Orta Azerbaycanca - Wikipedia - Ureyim.az

Orta azərbaycan dili hələ XV əsrdə Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu dövlətləri dövründə danışıq və yazı dili kimi mövcud idi. 1500-cü ildən sonra bu dil yalnız Azərbaycan üçün deyil, həm də daha geniş bir ərazi üçün keçərli olan regionalarüstü bir variant kimi inkişaf edə bildi. Bu inkişaf, İsfahan kimi siyasi bir mərkəzin ətrafında formalaşan geniş coğrafiyada baş verdi. XV əsrin erkən orta azərbaycan ədəbiyyatının nümayəndələri sırasında Cahan şah Qaraqoyunlu, Şah İsmayıl və Məhəmməd Füzuli kimi şairlər yer alır.

Orta azərbaycan dili Qafqazda və cənub-şərqi Dağıstanda ünsiyyət vasitəsi (lingua franca) kimi fəaliyyət göstərirdi. Hökumət dairələrində və ordu içərisində geniş yayılmışdı. Səfəvi dövründəki döyüşçülərin əksəriyyəti yalnız bu dildə danışır, fars dilini bilmirdilər. 1617–1618-ci illərdə bu müşahidələri qələmə alan italyan səyyah Pietro della Valle orta azərbaycan dilinin osmanlı türkcəsindən fərqli olduğunu qeyd edir və bu dildə “tatar”, yəni şərqi türkcə mənşəli bir çox sözün olduğunu vurğulayır.

Orta azərbaycan dili haqqında biliklər hələ də məhduddur; çox az mətn linqvistik təhlilə məruz qalmışdır. Bellər-Hann 1494–1495-ci illərə aid “Tarixi-Xətai” əsərini araşdırmışdır. Oğuz dilləri kontekstində, xüsusilə Azərbaycan və Osmanlı türkcəsi arasındakı əlaqələr, İranda Azərbaycan dialektlərinin təsnifatı və xüsusilə fars və türkcə arasındakı dil təması nəticəsində yaranan proseslər Mainz Universitetinin İran–Türk tədqiqat layihəsinin əsas mövzularından biri olmuşdur.

XVI əsrdə Məhəmməd əl-Katib (ləqəbi Nişati Şirazi) tərəfindən bu dilə bəzi əsərlər tərcümə edilmişdir. Bunlardan biri “Şühədanamə”dir. Bu əsər Hüseyn Vaezi Kaşifinin 1502–1503-cü illərdə fars dilində qələmə aldığı “Rəvzət əş-şühəda” əsərinin 1538-ci ildə edilmiş tərcüməsidir. Kitab Əli ibn Əbu Talibin və Kərbəla şəhidlərinin həyatından bəhs edən rəvayət və əfsanələri əhatə edir. Digər əsər isə məşhur “Səfvət əs-səfa”nın (İbn Bəzzaz tərəfindən 1358-ci ildə yazılmışdır) 1542-ci ildə edilmiş tərcüməsi olan “Kitab-i təzkirə-i Şeyx Səfi”dir. Bu əsərdə Şeyx Səfiəddinin həyatı təsvir edilir.

Hər iki əsər mühüm şiə mətnləri sayılır və Nişati bu tərcümələrin məqsədini fars dilini bilməyən türk tələbələrə, sufilərə, türk tayfalarına mənsub mollalara və Türküstan xalqına fayda vermək kimi göstərmişdir. Şah I Təhmasib dövründə onun bu işi görməsini təşviq edən siyasi fiqurlar sırasında Səfəvi sarayında Təbriz və Qəzvində yüksək vəzifə tutmuş qızılbaş mənşəli məmur Şahqulu-Xəlifə Zülqədər və Şiraz valisi Qazi xan Təkəli yer alırdı.

Pietro della Valle bir müddət İsfahanda yaşadığı dövrdə fars dilini deyil, əsasən azərbaycan (orta azərbaycan) dilini sistemli şəkildə öyrənməyə üstünlük verirdi. Boş vaxtlarından istifadə edərək 1620-ci ildə "Grammatica Della Lingua Turca" adlı orta azərbaycan dili qrammatikası kitabını yazıb nəşr etdirmişdir.

Səfəvilər imperiyasına etdiyi səfər zamanı Baltazar de Lozye də İsfahanda olarkən Matta və Yəhya İncilinin azərbaycan dilinə tərcüməsi ilə məşğul olmuşdur. Fransız missioner Rafael dyu Man azərbaycan dilinə “əcəm türkcəsi” adını verərək bu dilin "osmanlı türkcəsindən daha zərif səsləndiyini" qeyd etmişdir. Əslində, de Lozyenin hazırladığı qrammatik eskiz Rafael dyu Manın əsəri idi. Bu, onun linqvistik məsələlərdə səyyahlara yardım etdiyi ilk hal deyildi. Məsələn, Rafael dyu Man fransız şərqşünası François Pétis de la Croixa İsfahanda olduğu müddətdə fars dili üzrə ilkin bilikləri öyrətmişdi.

Başqa bir qrammatika da mövcuddur. Bu qramatika əsəri 1679-cu ildə Rafael dyu Manı İsfahanda ziyarət etmiş isveçli alim tərəfindən onun qeydləri əsasında hazırlanmışdır. Həmin qrammatika fransız dilində yazılmışdır, lakin orada hallanma və fel şəkilləri, mülkiyyət əvəzlikləri və sairə ilə bağlı nümunələr təqdim olunmuş, həmçinin gündəlik İsfahan mühitində işlədilən ümumi sözləri əhatə edən fransızca-azərbaycanca bir lüğət də daxil edilmişdir.

Burun səslərinin təsiri ilə türkcədə başlanğıc "b" səslərinin "m" ilə əvəz olunması prosesi "mən" və "miŋ" sözlərində tam şəkildə baş verir. "Bu" sözünün dolayı forması isə müxtəlif variantlarla təmsil olunur: məsələn, "Şühədanamə" əsərində "bunı ~ munı", "bunda ~ munda" formalarına rast gəlinir. Halbuki "Təzkirə-i Şeyx Səfi" əsəri bu formalar arasında müəyyən üstünlük verir, lakin hər iki mətndə "bunlar (bular)" forması müşahidə olunur. Bu iki mətn arasında bənzər münasibət burunla təmasda olmayan medial "b" səslərində də görünür; məsələn, "kibi ~ kimi" variantları, lakin bəzi hallarda yalnız "kimi" forması işlədilir.

Başlanğıc "q" səslərinin "ğ" ilə dəyişməsi isə bu mətnlərdə müşahidə olunmur (nadir hallarda görünən "ğalabalıq - tolpa” kimi nümunələr istisna olmaqla). Bununla belə, medial və son mövqedə "q" səslərinin səslənməsi və ya spirantlaşması baş verir, lakin bu proses ardıcıl deyil. Bəzi sözlər əsasən "x" ilə yazılır, məsələn: yaxşı, bax, oxu, qalx, saxla, yıx (yıx). Digər hallarda yazılış dəyişə bilər, lakin bu dəyişiklik sözün mövqeyindən və ya sonrakı səsin keyfiyyətindən asılı olmur. Ümumiyyətlə, "x" ilə yazılan formalar üstünlük təşkil edir, məsələn: çıx ~ çıq (çıxma, çıxa, çıxdı ~ çıqma, çıqa, çıqdı), yaxın ~ yaqın, yox ~ yoq, çox ~ çoq.

