 |
 |
Ureyim.az |  |
 |
NKVD tərəfindən həyata keçirilən məhbus qırğınları — Sovet İttifaqının Daxili İşlər Xalq Komissarlığı tərəfindən həyata keçirilən siyasi məhbusların kütləvi öldürülməsi hadisələri nəzərdə tutulur. Bu hadisəlrə əsasən Şərqi Avropada — Polşa, Ukrayna, Baltik dövlətləri və Bessarabiyada baş vermişdir. Alman ordusunun gözlənilmədən 22 iyun 1941-ci ildə hücuma keçməsindən sonra NKVD-ə siyasi məhbusları Sovet İttifaqının daxili bölgələrinə köçürmək əmr edildi. Lakin Qızıl Ordunun qısa müddətə ger çəkilməsi, nəqliyyat və digər vasitələrinin çatışmazlığı, qanuni prosedurlara ümumi etinasızlıq nəticəsində məhbusların kütləvi edam edilmələri baş verdi.
Ümumi öldürülənlərin sayı ölkələrə görə dəyişməkdədir. Ukrayna SSR-də təxminən 9 min,[1] Polşada (hal-hazırda Ukraynanın qərbi nəzərdə tutulur) 20–30 min rəqəmləri göstərilməkdədir.[2] Ümumi öldürülən sayının isə təxminən 100 min nəfəri əhatə etdiyi və bütün bunların cəmi bir neçə həftə ərzində baş verdiyi bildirilir.[3]
Almanların Barbarossa əməliyyatına başlaması NKVD də daxil olmaqla, bütün sovet dövlət orqanlarının təəccübünə səbəb oldu. Həm də Molotov-Ribbentrop paktı nəticəsində SOvet İttifaqının ələ keçirdiyi ölkələrdə NKVD-in həbsxanaları siyasi məhbuslarla dolub-daşmaqda idi. İşğal edilmiş şərqi Polşada NKVD-ə sayı 140 mindən çox olan siyasi məhbusu köçürmək və ortadan qaldırmaq əmr edilmişdi (əmr no.00803). Ukrayna və Belarusda 60 min siyasi məhbus pöiyada şəkildə evaukasiya edilmişdi. Rəsmi sovet rəqəmlərinə görə, köçürülmələr zamanı 9.800 nəfər həbsdə, 1443 nəfər köçürülməsi zamanı edam edilmiş, 59 nəfər qaçmağa çalışarkən öldürülmüş, 23 nəfər alman bombardmanı, 1057 nəfər isə digər səbəblərdən ölmüşdür.[4]
Orest Subtelnının sitat gətirdiyi tarixçi Yuri Boşik, qətllər haqqında yazırdı:
Təkcə edam edilənlərin sayı deyil, həm də onların ölmə tərzi də xalqı şoka saldı.[5]
Həbs edilənlərin ailələri sovetlərin geri çəkilməsindən sonra həbsxanalara getdilər, lakin cəsədlərin kimliyinin müəyyən edilməyəcək qədər pis bir halda parçalançış olduğunu gördükdə dəhşətə qapıldılar. Məhkumların çoxunun ölmədən öncə işğəncəyə məruz qaldığı bariz idi, həm də xeyli sayda məhbus kütləvi güllələnmə ilə öldürülmüşdü.[5][a]
150 min məhbusdan təxminən 100 mini öldürüldü, yerdə qalanlarının çoxu Sovet İttifaqının daxili bölgələrinə köçürüldülər.[2] Həmçinin hməhkumlardan bəzilərini köçürməyə və ya öldürməyə vaxt qalmadığı üçün həbsxanalarda unudulmuşdular, bəziləri isə edam prosesi zamanı qaçmağı bacarmışdı.[6]
NKVD Krımdan başlamaqla Polşaya qədər bir çox yerlərdə siyasi məhbus qətllərinə yol vermişdi.[7] Alman işğalının başlanmasından dərhal sonra NKVD öz həbsxanalarının çoxunda siyasi məhbusların öldürülməsinə başladı və qalanlarını ölüm yürüşlərində evakuasiya etdi.[8][9] Onların çoxu siyasi məhbuslar olmaqla birlikdə, məhkəmə olmadan həbs və edam edilmişdilar. Bu kütləvi edamlaın bir çoxu sonradan işğalçı alman qüvvələri tərəfindən sənədləşdirildi və antisovet, antiyəhudi propaqandasında istifadə edildi.[10][11][12] Müharibədən sonra və son illərdə Almaniya, Polşa, Belarusiya və İsrailin səlahiyyətliləri məhbuslarının öldürüldüyü ən azı 25 həbsxananı və daha çox sayda kütləvi edam yerlərini müəyyənləşdirdi.[8]
