. Lakin verdiyi vədə əməl etmədiyi kimi, Hüseynin intiqamını almaq məqsədilə başlanan Təvvabin hərəkatına da qoşulmadı. Əlinin digər oğlu Məhəmməd ibn əl-Hənəfiyyənin onu əmir təyin etdiyini söyləyərək fəaliyyətə keçdi. Dəvətini Əməvilərdən narazı olan və Əhli-Beytə xüsusi hörmət bəsləyən qeyri-ərəb millətlərə (məvali) yönəltdi. Bunun ardınca Abdullah ibn Zübeyrin valisi tərəfindən həbs olundu, lakin Abdullah ibn Ömərin vasitəçiliyi sayəsində yenidən həbsdən azad edildi.[1]
Muxtar xalq kütlələrinə təsir etmək üçün "Mehdi" elan etdiyi Məhəmməd ibn əl-Hənəfiyyənin adından İbrahim ibn Əştərə məktub yazaraq onu öz tərəfinə çəkdi. Onlar 14 Rebiül-əvvəl 66-cı (19 oktyabr 685) ildə Hüseynin intiqamını almaq məqsədilə qiyam qaldırmağı qərarlaşdırdılar. Lakin valinin bundan xəbər tutuduğunu bilib, qiyamı bir gün tezləşdirdilər. Kufəlilərin də köməyi ilə şəhəri ələ keçirən Muxtar, Quran və Sünnəyə tabe olmaq, Əhli-Beytin intiqamını almaq, haqsız yerə qan tökənlərlə mübarizə aparmaq və zəifləri müdafiə etmək şərtləri ilə beyət almağa başladı.[1]
Bu üsyanda mühüm rol oynayan məvaliyə böyük rəğbət göstərən Muxtar, onları ərəb mənşəli müsəlmanlarla bərabər tutmuş və ordusunun əksəriyyətini, (Dinəvəriyə görə 40.000 nəfər)[3] xüsusilə də mühafizə dəstəsini, məhz onlardan seçmişdi. Bu səbəbdən, 10.000 nəfər ərəb Muxtarın Allahın onlara qənimət olaraq verdiyi insanları öz qənimətlərinə şərik etdiyini iddia edərək Bəsrəyə köçdülər.[4] Kufə ələ keçirildikdən sonta Muxtar. İbn Əştəri Ubeydullah ibn Ziyadin üzərinə yolladı. Bu fürsət bilən narazı ərəblər üsyan qaldırdılar. Lakin İbn Əştərin gözlənilmədən qayıtması nəticəsində üsyan yatırıldı. Bu hadisədən sonra Muxtar siyasətində dəyişiklik edərək, Hüseynin qətlində rolu olmuş şəxsləri öldürtərək evlərini dağıtdı (Zilhiccə 66 / iyul 686). Bu minvalda Abdullah ibn Zübeyr, həccə gedən Məhəmməd ibn Hənəfiyyədən beyat almağa çalışırdı. Abdullah, Məhəmmədi Zəm-zəm quyularının yanındakı binada həbs edərək binaya od vurmaqla hədələdiyirdi. Hadisələrdən Məhəmməd ibn Hənəfiyyənin göndərdiyi bir məktub vasitəsilə xəbər tutan Muxtar, Əbu Abdullah əl-Cədəlinin rəhbərliyi altında 150 nəfərlik süvari dəstəsi göndərərək onu xilas etdi. Bu had isənin ardınca yenidən Ubeydullahın üzərinə yürüş edən İbrahim ibn Əştər, Həzir çayı sahildəki döyüşdə onu ağır məğlubiyyətə uğratdı (9 Məhərrəm 67 / 5 avqust 686). Bu nailliyyətlərdən sonra Muxtarın nüfuzu artdı. Bu səbəbdən İbn Zübeyr, özünə qarşı getdikcə daha böyük təhlükəyə çevrilən Muxtarı dayandırmaq məqsədilə qardaşı Musabı Bəsrə valisi təyin etdi. Kufədən gələn ərəb dəstələri sayəsində güclənən ordusu ilə Kufəyə doğru irəliləyən Musab, dörd aylıq mühasirədən[2] sonra şəhəri ələ keçirdi. Son hücum əməliyyatı zamanı öldürülən Muxtarın cəsədi parçalanaraq sağ əli Kufə məscidinin əsas qapısına asıldı (14 Ramazan 67 / 3 aprel 687).[1]