Son "q" səsi tez-tez səslənərək, çox güman ki, səslənmiş spiranta çevrilir (baxmayaraq ki, غ hərfi bu səslərin spirant xüsusiyyətini birmənalı şəkildə ifadə etmir). Bu səslənmə əsasən başlanğıcda samitlə gələn şəkilçilərdən əvvəl (həmçinin, hər zamankı kimi, saitdən əvvəl) və sözlərin mütləq son mövqeyində baş verir. Nümunələr: başmağçı, ırağdan, uçmağda, uşağları, bulmağda, ayağ (ayaq), ispāhiliğ, ağlamağ. Son mövqedə ğ ilə q arasında dəyişmə baş verir, xüsusilə də "-maq" şəkilçisində (nadir hallarda "-max" forması ilə), lakin "-lığ / -luğ" şəkilçilərində həmişə cingiltili samitli formalar işlədilir.

Oğuz dilində başlanğıc "t" səsinin "d" səslə əvəz olunması adətən belə sözlərdə müşahidə edilir: dağ, dur, diş, düş və s. Araşdırılan mətnlərdə bu ikincil səslənmə prosesində bəzi fərqliliklər mövcuddur ki, bunlar əsasən medial və ya son mövqedə duran kar samitlərin təsiri ilə bağlıdır (məsələn, litre-, tut-), bu barədə alman türkologu Gerhard Dörfer açıqlama vermişdir. Bu proses XV əsrdən başlayaraq inkişaf etmiş və təkcə kar samitlərin təsiri altında olmayan, yəni "t" hərfinin özünün dəyişməsi ilə bağlı sözləri də əhatə etmişdir. Dörfer bu halı ikinci inkişaf kimi qiymətləndirir, çünki daha qədim dövrlərə aid "d" nümunələri də mövcuddur. Lakin belə nümunələr yoxdursa, ilkin oğuz "t" səsinin qorunması ehtimal olunur.

Nişatinin mətnlərindən alınan məlumatlar göstərir ki, arxa saitli sözlərdə başlanğıcda səslənən "d" hərfi bir çox hallarda qorunmuşdur. Məsələn, müasir türkcədə də belə qədim "d" nümunələri vardır; bu, həm qədim osmanlı, həm də orta osmanlı dillərində qeyd olunmuşdur və Azərbaycan dilində də bəzi sözlərdə bu günədək saxlanmışdır. Bu, orta azərbaycan dilinə aid transkripsiya mətnlərində də təsdiqlənmişdir. Nümunələr bunlardır: dad, dadlu, daş, dut, tut (tut), danuq (şahid), daŋla (səhər çağı), daraqla.

Orijinal "t" səsinin səslənməsi, hətta qədimdən bəri işlənən "damu" (cəhənnəm) kimi alınma sözlərdə belə müşahidə olunur. Bu söz Meninski tərəfindən də “tamu seu usit [atius] damu” kimi qeydə alınmışdır. Qismən assimilyasiyaya uğramış t formaları da mövcuddur, lakin daha az yayılmış şəkildə: məsələn, "tapşur" (tapşırmaq, sifariş vermək). t < d > t səslərinin ön saitli sözlərdəki inkişafı isə bir qədər fərqli xarakter daşıyır. Belə sözlərin əksəriyyəti müasir Azərbaycan dilində qorunub saxlanılmışdır: "düş", "düzəd" (qaydaya sal), "dəniz".

Nișatiyə aid mənbələrdə, Osmanlı dilindən daha artıq dərəcədə yerli (Azərbaycan) xüsusiyyətlər müşahidə olunur. Başlanğıcda "t" və digər kar samitlə başlayan sözlər arasında "tik, tikən, tök" kimi leksik vahidlər vardır. Bu formalar həm digər orta azərbaycanca mətnlərində, həm də müasir Azərbaycan dilində (ən azından tik sözünün "tikmək" mənasında) eyni şəkildə təsdiq edilir. Halbuki müasir Türkiyə türkcəsində bu sözlərdə "d" səsi qorunub saxlanılmışdır. Şərq bölgəsinə aid digər mətnlərdə bu kimi formalar müşahidə olunmadığından, bu sözlərdə t > d səs dəyişməsi baş verməmiş, əksinə, ilkin türkcə t səsi saxlanılmışdır: təpə, tərpət, titrə, tikə, türlü-türlü ~ dürlü-dürlü, tik, tikən, tök.

Başlanğıcdakı "-yi" komponenti adətən "i" kimi səslənir, bu da müasir Azərbaycan dilində olduğu kimidir: itir, iyirmi, igid ~ yiğitlik; "-yı, -yü və -yu" şəkilləri isə əksər hallarda y ilə işlənmişdir: yıl ~ il (il), yılan (ilan), yüz (üz), yulduz (ulduz).

Ərəb qrafikası ilə yazılmış mətnlərdə müşahidə olunan bəzi tipik fonetik dəyişikliklərə "e" səsi və dodaqlanmanın itməsi daxildir. Nișatinin mətnlərində ev sözünün yazılışında mütəmadi olaraq Azərbaycan xüsusiyyəti özünü göstərir. Bu yazılış Osmanlı dilində bu formada qeydə alınmamış, daha çox şərq bölgələrində inkişaf etmişdir. Əvvəlki "ə" səsinin "e" formasına keçdiyini göstərən digər nümunələrə yeni, sev, hətta dəri, dəvə kimi sözlər daxildir.

Dodaqlanmanın itməsi nümunələri: bəylə, əylə (belə), gəvdə ~ gövdə, yeri (get). Fars dilinin təsiri ilə dodaqlanan və dodaqlanmayan saitlər arasındakı fərqin neytrallaşması prosesi daha çox müasir İran-türk şivələrinə xasdır. Bu dəyişiklikləri ərəb qrafikalı mətnlərdə müəyyən etmək isə çətindir. Q/ğ və k/g səslərini ehtiva edən hecalarda bəzi fərdi dəyişikliklər müşahidə oluna bilər: vermağ və əyləmağa sözləri "-mak" formasında işlənmişdir; bu tip velar formalar müasir Azərbaycan dialektlərində də geniş yayılmış və "-mək" şəkilçisinin velarlaşdırılmış variantı kimi tanınmışdır. Nișati mətnlərində daha çox "-mək" şəkilçisi velar kökdən sonra gəlmişdir: aparməkdə, ayrılmək , çıxarmək, qayıtmək, saxlamək, yandurmək. Durdük və ya buyurdügi kimi sözlərdə saitli şəkilçilərdəki dəyişmə, dodaq harmoniyasının neytrallaşma mərhələsinə keçid əlaməti ola bilər.

"-lik" şəkilçisində tez-tez səslənən səthi və ya velar dəyişmələr müşahidə olunur, burada sait də qeyri-sabit sayılır. Ərəb-fars mənşəli və son hecasında uzun "ī" olan sözlərdən sonra "-lığ" (nadir hallarda -liq) şəkilçisinin istifadəsi kifayət qədər geniş yayılmışdır: şīrīnlığ, ğarīblığ . Əksinə, velar kökdən sonra "-lik" şəkilçisinin istifadəsi (məsələn, həftəlik) həmin kökün səthi səciyyə daşıdığına işarə edə bilər. Bu, qısa "a" səsinin Azərbaycan dilinə xas səslənməsini göstərir. Osmanlı dilində dodaqlanan saitləri uzun müddət qorunub saxlanılsa da, şərq-türk dillərində dodaqlanmayan formalar daha geniş yayılmışdır. Bununla belə, Füzuli kimi şairlərin əlyazmalarında Osmanlı formasında dodaqlanan variantlara da rast gəlinir.

