Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının xronologiyası — XVIII əsrin sonuna qədər azərbaycanca ədəbiyyatın ortaya çıxması ilə azərbaycan şeirlər yazan müəlliflərin siyahısıdır. Diqqətə alınmalıdır ki, bəzi şairlər müxtəlif mənbələrdə azərbaycanlı, türk və ya türkmən olaraq göstərilir.
“Dünya dilləri” seriyasında ədəbi Azərbaycan dilinin ortaya çıxması tarixi olaraq XIII əsr hesab edilir.[1] Azərbaycan ədəbiyyatının ortaya çıxması XIII—XIV əsrdə yaşamış İzzəddin Həsənoğlunun adına yazılır.[2] Akademik “Şərqin tarixi” azərbaycan dilində ədəbiyyatın ortaya çıxması tarixi olaraq XIV—XV əsrləri göstərir.[3] Azərbaycan dilində erkən mətnlər həmçinin qədim Osmanlı ədəbiyyatının bir hissəsi hesab edilir.[4] Müstəqil azərbaycan dilinin son şəklinə gəlməsi dövrü XVIII əsr hesab edilir.[5] Azərbaycan dili kimi adlandırılan ilk çap XX əsrin əvvəllərinə aiddir.[6]
Adı | Şəkil | Aidiyyəti | Dillər | Qeyd | |
---|---|---|---|---|---|
1 | İzzəddin Həsənoğlu[7] (XIII-XIV əsrlər) |
Xorasan | azərbaycanca, farsca |
İzzəddin Həsənoğlunun azərbaycanca "Apardı könlümü bir xoş qəmərüz canfəza dilbər", "Necəsən gəl, ey yüzü ağım bənim" və "Əcəb bilsəm məni şeyda qılan kim" başlıqlı 3, farsca isə "Rəhmsiz xəlq olunubdur o nigarım, nə edim" başlıqlı 1 qəzəli məlumdur.[8] | |
2 | Nəsir Bakuvi[9] (XIV əsrin əvvəli) |
azərbaycanca | Cavad Heyətə görə Elxanilər dövlətinin hökmdarı Məhəmməd Olcaytunun mədhiyyəçisi olmuşdur. Əli Dustzadeh onun mövcudluğuna şübhə edir.[9] | ||
3 | Mustafa Zərir (XIV əsr) |
Ərzurum | azərbaycanca | 1380-ci ildə və ya 1388-ci ildə Məhəmməd peyğəmbərin həyatından bəhs edən "Sirətün-Nəbi" poemasını yazmışdır, Yusif və Züleyxa əsərinin müəllifidir, türk[10] və ya azərbaycanlı[11] şairdir. | |
4 | Qazi Bürhanəddin (1344-1398) |
milliyyəti: Azərbaycan türkü[12][13][14] dövlətlər: Ərətna bəyliyi, Qazi Bürhanəddin bəyliyi |
azərbaycanca[15], farsca, türkcə |
Qazi Bürhanəddinin rübailəri, tuyuğları və divanı vardır. Yaradıcılığı türk ədəbiyyatı üçün önəmlidir[16], türkmən[17] və ya azərbaycanlı şairdir. |
Adı | Şəkil | Aidiyyəti | Dillər | Qeyd | |
---|---|---|---|---|---|
1 | Şah Qasım Ənvar (1356-1434) |
Sərab | azərbaycanca, farsca |
Herat və Səmərqənddə yaşayıb, əsaslərini əsasən farsca[18] yazıb, "Ənis-ül-arifin" və “Ənisul-aşiqin” əsərlərinin müəllifidir[19], azərbaycan dilində qəzəl, müləmmə və tuyuqları yazıb.[18] | |
2 | İmadəddin Nəsimi (1369-1417) |
Şamaxı[20][21][22], Təbriz[21][23], Diyarbakır[23][24], Bursa[25], Hələb[24][26], Bağdad[22][26][27] Şiraz[28] |
azərbaycanca, ərəbcə, farsca |
İmadəddin Nəsimi Hürufizm tərəfdarıdır, bayat tayfasındandır[29], azərbaycanca və farsca divanları var. O, həmçinin türk[30][31][32] şairi hesab edilir. | |
3 | Cahanşah Həqiqi (1397-1467) |
dövlət: Qaraqoyunlular |
azərbaycanca[33], farsca |
1467-ci ildə vəfat edib. Vladimir Minorskiyə görə onun şeirlərinin dili Azərbaycan türkcəsi adlandırılan cənubi türkmən dialektinə aiddir.[34] Bəzən türkmən şairləri arasında sıralanır.[35] Matenadaranda (Ermənistan) saxlanılan Cahanşah Həqiqinin divanı azərbaycan və fars dillərində yazılmış qəzəl, məsnəvi və rübailərdən ibarətdir. Azərbaycan dilində seçilmiş şeirləri 1986-cı ildə çap edilib.[36] | |