O, İslam tarixinin tanınmış xətiblərindən və əhəmiyyətli şəxsiyyətlərindən biri hesab olunur. Muxtar, məvalilərlə (yəni qeyri-ərəb müsəlmanlarla) Kufədəki Əli tərəfdarlarını birləşdirərək hadisələrə təkcə ərəbləri deyil, digər müsəlmanları da cəlb etmiş, yalnız Kərbəla faciəsinin qisasını almaqla kifayətlənməyərək, həm də əsl hədəfi olan Əməvi hakimiyyətinin süqutuna təsir göstərmişdir. Əli tərəfdarlığının siyasi hərəkatdan dini bir inanca təkamül etməsinə zəmin yaradan görüşləri qısa müddətdə Abbasi dəvəti halını alaraq Kufədən Xorasana sıçramış və nəticədə Əməvi hakimiyyətinin aradan qaldırılmasında mühüm rol oynamışdır. Bu baxımdan Muxtar, gələcəyi formalaşdıran böyük simalardan biri hesab olunmuşdur.[5]
Eyni zamanda məzhəb rəhbəri kimi də ön plana çıxan Muxtar haqqında demək olar ki, bütün mənbələrdə onun əvvəlcə xarici, sonra Zübeyri, daha sonra isə Əli tərəfdarı mövqeyində olduğu qeyd edilmişdir. Hüseyn ibn Əlinin qisasını almaq məqsədilə meydana çıxanda isə anlaşılmaz ifadələrlə müxtəlif gizli elmlərdən danışaraq fərqli düşüncə və məzhəblərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Bəzi mənbələrdə isə qeyd olunur ki, Muxtar kahinlər kimi qeybə dair müəyyən sözlər söyləmiş, peyğəmbərlər kimi mələklərin gətirdiyi vəhy ilə və ya imamın bildirməsi ilə baş verəcək hadisələri əvvəlcədən bildiyini iddia etmişdir. Əgər xəbər verdiyi hadisələr gerçəkləşmədikdə isə Allahın elm və iradəsinin dəyişdiyini irəli sürmüşdür.[6][7] Digər tərəfdən, etibarlı hədis mənbələrində keçən və gələcəkdə zühur edəcəyi işarə edilən "yalançı"nın (ərəb. كاذّب)[8][9][10][11] Muxtar olduğu söylənmişdir.[12]
Mənbələrdə Muxtar haqqında verilən maraqlı məlumatlardan biri də belədir: O, yanında Əlidən qaldığını iddia etdiyi, İsrailoğullarının tabutuna bənzəyən bir kürsü gəzdirdiyi və uğur gətirməsi üçün onu da döyüşlərə özü ilə aparardı. Lakin dövrümüzdə bu məlumatın onun nüfuzunun zədələnməsi üçün müxalifləri tərəfindən uydurulduğu düşünülür.[13] Şiə imamları onu tərifləsələr də,[14] Ubeydullah ibn Əlinin Muxtara qarşı Məzar döyüşündə öldürməsini[15] görməzdən gəliblər.
İslam tarixində ilk dəfə mehdilik fikrini ortaya atanlardan biri olan Muxtarın ifrat düşüncə və inancları əsasən onun ölümündən sonra müxtəlif adlar altında (bunlardan biri olan Muxtariyyə birbaşa onun adını daşıyır) inkişaf etdirilərək məzhəb halını almışdır (Haşəbiyyə, Keysaniyyə). Qaliyyə adı isə ilk dəfə ona bağlı Kufəli bir qrup şiə üçün istifadə olunmuşdur.[1]
Əbu Mixnəf tərəfindən "Xəbərül-Muxtar və İbn Ziyad"[16] adlı və Muxtarın peyğəmbərlik iddiası barədə H. D. van Gelder tərəfindən "Mohtár de valsche Propheet" adlı kitab yazılmışdır (Leyden 1888).
 |
 |
UREYIM.AZ |  |
 |
|