Nișati mətnlərində isim və felin birinci və ikinci şəxsin təkindəki mənsubiyyət və şəkilçi formaları sabit olaraq dodaqlanan variantlarda müşahidə olunur; bu xüsusiyyət "Tarixi-Xətai" əsərində də görünür. Lakin bu dodaqlanan üstünlüyün pozulmağa başladığını göstərən əlamətlər dedim sözündəki kimi yazılış formalarında, eləcə də bağışladım kimi variantlarda özünü göstərir. İkinci şəxsin formalarında bu tip yazılışlar qapalı hecalarda meydana çıxır: çigniŋdən. Əliŋdəki kimi qüsurlu yazılışlar da yəqin ki, bu eyni inkişafın nəticəsidir. Cəmin birinci və ikinci şəxslərindəki mənsubiyyət şəkilçilərinin ikinci elementi olan "-ız" saitində isə həmişə dodaqlanan forma üstünlük təşkil edir. Bu həmçinin birinci hecaya da təsir edərək dodaqlanan formaların inkişafını sürətləndirir. Osmanlı dilində hər iki heca dodaqlanan saitlə işlənirdi və bu tədricən uyğunlaşdırılmışdır (-umuz > -xmuz > xmxz), lakin Orta Azərbaycan formalarında ikinci elementin dodaqlanan variantı geriyə doğru dominantlıq göstərir: yolımız, qorxdınız kimi formalar yaranmışdır. İkinci elementin "-ız" kimi sabit qalması, şərq-türk dillərindəki nümunələrlə uyğunluq təşkil edir.

Qısa variant olan "-uŋ" hələ də varlığını qoruyur, lakin uzun variantın birinci səsi "-(x)ŋız" harmonik olaraq hiss edilir. İkinci şəxsin mənsubiyyət şəkilçilərində olduğu kimi, hər zaman dodaqlanmayan olan "-ız" sonluğu bu inkişafı asanlaşdırdığı güman edilir. Yiyəlik hal şəkilçisi "-(n)uŋ ~ -nuŋ ~ -(n)ıŋ"; "-üm", "-im" işlənməsi örnəkləri: kitabuŋ, yemegüŋ, būstānınuŋ, dirinüŋ, senüŋ, mənüm, şəhīdnüŋ, Taŋrınıŋ (~Taŋrınuŋ), quyınıŋ (~quyınuŋ), göziniŋ, bizim. Yiyəlik hal şəkilçisi adətən köhnə osmanlıcaya uyğun olaraq dodaqlanan samit daşıyır. Yalnız məhdud sayda dodaqlanmayan variantlar da istifadə edilmişdir ki, bunlar əsasən söz sonundakı "i/ı" səsindən sonra meydana çıxır və nümunədə göstərildiyi kimi həmişə eyni formada qalır. XV əsrin sonlarına aid olan "Tarixi Xətayi" əsərinin mətnində "~ (n)ıŋ" dodaqlanmayan forması istisnasız olaraq işlədilib ki, bu da şərqi türkcənin təsiri ilə izah olunur.

Dodaqlanan forma ilə bağlı üstünlük Aynallu dialektində "-(n)ıŋ" və Qaşqay ləhcəsində "-(n)in", "-ni" şəklində qeydə alınıb. Halbuki Qaşqaycaya məxsus daha yeni Cəmbozorgi variantında artıq harmoniyalaşmış formalar görünür. Məsələn, qızıŋ, unuŋ, lakin unıŋ kimi dodaqlanmayan reliktlərlə də növbələşirlər. Sonrakı dövrlərə aid Azərbaycan türkcəsi transkripsiya mətnləri Nişati materialları ilə uyğunluq təşkil edir və daha çox konservativ mənbələrdən gələn dodaqlanan formalardan ibarətdir. Lakin bu mənbələrdə danışıq dili nümunələrindən qeyri-fonetik yazım formalarına da rast gəlinir. Yohanessonun da qeyd etdiyi kimi, bu fərqlər ehtimal ki, dilin müxtəlif mərhələlərini əks etdirən diaxronik ardıcıllığı göstərir. Nişatiyə məxsus "-(n)ıŋ" forması isə artıq təsirə məruz qalan və şərqi türkcənin relikti olan sporadik nümunələr kimi görünür. Müasir Azərbaycan türkcəsinin şivələrində və Təbriz dialektində dodaqlanmayan yiyəlik şəkilçisi "-(n)ıŋ" artıq funksionallığını itirib, lakin dodaqlanmayan əsasdan sonra gələn köhnə dodaqlanan formalar arxaismlər kimi mövcuddur.

Bundan başqa, mənsubiyyət şəkilçilərindəki "-ız" elementi və cəmdə əmr şəkli ilə yanaşı, "-sız" söz yaradıcılıq şəkilçisində də sabitləşmiş formalar mövcuddur: camālsız, xüccətsiz, tütünsiz, susizlikdən, susızlığından. "-ıu" şəkilçisindən fərqli olaraq, bu şəkilçi Nișati mətnlərində yalnız dodaqlanmayan formada mövcuddur və bu forması ilə sabitləşmişdir. Ardınca gələn "-lıq" şəkilçisinin dəyişməsi saitin neytrallaşmasına işarə edir. "Tarixi-Xətai" mətnində bu şəkilçi çox zaman açıq saitlərlə qeydə alınır: boyağsız, carazsız. Halbuki köhnə Anadolu türk dillərində adətən "-suz" forması istifadə olunmuşdur. Burada da Çağatay türkcəsi ilə paralellik vardır; çünki orada da "-sız" dodaqlanmayan formada və dodaq harmoniyasına tabe olmadan işlənmişdir.

"-lığ/-lıq", "-luğ" şəkilçisi ilə abstrakt anlayışlar yaradan formalar: dostlığ, görklik, yoqlik, qonağlığ, atalik, həftəlik, mənlik, ğarīblığ, bāxıllıq, susizlik, susızlığından, qulluğında, qulluğcılar, danuğluğ. Nișati mətnlərində dodaqlanmayan formalar tam üstünlük təşkil edir; dodaqlanan formalar isə indiyə qədər yalnız qulluğ və danaoğluğ sözlərində qeydə alınmışdır. "Tarixi-Xətai" əsərində də oxşar vəziyyət müşahidə olunur, istisna olaraq "qaranlux" sözündə dodaqlı şəkilçiyə rast gəlinir. Burada "-lıq" şəkilçisinin səthi və velar variantlarının növbələnməsi, saitin qeyri-sabitliyinin və dodaq harmoniyasının neytrallaşma mərhələsində olduğunu göstərə bilər. Bu, həmçinin səthi harmoniyanın pozulmasının əlamətidir. Üstünlük təşkil edən velar "-lığ" şəkilçisinin işlənməsi çox güman ki, Çağatay təcrübəsinə əsaslanır; belə ki, onlar ərəb-fars alınmalarında əsasən velar şəkilçi formalarını üstün tuturdular. Söz köklərindəki səthi sait dəyişiklikləri həftəlik kimi formaların yaranmasına səbəb olmuşdur.

Təyini tamamlıq hal şəkilçisi müxtəlif morfem variantlarını əks etdirir və bu, Azərbaycan, Osmanlı və Şərqi Türk nümunələri arasında baş verən dil inkişafının davamlı prosesini göstərir. Azərbaycan türkcəsində saitlə bitən əsaslardan sonra gələn "-(n)ı / -nı" forması kifayət qədər sabitlik nümayiş etdirir. "-nı" və "-yı" şəkilçilərinin növbələnməsi digər Orta Azərbaycan mətnlərində də müşahidə olunur. Lakin danışıq dilini əks etdirən bir mənbə kimi “Tarixi-Xətai” əsərində artıq "-nı" forması norma olaraq qəbul edilmişdir.