26 iyunda sağ qalmağı bacarmış məhbuslar Çervyen həbsxanasına yerləşdirildilər. Məhbusların sırasına daxil olan bir neçə kriminal məhbus Qızıl Orduya qatılmaq istədiklərini bildirdikdən sonra azad edildilər.[15] 27 iyun tarixində Belarus NKVD-i mərkəzi NKVD-in həbsxana idarəsinin rəhbəri Mixail İvanoviç Nikolskidən məktub aldılar.[15] Məktubda 400 məhbusu Çervyendə buraxmağı, qalanlarını isə öldürmək əmr edilirdi. Məhbusların sənədlərinin almanların Minski bombardman etməsi nəticəsində yox edilməsinə görə, NKVD zabitləri öldürüləcək 400–750 şəxsi demək olar ki, təsadüfi seçməyə başladılar.[15] 26–27 iyun gecəsi seçilmiş şəxslər Çervyendən Babruyska doğru aparıldılar. Əvvəlcə NKVD işçiləri yürüşə davam gətirə bilməyənləri güllələdilər. Sonra, Çervyendən təxminən 1,5–2 kilometr (0,93–1,24 mil) aralıda bir meşədə NKVD kütləvi edam təşkil etdi. Litvalı məhbuslardan 40-a yaxını sağ qaldı. Ümumilikdə 200-ə yaxın məhbus qaçmağı bacardı.[17][18]
Qırğının ilk anım mərasimi 1990-cı ilin iyulunda litvalı fəallar yol kənarında ziyarətgah, belaruslar isə xatirə xaç ucaltdıqları zaman baş verdi.[19]
9 iyulda keçirilən kütləvi edam zamanı öldürülən sayının 193 nəfər olduğu güman edilir.[26][27]
.jpg)
1941-ci ildə Polşanın şərqinin yarısında Sovet hakimiyyəti altında yaşayan polyak əhalinin böyük bir hissəsi SSRİ-in ucqar bölgələrinə köçürülmüşdülər. Digərləri, o cümlədən çoxlu sayda başqa etnik mənsubiyyətə malik polyak mülki şəxsləri (əsasən belaruslar və ukraynalılar) bölgənin şəhərlərində müvəqqəti həbsxanalarda saxlanılırdılar və burada ya Moskvadakı NKVD həbsxanalarına, ya da Qulaqlara sürgün edilmələrini gözləyirdilər. Polşanın şərqində yaşayan 13 milyon insandan təxminən yarım milyonunun həbsdə olduğu və onların 90%-dən çoxunun kişi olduğu təxmin edilir. Beləliklə, Alman hücumu zamanı yetkin kişilərin təxminən 10% -i həbs edilmişdi. Çoxları işgəncə və ya baxımsızlıqdan həbsxanalarda öldü.[8] İşgəncə üsullarına qurbanların qaynar suda yandırılması, qulaqların, burunların və barmaqların kəsilməsi daxildir. Timoti Snayder hesab edir ki, NKVD 1941-ci ildə Almaniyanın SSRİ-yə hücumundan sonra 9817 həbsdə olan Polşa vətəndaşını güllələyib. Müharibədən əvvəlki Polşada NKVD-nin qırğın yerləri indi Litvada, Belarusiyada və Ukraynadadır.[31][8]
Qətliamın təklivi NKVD rəhbəri Lavrenti Beriya tərəfindən verilmiş və İosif Stalin tərəfindən qəbul edilmişdir. Öldürülənlərin sırasına 8 min nəfəri Polşanın 1939-cu ildə işğal edilməsi zamanı əsi götürülən zabitlər, 6 min nəfəri polis zabitləri, 8 min nəfəri isə SSRİ-nin kəşfiyyatçı, mülkədar, təxribatçı, fabrik sahibi, rahib və vəkil olaraq qəbul etdiyi polyak ziyalıları idi.[32] Köhnə Polşa ordusu çoxmillətli olduğu üçün öldürülənlərin sırasına belaruslar və ukraynalılar da daxil idi. Həmçinin hadisə zamanı yəhudilər də öldürülmüşdü. Onların sırasına Polşa yəhudi icmasının baş ravvini olan Baruç Steynberq də daxil idi.[33]
1943-cü ilin aprelində Almaniya Katın meşəsində kütləvi məzarlıqların aşkar edilməsi barədə ictimaiyyətə məlumat verdi.[34] Polşanın Londonda yerləşən mühacir hökuməti Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsi tərəfindən tədqiqatın aparılmasını istədiyi vaxt Stalin onlarla diplomatik əlaqəni kəsmək qərarına gəldi və kütləvi qətllərin almanlar tərəfindən həyata keçirildiyini bildirdilər. 1990-cı ilə qədər SSRİ qətliamın onlar tərəfindən həyata keçirilməsini inkar etdi və üzr istəmədi.[32][35][36]