4 | Hamidi (1407-?) |
İsfahan | azərbaycanca | Divan müəllifidir, 1450-ci illərdə Türkiyəyə (Osmanlı imperiyası) gedib.[37][38] Rahət olmadı dil, ey rahati-can, sən gedəli qəzəlinin müəllifir. | |
5 | Əhmədi Təbrizi[39] (XV əsrin sonu) |
dövlət: Ağqoyunlular |
azərbaycanca | Əhmədi Təbrizi Fəridəddin Əttarın "Kitab əl-Əsrar" əsərini tərcümə etmişdir.[40] Möhsün Nağısoylunun "Əhmədi Təbrizi və "Əsrarnamə" tərcüməsi" kitabında Əhmədi Təbrizinin “Əsrarnamə” tərcüməsi (1479) onun farsca orijinalı ilə müqayisəli təhlil olunub.[41] | |
6 | Sultan Yaqub (?-1490) |
dövlət: Ağqoyunlular |
azərbaycanca[42] | Ağqoyunlu dövlərinin hökmdarıdır, azərbaycanca şeirlər yazmışdır.[42] | |
7 | Xətai Təbrizi (XV əsr) |
dövlət: Ağqoyunlular |
azərbaycanca[42] | "Yusif və Züleyxa" poemasını Sultan Yaquba həsr etmişdir.[42] Bu poema azərbaycan dilində yazılmış ilk poemalardan biri hesab edilir. Əsərdə istifadə edilən dil sadədir. Bu göstərir ki, Xətai Təbrizi qədim xalq ədəbiyyatı və klassik şərq ədəbiyyatı ilə tanış idi. Bu poemaya məxsus 6 əlyazma AMEA Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır.[43] |
Adı | Şəkil | Aidiyyəti | Dillər | Qeyd | |
---|---|---|---|---|---|
1 | Həbibi (1470-ci illər-1520) |
Bərgüşad (indi Ucar rayonunda) və ya Göyçay[44] | azərbaycanca[45] | Həbibinin 42 şeiri qorunub-saxlanılıb.[46] (məsələn, Tövhid və Qəzəl) Nəsiminin lirik poemasının Həbibi üzərində,[47] Həbibinin isə Azərbaycan poeziyasının inkişafında və Füzuli kimi şairlərin əsərlərində təsiri böyükdür. | |
2 | Aşıq Qurbani (XV əsrin 70-ci illəri-XVI əsrin sonu) |
Diri (Cəbrayıl rayonu)[48] | azərbaycanca[49] | Qurbani ilk məşhur aşıqdır, bir müddət Şah İsmayıl Xətainin yanında yaşadıqdan sonra anadan olduğu Diriyə geri qayıdıb. XVII-XVIII əsr azərbaycan dastanı "Qurbani" onun həyatından səhnələri və şeir nümunələrini əks etdirir. | |
3 | Şah İsmayıl Xətayi (1487-1524) |
Ərdəbil | əsasən azərbaycanca[50], qismən farsca |
Səfəvi hökmdarı Şah İsmayıl "Xətai" (azərb. خَطَایِی) ləqəbilə doğma [51] azərbaycan və fars dillərində şeirlər yazmışdır. Onun oğlu Sam mirzə Səfəvi, həmçinin bəzi sonrakı müəlliflər iddia edir ki, o, azərbaycan dilində [51][52][53][54] yazdığı qədər farsca da yazıb, ancaq dövrümüzə onun farsca şeirlərinin az bir hissəsi gəlib çatıb. Şah İsmayıldan başlayaraq təqribən bir əsr boyunca Səfəvi imperiyasında azərbaycan dili sarayda, orduda və məhkəmədə istifadə edilib. | |
4 | Məhəmməd Füzuli (1494-1556) |
Kərbəla | azərbaycanca[55][56], farsca[57], ərəbcə [58][59][60][61] |
Məhəmməd Füzuli müxtəlif mənbələrdə Azərbaycan,[58][59][60][61]
[62][63][64][65][66][67][68][69][70], Osmanlı [71][72][73][74][75] və türk [76][77][78][79][80][81] şairi hesab edilir. Leyli və Məcnun poemasını yazan Məhəmməd Füzuli Azərbaycan poeziyasının klassiki hesab edilir. O, Azərbaycan və türk poeziyasının inkişafında böyük rol oynayıb.[62][73][74][75][76][82][83] | |
5 | Həqiri Təbrizi (XV əsrin sonu-XVI əsrin başlanğıcı) |