-nı

Xazrəti Allah təālānı bəndənüŋ rızqı verməgindən mazūl edəbilürsən qamu əşyānı görə [Həzrəti Allah təalanı bəndənin ruzisini verməkdən məhrum edə bilərsən ki, o hər şeyi görə bilsin.]

Xavvānı qoyub ətəgindən əlüŋi qısadasan. [Həvvanı qoyub ətəyindən əlini çəkəsən.] -yı
Aqlīmiyāyi Qābīle müsəlləm edəyim, bir qara qarğayi gördi, ol qadar ki ol ölmiş qarğayi örtüldi və ölüyi kəfənsiz olmaz. [Əqlimiyyəni Qabilə əmanət etdim. O, bir qara qarğanı gördü. O qədər ki, həmin ölü qarğa örtüldü. Ölülər isə kəfənsiz olmaz.]

Şərqi Türk variantında samitlə bitən əsasdan sonra gələn "-nı" forması I və II şəxsin mənsubiyyət şəkilçilərindən sonra, əsasən poetik hissələrdə istifadə olunmuşdur. Bəzən bu formalar ayrı şəkildə də işlənmişdir: Mənüm çıplağlığumnı unutmaŋız və pərīşānlığumnı xātırıŋıza geçürüŋ (Mənim çılpaqlığımı unutmayın və yoxsulluğumu yadda saxlayın). Lakin Əlizadənin qeyd etdiyi kimi, "Şühədanamə" əsərində bu istifadə ümumi norma təşkil etmir. Aşağıdakı nümunələr buna dəlalət edir:

Mənüm selamumi aŋa yetir

(Salamımı ona çatdır) İşümi Taŋrıya qoyubam (İşimi Tanrıya həvalə etmişəm) Sığırlarıŋızı oraya sürüŋiz

(Mal-qaranızı ora aparın.)

III şəxsin mənsubiyyət şəkilçisindən sonra gələn Şərqi Türk forması Nișati mətnlərində, həmçinin klassik Osmanlı türkcəsində geniş yayılmışdır və "-nı" ilə yanaşı işlənmişdir:

"-n" forması:

Atların çapdılar (Atlarını sürdülər) Kārxānəsin sınduralım (Emalatxanasını dağıdaq) Mübārək əlin öpdüm (Mübarək əlini öpdüm)

-nı forması:

Atını buğdaya sürdi (Atını buğdaya sürdü) Mübārək ağzını açub (Mübarək ağzını açdı) Yüzi ilən saçlarını yuyub darağladı

(Üzü ilə saçlarını yuyub daradı)

Təyini hal şəkilçisi yalnız konkret obyektin bildirilməsi üçün deyil, Çağatay türkcəsində olduğu kimi, passiv cümlələrdə insanlara da aid edilə bilər: Üstine toprağ tökdi ol qadar ki ol ölmiş qarğayı örtüldi (Ölü qarğanı örtmək üçün onun üstünə torpaq tökdü). Bundan əlavə, bəzi hallarda bu şəkilçi mübtəda funksiyasında da çıxış edir: Mənüm qarındaşumı gögçəkdür Mənim bacım gözəldir (Mənim bacım gözəldir). Şəxs əvəzlikləri əsasən köhnə Osmanlı türkcəsi ilə üst-üstə düşür. İstisna olaraq, I şəxsdə "-m" başlanğıcı ilə fərqlənir. III şəxs üçün "ol" və "anlar" formaları işlənir; yönlü hallarda isə əsaslar "-a" ilə formalaşır. I və II şəxsin yiyəlik halları isə "bizim" və "sizün" formasındadır. Bəzi Cənubi Azərbaycan dialektlərində və XVII əsr Orta Azərbaycanca mətnlərinin transkripsiyalı variantlarında rast gəlinən "bilə-" əvəzlik formalarına burada rast gəlinmir. İşarə əvəzliklər müasir Azərbaycan dilində olduğu kimi "bu" və "ol" formaları mövcuddur; "şu" işlənmir, nadir hallarda onun daha qədim "şol" formasına rast gəlinir. Cəmdə normal forma "bunlar" olsa da, "bular" kimi köhnə variant da qorunmuşdur. Bəzi formalarda bu tez-tez "-m" başlanğıcı ilə işlənir. “Şühədanamı”də "bunı ~ munı", "bunda ~ munda" kimi növbələnmələrə rast gəlinir. Hər iki mətn üçün tipik qayıdış əvəzliyi "öz" formasıdır. “Təzkirəyi-Şeyx Səfi”də isə "kəndü / kəndüsü" kimi köhnə variantlar da istifadə olunmuşdur.

“Kim” və “nə” ilə yanaşı tipik sual formaları bunlar idi: hanğı (hansı), xanda (~ qanda, nadir hallarda handa) – harada, xandan (~ qandan) – haradan, nadir olaraq qaçan (~ xaçan, haçan) – nə zaman. "-qa/-xa" forması əsasən qorunub saxlanılıb; müasir Azərbaycan dilindəki "hara" forması yoxdur. Yönlük halda "nərəyə" (haraya) forması da istifadə edilib. “Nə” ilə birləşərə yaradılan sual formaları bunlar idi: necə, neçə, nəyşün (niyə), nəyşə (nə üçün), nəylə. Qeyri-müəyyən əvəzliklərdən mətnlərdə və onların müvafiq isimlərlə birlikdə istifadəsində aşağıdakı formalar qeyd olunur: qamu (~ xamu) – hamı, özgə – yad / başqası, nəstə (nadir hallarda nəsnə) – əşya, varı – hər şey (sıfətləşdirilmiş formada), "Hər kim yer idi varı yaxşı-u yaman bilür idi". İsmi xəbəri və felin son şəkilçilərində "-mış", "-(y)acaq", "-(y)ub" şəkilçiləri mövcuddur.

Keçmiş zamanın birinci və ikinci şəxsin şəkilçiləri saitləri açıq şəkildə göstərmir və aşağı saitlər kimi interpretasiya olunur. Bu, həm daha erkən Osmanlı türkcəsində, həm də Azərbaycan dilində qorunub saxlanmışdır. Cəmin birinci şəxsin şəkilçisi isə həmişə "ا" ilə yazılır: dönəməzüz, yaratmışuz, hətta son cingiltili samitdən sonra belə, məsələn: «Biz anuŋ maxkūmıuz» (“Biz onun məhkumuyuq”) və ya tökəüz, olauz kimi istək formasında da bu müşahidə olunur. Yazılış göstərir ki, bu morfemada başlanğıcda "-y-" və ya "-v-" elementi yoxdur, halbuki bu elementlər Osmanlı türkcəsində qəbul olunmuşdur. Eyni yazım xüsusiyyəti "Tarixi Xətayi" əsəri mətnlərinə də xasdır. Cəmin birinci şəxs şəkilçisi hələ "-k" (yəni fonetik olaraq "-x") ilə bitən forma ilə əvəz olunmamışdır. Halbuki bu formalar artıq bütün Azərbaycan ərazisində, Mərkəzi və Şərqi Anadolu bölgələrində və İranın cənubundaki türk dialektlərində geniş yayılıb. Yazılı Azərbaycan mətnlərində "-k" şəkilçisi XVIII əsrdən əvvəl müşahidə edilmir. Bununla belə, fransız alimi Rafael dü Manın İsfahanın danışıq dialektinə əsaslanan qrammatikası bu şəkilçini "-ouk" kimi qeydə almışdır.