Daha sonralar SSRİ Baş Prokurorluğu (1990–1991) və Rusiya Federasiyası (1991–2004) tərəfindən aparılmış tədqiqatlar zamanı qətliamın SSRİ tərəfindən həyata keçirildiyi təstiqləndi. Rusiya qətliamın SSRİ tərəfindən həyata keçirildiyini qəbul etsə də, onu müharibə cinayəti və kütləvi qətl kimi görməkdən imtina etdi. Qurbanların öldüyü əsas gətirilərək istintaq bağlı elan edildi və qətliam Böyük Təmizləmənin bir hissəsi olduğu üçün öldürülənlərə bəraət verilmədi.[37]
2010-cu ilin noyabr ayında, Rusiya Federasiyası Dövlət Duması qətliamın həyata keçirilməsində Stalin və digər dövlət xadimlərinin günahkar olduğuu ehtiva edən bəyannaməni təstiqlədi.[38]
Sovetlər tərəfindən ələ keçirilmiş müasir Ukraynanın qərbində də NKVD tərəfindən kütləvi məhbus edamları həyata keçirilmişdir. Bunlara daxildir:
Həyətdən qapılar yuxarıdan aşağı meyitlərlə dolu geniş bir məkana aparırdı. Aşağıdakılar hələ də isti idi. Ölənlərin 15–60 yaşları arasında olsalar da, əksəriyyəti 20–35 yaş arasında idi. Onlar müxtəlif pozalarda, açıq gözlər və üzlərində terror maskaları ilə uzanmışdılar. Onların arasında qadınlar da çox idi. Sol divarda kişilik orqanları kəsilmiş, çiyinləri çətinliklə örtülən üç kişi çarmıxa çəkilmişdi. Onların altında yarı oturmuş, yarı söykənmiş formada duran və ağızlarında bu orqanlar [kişi cinsiyət orqanı] olan iki rahibə vardı. NKVD-nin sadizminin qurbanlarını ağızdan və ya başın arxasından güllə ilə öldürürdülər Amma əksəriyyəti qarnından süngü ilə bıçaqlanmışdı. Bəziləri çılpaq və ya demək olar ki, çılpaq idi, bəziləri isə səliqəli küçə paltarında idi. Bir nəfər qalstuklu idi, çox güman ki, yenicə həbs olunmuşdu.
Bu qırğınların ardınca dərhal Lvov poqromu başladı. Bu poqrom alman hərbi dairələri və Ukrayna Millətçi Təşkilatı tərəfindən şəhərin ələ keçirilməsindən dərhal sonra başlamışdı. Şəhərin yəhudi sakinləri ukraynalı millətçilərin, şəhər sakinlərinin və alman əsgərlərinin hücumlarına məruz qaldılar. Bəzi hallarda yəhudi sakinlərə qarşı qırğınlar və zorakılıqlar NKVD-nin törətdiyi qətllərə görə haqlı qisas kimi qələmə verilirdi.
78 Ukrayna həbsxanası üçün Sovet statistikası:[42]
1941-ci ildə Oryol həbsxanasında 5 min siyasi məhkum saxlanılmaqda idi. 5 sentyabr 1941-ci ildə Lavrenti Beriyanın əmrinə əsasən NKVD güllələnməsi planlanan 170 Oryol məhkumunun siyahısını hazırladı. Beriya iddia edirdi ki, siyahıdakı şəxslər "məhkumların ən əqəzbli hissəsini" təşkil edirlər və onlar müharibə zamanı məğlubiyyətçi təbliğat aparmaqla birlikdə, yeraltı fəaliyyətlərini yeniləmək üçün qaçış planlamaqdadırlar". Hazırlanmış siyahı Stalinə göndərildi və onun tərəfindən də təstiqləndi. 8 sentyabr tarixində hakim Valisi Ulrix (kollegiumun başçısı kimi), Dmitri Kandybin və Vasili Bukanov heç bir sübut və araşdırma olmadan rəsmi şəkildə 161 nəfəri ölümə məhkum etdi. Edam vaxtı siyahıda olanların bəziləri artıq ölmüş və ya köçürülmüş, digərləri isə sərbəst buraxılmışdı. Edam edilənlərin çoxu xarici vətəndaşlar idi, aralarında hətta Albert Eynşteynin azad edilməsini tələb etdiyi Fritz Noether[b] də var.[44][45]
 |
 |
UREYIM.AZ |  |
 |
|