azərbaycanca [84] | "Leyli və Məcnun" poemasını yazmışdır. | ||
6 | Kişvəri (XVI əsrin başlanğıcı) |
Salmas[85] | azərbaycanca[86][87][88] | Kişvəri doğma azərbaycan dilində şeirlər yazmışdır.[88] Günümüzə Kişvərinin divanı gəlib çatıb.[87] Azərbaycanca yazılmış divanın əlyazması AMEA-ın Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır.[85] |
Adı | Şəkil | Aidiyyəti | Dillər | Qeyd | |
---|---|---|---|---|---|
1 | Məhcur Şirvani (XVII əsrin sonu-XVIII əsrin əvvəlləri) |
Şamaxı | azərbaycanca | Məhcur Şirvani “Qisseyi-Şirzad” poemasını yazmışdır.[108] | |
2 | Nişat Şirvani (1690-1740) |
Şamaxı | azərbaycanca | XVIII əsrin ilk yarısında yaşamış Azərbaycan şairidir,[109] qəzəllər müəllifidir, yalnız az bir hissəsi günümüzə gəlib çatmışdır.[110] | |
3 | Şakir Şirvani (XVIII əsr) |
Şamaxı | azərbaycanca | XVIII əsrin ilk yarısında yaşamış Azərbaycan şairidir, lirik şeirlərin müəllifidir, "Əhval-i Şirvan" əsərində Nadir şahın 1743-cü ildə Şamaxıya yürüşünü təsvir edir.[111] | |
4 | Arif Şirvani (XVIII əsr) |
Şamaxı | azərbaycanca | Arif Şirvani qəzəl və satirik şeirlər müəllifidir.[112] | |
5 | Arif Təbrizi (XVIII əsr) |
Təbriz | azərbaycanca | Arif Təbrizi qəzəl müəllifidir.[112] | |
6 | Hacı Çələbi Zari (XVIII əsr) |
azərbaycanca [112] | |||
7 | Ağa Məsih Şirvani (XVIII əsr) |
Şamaxı | azərbaycanca | Ağa Məsih Şirvaninin bizə gəlib çatmayan "Şahnamə" adlı əsəri Quba xanı Qubalı Fətəli xana həsr olunmuşdur.[113][114] Əhməd xan Şahsevənin 1749-cu ildə Şirvana basqınından bəhs edən mənzumələri XVIII əsr Azərbaycan ictimai siyasi həyatından bəhs edir.[115] | |
8 | Nəbi (XVIII əsr) |
azərbaycanca | Müxəmməs müəllifidir.[112] | ||
9 | Molla Vəli Vidadi (1709-1809) |
Şəmkir | azərbaycanca[116] | Molla Vəli Vidadi | |
10 | Molla Pənah Vaqif (1717-1797) |
dövlət: Qarabağ xanlığı |
azərbaycanca | Molla Pənah Vaqif | |
11 | Xəstə Qasım (1680-1760-cı illər) |
Təbriz | azərbaycanca[117] | Xəstə Qasım | |
12 | Aşıq Valeh (1729-1822) |
dövlət: Qarabağ xanlığı |
azərbaycanca[118] | Aşıq Valeh | |
13 | Şikəstə Şirin (XVIII əsr) |
azərbaycanca[119] | |||
14 | Miskin Məhəmməd (XVIII əsr) |
azərbaycanca[112] | |||
15 | Sayat Nova (1712-1795) |
Tiflis | azərbaycanca,[120] ermənicə, gürcücə |
Sayat Novanın günümüzə 68 ermənicə[121], 34 gürcücə[122] və 115[123] azərbaycanca [124][125][126][127] şeiri gəlib çatmışdır. Sayat Novanın azərbaycanca yazdıqları digərlərindən 20% çox olsa da azərbaycanca şeirlər az tədqiq edilmişdir. Azərbaycanlı ədəbiyyatşünas Həmid Araslı Sayat Novanın 40 şeirdən ibarət toplusunu çap edib.[128] 1758-ci ilin əvvəli Sayat Novanın Azərbaycan sahəsində fəaliyyətinin çiçəklənməsi dövrü kimi görünür. Ancaq Azərbaycan dili Qafqazda linqva franka olduğundan və gürcü sarayında yaxşı başa düşüldüyündən Sayat Nova bu dildə mahnılarını cəmiyyətdə, Tiflis və Telavinin içində və çölündə ifa etmiş ola bilər.[129] |
Vagif Aslanov. Nasimi, poet-philosopher of Azerbaijan (англ.) // The UNESCO Courier: a window open on the world. Arxivləşdirilib 2017-06-12 at the Wayback Machine — 1973. — Т. XXVI. — С. 39.