Əvəzlik və mənsubiyyət tipli morfoloji siniflər arasında baş vermiş dəyişmə, yəni analoji yolla əvəzlik tipli formaların mənsubiyyət şəkilli formalarla əvəz olunması prosesi Nişati mətnlərində qeyri-bərabər şəkildə müşahidə olunur. Belə ki, onun mətnlərində cəmin birinci şəxsi üçün "-uk" mənsubiyyət şəkilçisi yoxdur, lakin ikinci şəxsin cəmi üçün "-sıŋız" (mənsubiyyət elementi "-ŋız" ilə) normal forma kimi işlənir. Daha qədim "-sız" forması isə yalnız bəzən istək anlamı ilə birlikdə işlənir. İndiki zamanın ifadəsi üçün ümumi vasitə arzu-istək şəkilçisi "-(u)r" olmuşdur. Onun dodaqlanan təbiəti yazıda aydın görünür, birhecalı sözlərdə aşağı səsli "-ar" variantı isə bəzən natamam yazı və ya "ا" ilə göstərilir. Gör- və vur- fellərindəki aşağı sait (görerüz – görürük, urarlar – vururlar) və yat- feilindəki yüksək sait (yatur – yatır) klassik osmanlı və dialekt arxayizmlərində yaxşı sənədləşdirilmişdir. Lakin "-ır-" variantına dair heç bir nümunə, eləcə də mərkəzləşmiş saitlərə dair yazı nümunələri yoxdur – bu isə daha sonra Azərbaycan türkcəsində arzu-istək anlamı ifadə edən sisteminin yenidən qurulmasının başlanğıc mərhələsinə işarə edən əlamətləri tapmağa imkan vermir.

İndiki zamanın inkişaf etməkdə olan "-yır", "-(y)ır" formalarının izləri yalnız daha sonrakı transkripsiya mətnlərində görünür. İstək ifadəsinin inkar forması "-maz" ilə düzəlir və buraya birinci şəxsin cəmi "-mazuz" da daxildir (bilmezüz, dönmezüz), qismən isə birinci şəxsin təkində (bilmezem, tərk edəməzəm) istifadə olunur. Təkdə birinci şəxs üçün "-manam" morfemi üstünlük təşkil edir. Bu forma hal-hazırda İranın cənub türklərinin dialektlərinin bir çoxunda (istəmənəm, qaçmanam, baş çəkmənəm), eləcə də Azərbaycanın cənub və şərq şivələrində, həmçinin Şərqi Anadoluya aid xüsusi dialektlərdə (Diyarbəkir, Urfa, Van, Ahlat) işlənməkdədir. Nişati mətnlərində də alternativ olaraq klassik osmanlı "-mazam" forması yer alsa da, "-manam" forması ilə onlar XVII-XVIII əsrlərə xas daha yeni bir inkişaf mərhələsini əks etdirirlər. Bu isə daha əvvəlki dövrlərə aid olan XV əsr orta azərbaycan mətnlərindən fərqlənir – orada nə "-manam", nə də klassik "-mazam" ilə növbələşən qədim "-man" forması görünmür. Bu morfem daha qədim tarixə malik olmaqla birlikdı, şərqi türkcə və qıpçaq mətnlərində yaxşı əks olunmuşdur. XV əsrə qədər İranın Türklərində də işlənmişdir. Hətta Şah İsmayıl, Füzuli kimi XVI əsr ədəbiyyatında da bu hallara rast gəlinir. Buna görə də Nişati mətnlərinin poetik hissələrində də bəzən görünür (məs.: bilmən).

Nişatinin mətnlərinə xas olan çox tipik bir xüsusiyyət, bitmiş zamanın ifadəsi üçün iki morfemin "-mış" və şərqi türkcə mənşəli "(y)ub" işlədilməsidir. Bu şəkilçilər kökə bitişən əlaqə şəkilçiləri ilə birlikdə işlənməsi ilə xarakterizə olunurlar. Eyni hal, hər iki morfemin müxtəlif qarışıq paradigma daxilində təmsil olunduğu bütün müasir İran türk dialektləri üçün də keçərlidir. Dörfer bu cür qarışıq paradigmaların üstünlük təşkil etdiyi altı tipi ayırd edir. Bu tiplərdə birinci və qismən ikinci şəxsdə istifadələr üçün əsasən "-mış", üçüncü şəxs üçün isə daim "-ıbdır(r)" istifadə olunur. Lakin cənub dialektləri, Dörferin Şirazda danışılan Qaşqay şivəsi üçün verdiyi təsvirə əsasən, ya yalnız "-mış", ya yalnız "-ıbdır(r)", ya da bütün şəxslər üçün hər iki morfemin birgə istifadəsinə üstünlük verirlər. Nişatinin mətnlərində də buna bənzər bir mənzərə müşahidə olunur: "-mış" və "-(y)ub" birgə şəkildə işlədilir:

Ol nəstələr kim məşayixümdən təlim alubam və anlar ilə adət eyləmişəm təkr edəməzəm» ("Öz mürşidlərimdən öyrəndiyim və onlarla vərdiş etdiyim şeyləri tərk edə bilmərəm").

Hər iki morfem bütün şəxslərdə işlədilsə də, "-mış" birinci və ikinci şəxslərdə bir qədər daha tez-tez, "-(y)ubdur" isə əsasən üçüncü şəxsdə istifadə olunur: "-mışam (~ (y)ubam)", "-mışsan (~ (y)ubsan)", "-(y)ubdur (~ -mış)".

Daha bir diqqətəlayiq cəhət isə bu iki bitmiş zaman göstəricisinin funksiyası ilə bağlıdır: müasir İran türk dialektlərində olduğu kimi, bunlar müasir standart Azərbaycan dilində "-mış" və ya müasir özbək dilində "-(i)b" morfemlərinə xas olan dolayılıq mənasını daşımır. Fars dilinin təsiri, bu morfemlərin dolayı keçmiş zaman mənasında inkişaf etməsinin qarşısını almışdır, çünki fars dilində bu mənanı ifadə edən oxşar bir forma mövcud deyildi. Buna görə də İran türk dialektlərində "-mış" və "-(y)ub" indiki zamana nisbətdə tamamilə bitmiş zaman funksiyasını daşıyır. Bu funksiya Nişatinin mətnlərində də açıq-aydın müşahidə olunur. Əksər hallarda "-mış" və "-(y)ub" ilə verilmiş türkçə tərcümə farsca bitmiş zamana uyğun gəlir, lakin bəzi hallarda bu formalar farscaya məxsus keçmiş zamana və ya indiki zamana da istinad edir. Bu isə göstərir ki, bu morfemlər məsələnin modal deyil, əsasən zaman kateqoriyası kimi istifadə olunmasına xidmət edir:

"Dedi hān dərvīşlərüŋ nəvāləsin yeyübsən (Dedi: “Həqiqətən, sən dərvişlərin çörəyini yemisən.”)"

"Ariflərdən birisi söyləmiş ki."

"Dedi çün Xazrət-i Şəyx Zāhid məni mən əyləyübdür və Xazrət-i Taŋrı tə ālādan əmr olubdur bu iki buyruğuŋ ortasından mənüm çārəmüŋ nədür» (Dedi: “Müqəddəs Şeyx Zahid bunu mənə qadağan etdikdə və bu zaman Allah tərəfindən bir əmr gəldikdə, bu iki əmr arasında mənim çıxış yolum nə ola bilərdi?”)"

"İmiş" bağlayıcı felinin funksiyası tam aydın deyil, çünki yalnız bir neçə nümunə müəyyən etmək mümkün olmuşdur. Qaşqay dialekti də daxil olmaqla bir çox dialektlərdə "imiş", ümumiyyətlə, dolayılıq (dolaylı nəql və ya qeyri-birbaşa məlumat ifadəsi) göstəricisi kimi qorunub saxlanılmışdır. Dolayılıq funksiyasının itirilməsi yalnız fars dilinin güclü təsiri altında olan Xələc dilində müşahidə olunur. Aşağıdakı nümunədəki "yox imiş" fars dilindəki keçmiş zaman forması "na-buda ast" (olmamışdır) ifadəsini əvəz edir; bu fars forması dolayılıq mənası daşımır, lakin türkcədəki cümlələri, eyni zamanda, sanki “deyilir ki...” tipli bir ifadə ehtiva edirmiş kimi də başa düşülə bilər:

"Və həm bəylə Xazrət-i Şəyhüŋ nəzri yox imiş»

(“Və beləliklə, Şeyxin də nəziriyox imiş”)"

"Suāl qıldılar kim Şəyx Zāhidüŋ aləmi yox imiş və özgələrüŋ var»

(“Soruşdular: ‘Şeyx Zahidin bayrağı olmayıb, başqalarının isə var imiş?’)."

Nişatinin mətnləri göstərir ki, "-mış" və "-(y)ub" bitmiş zaman formalarında dolayılığın itməsi və ya ümumiyyətlə mövcud olmaması sonrakı dövrün dil təmaslarının nəticəsi deyil, əksinə, bu, artıq XVI əsrdə və ondan əvvəlki dövrlərdə dilin sabit xüsusiyyəti olmuşdur. Bu hal "Tarix-i Xətayi" əsəri ilə də təsdiqlənir; orada "-mış" və "-(y)ubdur" formaları demək olar ki, həmişə təsviri funksiya daşıyır. Bənzər bir status klassik Osmanlı türkcəsində də müşahidə olunur. Beliki orada "-mış" sonluğunun əsas funksiyası nəticə bildirən bitmiş zaman olmaqla yanaşı, yalnız ikinci dərəcəli şəkildə dolayılıq mənası daşıyırdı. Eyni zamanda, "-mış" və "-(y)ub" formalarının (xüsusilə üçüncü şəxsdə "-(y)ubdur" şəklində) paralel istifadəsi də klassik Osmanlı türkcəsində müşahidə olunan bir xüsusiyyət idi. Lakin XVI əsrdən etibarən "-(y)ubdur" forması klassik Osmanlı türkcəsində aradan qalxmağa başladı.

Həm xəbər, həm də əmr cümlələrində birinci şəxsin cəmi üçün "-k" sonluğu olan şəkilçinin olmaması xüsusiyyəti müasir dialektlərdə (şərq dialektləri istisna olmaqla) qayda halındadır. Birinci şəxsin təkindəki əmr formasının yalnız əsas sonda gələn saitdən sonra "-yım" formasında və hal-hazırda da işlədilyidiyi kimi qısaldılması müşahidə olunur (məsələn, istəyim), lakin sonu samitlə bitən fellərdən sonra bu yoxdur (qoyayım, içəyim). Arzu-istək anlamını tamamilə itirmiş, yalnız ikinci şəxsləri qismən qoruyub saxlayan müasir Anadolu türkcəsindən fərqli olaraq müasir Azərbaycan türkcəsinin dialektləri fars dilinin təsiri ilə tam arzu-istək sistemini qoruyub saxlamışdır. Amma burada belə, bu formalar tez-tez xüsusilə üçüncü şəxsdə əmr forması ilə əvəz olunur. Oxşar proses klassik oOsmanlı türkcəsində də başlamışdı. Beləki bu dildə xüsusilə üçüncü şəxslərdə arzu-istək forması əmr forması ilə volyuntativlərlə əvəz olunmağa başlamışdı.

XVI əsrə aid olan Nişati mətnlərində bu inkişafın davam etdiyi müşahidə olunur. Əmr formaları şərt, zaman, nəticə və ya reallaşmamış hərəkətlərlə bağlı digər cümlə tipləri ilə birlikdə, xüsusən də modallıq bildirən cümlələrdə bütün şəxslərdə işlədilirdi. Lakin birinci və üçüncü şəxslərdə əmr formaları arzu-istək ilə paralel işlədilir. Məsələn, birinci şəxsin təklik forması: -(y)am ~ -(a)yım. Hər iki mətnə əsasən, əmr formaları daha dominantdır:

«Hükim et tā Bābil dağlarını Nimrūdīlərüŋ başlarına indürəyim»

«Quru ətmək gətürüŋ kim andan tənāvül edəyim»

(Quru çörək gətirin ki, ondan dadım)«Göŋləgümi gövdəmdən çıxarmaŋız ki əgər öləm kəfənsiz ölməyəm»

Birinci şəxsin cəmində "-(y)auz ~ -(y)alım" şəkilçisindən istifadə edilmişdir. Bu şəxsə görə fərqli formada istifadə edilmişdir. Beləki "Şühədanamədə" arzu-istək, "Təzkirə-i Səfi" də isə əmr formasına üstünlük verilmişdir:

«Bizim müddəāmiz oldur ki sənüŋ boğazuŋdan qan axıtdurauz» (“Bizim məqsədimiz odur ki, sənin boğazından qan axıdaq”).

«Pādişāh yanımıza gəlübdür kim anuŋçun duā əyləyəlim» (“Padişah yanımıza gəlib ki, onun üçün dua edək”) .

Üçüncü şəxs -"(y)a ~ -sun" formasında qurulmuşdur. Hər iki mətndə hər iki formadan istifadə olunsa da, lakin arzu-istək formasına bir qədər üstünlük verilmişdir:

«Yaqūb şūrətinə aŋa görsədəyim tā anuŋ ilən təsəlli və təskīn tapa»

(“Ona Yəqub surətində görsənim ki, onunla təsəlli tapsın”).

«Bağdād Xatun daxi iltimās qıldı kim bir loqma aŋa verə»

(“Bağdad Xatun da xahiş etdi ki, ona bir tikə versin”).

Paralel istifadə növbəti nümunədə də açıq şəkildə görünür; burada iki oxşar şərt cümləsi yer alır:

«Əgər mənüm qurbānlığımı qabūl olmaya Aqlīmiyāyı Qābīle müsəlləm ədəyim əgər bu qurbānı qabūl olsun qarındaşum mənümdür» (“Əgər mənim qurbanım qəbul olunmasa, Əqlimiyanı Qabilə verim; əgər bu qəbul olunarsa, qarındaşım [qardaşım] mənim olacaq”).

Əsas cümlələrdə və ya şərt/zaman cümlələrinin nəticə hissəsində, yəni arzu olunan, gözlənilən və ya mümkün hərəkətləri bildirən hallarda, birinci və bəzən üçüncü şəxslərdə əmr formasına üstünlük verilir:

«Devəmi bağlayım mı yoxsa təvəkkülə qoyayım»

(“Dəvəni bağlayım, yoxsa Allaha təvəkkül edim?”)

«Ey ata, vaqt ola kim…» (“Ey ata, vaxt gələr ki…”)

«Çün Taŋrınuŋ buyruğı bilə şādır olmış ola Hācər ilə İsmailüŋ miŋ cānı Allāh-taālānuŋ xazrətinə fədā olsun» (“Tanrının əmri ilə sevinmiş ola ki, Hacər və İsmayılın min canı Allah-Təalaya fəda olsun”)

«Hər kimüŋ qurbanlığı qabūl olsun, Aqlīmiyā anuŋ ola»

İkinci şəxsin arzu-istək forması belə əmr şəkli ilə əvəz edilə bilər. Aşağıdakı nümunədə ikinci şəxsin cəmi üçün olan iki şəkilçinin paralel istifadəsi göstərilir: "-(y)asız ~ -xınız":

«Çün axşam namāzı çağı qardaşlaruŋ ilən evə gidəsən mənüm bīkəsligümdən aŋasız və yəmək çağı açlığumdan yad eyləŋiz» (“Axşam namazı vaxtı qardaşlarınızla evə gedəndə mənim kimsəsizliyimi, yemək vaxtı isə aclığımı yada salın”)

"-sa" sonluğunun istifadəsi məhduddur; o, demək olar ki, yalnız üçüncü şəxsdə işlənir. Bu şəkilçi düz bir şəkildə fel kökünə birləşir və gerçək və ya potensial bir halı ifadə edir:

«Əgər buyruğuŋ olsa, əmir edəyim tā…»

Şərt cümlələrində istəyə bağlı olan "-(y)a" forması istifadə olunur, lakin bu forma bəzən birinci və üçüncü şəxsin əmr forması ilə də əvəz oluna bilir və bu zaman "əgər" bağlayıcısı ilə birlikdə işlənir. Digər yol isə "əgər" və ya çoxfunksiyalı "çün" kimi leksik vasitələrlə şərt bildirilməsi, zaman kimi digər zaman şəkilçilərinin istifadə edilməsidir. Bu vasitələr real/potensial, bəzən isə real olmayan şərtlər üçün də işlədilə bilər:

«Əgər mənüm sözümi inanmazsan hər biriŋiz bir qurbān əyləŋiz»

(“Sözlərimə inanmırsınızsa, hər biriniz qurban kəsməlisiniz.”)

Və əgər anuŋ göŋləgində bir namāz qıluram namāzuŋ dadını bilməzəm

(“Əgər onun köynəyində bir namaz qılsam, namazın dadını bilmərəm”)

Reallaşmamış şərt hallarını ifadə etmək üçün adətən arzu-istək forması şəkilçisi olan "-(y)a + idi" kombinasiyası işlədilir:

Əgər mən xaqīqat sözi anuŋ yanında söyləyəydüm ol sözlərüŋ müştərisi dəgül idi. (“Əgər mən onun yanında həqiqəti desəydim, o bu sözləri işlətməzdi”).

Şərt cümlələri ilə bağlı bu cür xüsusiyyətlər digər mətnlərdə də müşahidə olunur. Məsələn, daha qədim "Tarix-i Xətayi" mətnində "-sa" şəkilçisi birinci və ikinci şəxslər üçün yoxdur, həmçinin sadə "-sa" forması Rafael du Manın 1684-cü il qrammatikasında ümumiyyətlə nəzərdə tutulmur. Hətta onun işlədilməsi müasir dialektlərdə də xeyli məhdud şəkildədir. Bulut, Bayat dialektlərinə dair tədqiqatında qeyd edir ki, şərti arzu-istək formalı nümunələr, sadə "-sa" şəkilçili nümunələrlə müqayisədə iki dəfədən çox daha çoxdur. Ən geniş yayılmış formalar isə morfologiyaca işarələnməmiş şərti konstruksiyalardır. Bu cür xüsusiyyətlər Azərbaycan türkcəsinin tarixi və müasir dialektlərinə xas olan tipik xüsusiyyətlərdən biridir. Nişatinin mətnlərində türk dillərinə məxsus "-malı" şəkilçisi də mövcuddur, lakin sonrakı dövrlərə aid mətnlərdə bu formanın transkripsiyası yoxdur. Müasir standart Azərbaycan dili bu şəkilçinin tam paradigmasını əks etdirir, lakin Təbriz dialektində bu şəkilçi yalnız isimləşmiş formalarda qalmış, əsasən "gərəkli" (gərəh) anlamında istifadə olunan hala gəlmişdir. Digər dialektlərdə isə "-malı" hələ də fel şəkilçisi kimi mövcuddur. "Şühədənamə" bu baxımdan xeyli irəliləmiş bir vəziyyəti əks etdirir, çünki burada bütün şəxslər üçün bu şəkilçilər var, və "-malı" formalarının "ol-" və ya "idi" ilə birləşdiyi çoxlu nümunələr də qeyd olunur. Bu hal klassik osmanlı türkcəsindəki vəziyyəti xatırladır:

Bunları xamu görməli və çəkməlüüz

(“Bunların hamısını görməli və qəbul etməliyik”)

Bulay kim yolda yā mənzildə bir qurbān etməlü olauz (“Bəlkə də yolda və ya mənzildə qurban verməli olarıq”)

(Mən demək dilinə geçməz idi) və əgər nāçār deməlü olaydi mun söylərdi

(“‘Mən’ demək dilinə gəlməzdi, əgər məcbur olsaydı, ‘mun’ deyərdi”).

Hər iki mətn göstərir ki, "-malı" şəkilçisi ilə paralel olaraq zərurəti ifadə etməyin başqa yolları da mövcuddur: Məsələn, "-mak + gərək + şəxsi əvəzliklər" birləşməsi. Müasir Azərbaycan dilində "gərək + arzu-istək/əmr" analitik konstruksiyası geniş yayılmışdır, lakin bu model Nişatinin mətnlərində zəif təmsil olunmuşdur. "Şühədənamə"də bu tip konstruksiyaya rast gəlinmir. "Təzkirə-i Şeyx Səfi"də isə digər üsullarla yanaşı, "gərək kim + gərək + arzu-istək/əmr" forması görünür:

Və fərzənd gərək kim atasınuŋ məzhəbində ola

(“Övlad atasının məzhəbinə bağlı olmalıdır”)

Dəyici gərək kim işidicinüŋ aqlı ilə fəhmi görsün

(“Danışan qarşısındakının düşüncə və anlayışına uyğun danışmalıdır”)

İmkan və bacarıq ifadəsi üçün -(y)abil şəkilçisi işlənir: "Görəyim Şəyxüŋ maŋa nə edə bilür" (“Görüm şeyx mənə nə edə bilər”). Başqa bir metod isə olur kim + arzu-istək/əmr şəklində şəxssiz konstruksiyalardır: "Olur kim ol hüccət ilən anlara dolaşub işlərini bərhəm uralım" (“Elə ola bilər ki, o dəlillə onlara yaxınlaşaq və işlərini pozub dağıdaq”). Mümkünsüzlük ifadəsi üçün həm türk dilindəki "-(y)ama", həm də Azərbaycan türkcəsindəki "-(y)abilmə" formaları yanaşı işlədilir. Bu vəziyyət hələ də dialektlərdə müşahidə olunur:

Sözləri əylə daqīq idi kim qamu kimsələr anı fəhm edəməzdilər

Acīb kəlīmātlar söylərsən ki hər gəz hīç kimsədən naql edə bilməz

Feildən düzəlmiş isimlər və sifətlər (təsrif olunmayan feli formalar) arasında "-mak" forması yeganə feildən düzəlmiş isim formasıdır ki, Nişati mətnlərində kifayət qədər tez-tez işlədilir. Klassik Osmanlı türkcəsində olduğu kimi, bu forma mənsubiyyət şəkilçilərini və bütün halları, o cümlədən yiyəlik halını qəbul edə bilir. Hal şəkilçiləri isə əlaqədar feil kökündən asılı olaraq dəyişə bilir. "-maga" forması isə xüsusilə nəticə bildirən cümlələrdə geniş istifadə olunur:

Mürīdlərinə kəsb əyləmək buyurdı və dilənmək mən edərdi

Çün deməgüŋ meydānında qadəm basardı Özinə titrədi və cān qorqusından içməgi və yəməgi unutdı Bir loqma götürüb əŋsəsindən aŋa verməgə əlin uzatdı Bağışlamağdan məlālət və pəşimānlığum yoxdur

Ādəm yedi gün və yedi gecə dağlar ilən yazıyı gəzüb anı bulmağda idi

Bu cür "-maq/-mək" konstruksiyaları mübtəda və ya tamamlıq kimi işlənərək tabeli cümlə funksiyası daşıya bilsələr də, müasir nitqə yaxın olan əsas feil cümlələri ilə yanaşı da işlədilirlər. Nümunə olaraq aşağıdakı cümlə göstərilə bilər: Utanuram kim öz nəfsüm içün ayru nəstə buyurayım və ol-çaq daxi kim Kəlxurānda idim və cüftimiz işlər idi öz anamdan utanurdum nəstə (“Mənə ayıb gəlir ki, özüm üçün nəsə istəmək istəyim; o vaxt da ki, Kəlxuranda idim və öküzlərimiz işləyirdi, anamdan nəsə istəmək belə mənə ayıb gəlirdi”). Bu nümunədə "nəstə diləməgə" (xüsusi bir şey istəmək) ifadəsi feilin xəbərindən sonra yerləşdirilmişdir, bu da Şeyx Səfiəddinlə bağlı əfsanənin bu hissəsinin danışıq dilinə yaxın olduğunu göstərir. Feildən düzəlmiş isimlər yiyəlik şəkilçiləri ilə işlədikdə yiyəlik-mənsubiyyət konstruksiyalar təşkil edə bilir. Belə konstruksiyalarda "-mak" forması keçişli fellərdən də yaradıla bilər və bu zaman yiyəlik halında olan isim sintaktik cəhətdən obyektlik yiyəlik halı kimi çıxış edir. Bu cür obyektlik mənası daşıyan strukturlar bu gün də Təbriz dialektində qorunub saxlanılmışdır:

Bugün məni bişmiş yəməgüŋ yəməgindən mazūr dutub bağışlamaq gərəksiŋiz.

(Bu gün sən məni bağışlamalı və hazırlanmış yeməyi yeməkdən azad etməlisən.)

Çün Ādəm Hābīli görmədi anuŋ bulmağında cəhd etdi. (Adəm Habili görməyincə onu tapmağa çalışdı.)

Xazrət-i Allah təālā-nı bəndənüŋ rızqı verməgindən mazūl edəbilürsən.

(Allahu Təalaya insanlara ruzi verməsinə əngəl ola bilərsinizmi?)

Müasir dialektlərdən fərqli olaraq, "-mak" feildən düzəlmiş isim forması modallıq ifadə edən cümlələrdə hələ də aktiv rol oynayır, xüsusilə də istək və zərurət bildirmək üçün. "-malı" şəkilçisinə əlavə olaraq, "-mak + gərək + şəxsi şəkilçilər" birləşməsi də işlədilir. Bu xüsusiyyət XVIII əsrə qədər orta azərbaycanca mənbələrinə xas olmuşdur:

Bunı nūş etmək gərəksiŋiz.

(Bunu yeməniz gərəkdir.)

Əlbəttə göŋləgüŋ çıxarmək gərəksən.

(Əlbətdə, köynəyini çıxarmalısan).

Şəxssiz ifadələrdə isə "-mak" gərək birləşməsi ilə yanaşı vaciblik ilə qurulan konstruksiyalara da rast gəlinir: Buyurdu ki, haramı tərk etmək vacibdir. Tək mübtədalı cümlələrdə istək ifadəsinin əsas vasitəsi "-mak + istə-" modelidir:

Öz maqāmına qayıtmək istədi. Çün dost məni yandurmaq istər.

Lakin eyni subyektli istək cümlələri üçün İran mənşəli "istə- ki + arzu/istək modeli çox məhduddur: İstərlər ki anı daxi oda salalar. Feildən düzəlmiş "-ma" isim şəkilçisi (məsələn, "yemə", "getmə") isə mətnlərdə demək olar ki, müşahidə olunmur. Yalnız leksikallaşmış formalar istisnadır. Nəticə etibarilə, müxtəlif subyektli cümlələrdə bu funksiyanı bitmiş xəbər felinə əsaslanan cümlələr əvəz edir: stəmənəm ki Taŋrıdan özgə kimsə mənüm işümdə dāxil əyləyə. Bu mətnlərdəki vəziyyətdən fərqli olaraq, hətta İraq sərhədlərinə qədər olan ərazilərdə belə müasir dialektlər yalnız arzu/istək əsaslanan konstruksiyalardan istifadə edirlər. "-yan" sifət şəkilçisi isə çox məhdud şəkildə işlədilir, çünki nisbi cümlələrin əsas nümunəsi farsdilli "ki(m) + xəbər forması" modelidir. Bu model qısa, məhdudlaşdırıcı tamlamalarda görünür: Əvvəlki doğan qız soŋraki oğlana verür idilər. Və ya tam nominal formasında: Və gök ilən yer və uçan ilən yeriyən ağlamağa düşdilər. "-yanda" forması (məsələn, "görəndə", "gedəndə") da çox nadir hallarda rast gəlinir. Bəzi nümunələr “Şühədənamə” mətnində göstərir ki, "-(y)ıcı ~ -(y)ucu" şəkilçiləri ilə feildən düzəlmiş sifətlər bəzən məhdudlaşdırıcı nisbi cümlələr yaratmaq üçün istifadə olunmuşdur:

Yel saxlayıcı mələk İbrāhīmə gəldi

Arş götürücilər və kürsī üstündə oturucılar fəriştələr ağlamağ bünyād etdilər

(Ərşi daşıyan və yuxarı səmalarda yaşayan mələklər ağlamağa başladılar.)

Müasir Azərbaycan türkcəsinin və dialektlərinin mühüm morfoloji elementlərindən biri olan "-dığı" forması Təbriz dialektində xeyli dərəcədə ixtisara uğramışdır və bəzi digər dialektlərdə də qeyri-bərabər şəkildə paylanmış formada işlədilir. Nişati mətnlərində isə "-dığı" forması əsasən feildən düzəlmiş isim kimi işlənir. Bu, isimli cümlələrdə və şəxssiz nisbi cümlələrdə özünü göstərir. İsimli cümlələrdə bu, feldən asılı olaraq müxtəlif hallarda baş verə bilər:

Andan soŋra İsmaīlüŋ qurbān olduğıdur.

Muslim bən Aqīluŋ neçə uşağları ilən şəhīd olduğına. Göŋlüŋ yaqīnī oldur kim Taŋrı ilən bilici ola və gəldügi ilə gitdügini bilə.

Oğlanlarınuŋ gəldügindən hiç əsər gözükmədi.

"-dığı" forması, "-mak"-da olduğu kimi, əgər feldən düzəlmişdirsə, yiyəlik-ənsubiyyət konstruksiyalarda obyekti ifadə edən isim yiyəlik halında olur, yəni burada yiyəlik funksiyasını daşıyır: Qardaşınuŋ öldürdüginə bel bağladı. Bəzən "-dığı" şəkilçili feildən düzəlmiş isim, həmçinin transgressiv tərkiblərin tərkib hissəsi kimi də çıxış edə bilər, yəni zərflikli cümlələrdə konverbiya elementinə çevrilə bilər:

Günāhüm utanduğından sərgərdān olubam. Biz Şeyxüŋ buyurdügi kimi sığırları xayāta sürdük.

•  
  "Səfvət əs-səfa"nın Azərbaycan dilinə tərcüməsinin əlyazması
•  
  Şah İsmayıl Xətainin "Nəsihətnamə"si
•  
  Orta azərbaycanca İncil

• Köhnə azərbaycancadakı coğrafi terminlər

• Stein, Heidi (2014). "Ajem-Turkic". In Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett (eds.). Encyclopaedia of Islam, THREE. Brill Online. ISSN 1873–9830.