 |
 |
Ureyim.az |  |
 |
Pənahəli xan sarayı və ya Pənah xanın imarəti, ya da sadəcə İmarət — Ağdam şəhərində yerləşən və birinci Qarabağ xanı Pənahəli xanın yay sarayı olmuş tarix-memarlıq abidəsidir.[1] XVIII əsrə aid bu tarix-memarlıq abidəsi Qarabağ xan nəslinin ilk mülklərindəndir.[2]
| Pənahəli xan sarayı | |
|---|---|
 Pənah xanın sarayı restavrasiyadan sonra | |
 | |
| 39°59′35″ şm. e. 46°56′20″ ş. u.HGYO | |
| Ölkə |
 Azərbaycan |
| Şəhər | Ağdam |
| Yerləşir | Qiyaslı kəndi |
| Aidiyyatı | Qarabağ xanlığı |
| Tikilmə tarixi | XVIII əsr |
| Üslubu | Arran memarlıq məktəbi |
| İstinad nöm. | 4026 |
| Kateqoriya | İmarət |
| Əhəmiyyəti | Yerli əhəmiyyətli |
 Kompleksin planı |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Pənahəli xanın Ağdamdakı sarayı, xan nəslinin ən birinci mülklərindən olmaqla iki binadan ibarətdir. Çox güman ki, ilkin çağında bu kompleksə daha çox bina daxil olmuşdur. Bu kompleks Pənahəli xanın 1738-ci ildə Xorasandan qayıdıb, Qarabağda xanlıq quruculuğuna başladığı ilk illərdə inşa edilmişdir.
Ağdam sarayı, bir-birinə perpendikulyar yerləşdirilmiş iki korpusdan ibarətdir. Əsas korpus, mərkəzi günbəzli zalın ətrafında qruplaşdırılmış tağtavanlı otaqlardan ibarətdir. Mərkəzi zalın qabağında cənuba istiqamətlənmiş geniş və dəbdəbəli eyvan yerləşir. Günbəzli zal divanxana xüsusiyyəti daşımış və Pənahəli xan burda qonaqlarını qəbul etmişdir.
Saray yaxınlığında yerləşən İmarət qəbiristanlığında Qarabağ xan nəslinin bir çox nümayəndələri dəfn edilmişdir. Pənahəli xanın türbəsi və Xurşidbanu Natavanın qəbirüstü abidəsi də bu qəbiristanlıqda yerləşir.
Pənahəli xanın Ağdamdakı sarayı, xan nəslinin ən birinci mülklərindən olmaqla[3] iki binadan ibarətdir. Çox güman ki, ilkin çağında bu kompleksə daha çox bina daxil olmuşdur. Bu kompleks Pənahəli xanın 1738-ci ildə Xorasandan — Nadir şahın xidmətindən uzaqlaşıb Qarabağda xanlıq quruculuğuna başladığı ilk illərdə inşa edilmişdir.[4] İmarətin bir-birinə perpendikulyar şəkildə qoyulmuş binaları dəbdəbəli xan iqamətgahı olmayıb, XVIII əsrin Qarabağ bölgəsi zənginlərinin yaşayış evləri kimidir. Bu evlər baş fasadları ilə həyətə açılır.
XVIII əsrin birinci yarısında Qarabağlı Pənahəli xan bu şəhərdə özü üçün ağ daşdan imarət tikdirmək barədə əmr verib. Həmin imarət uzun müddət ətraf kəndlərin sakinləri üçün bir növ oriyentirə çevrilib. Bu mənada “Ağdam” – günəş şüaları ilə nurlanmış işıqlı, ağ ev deməkdir.[3]
Saray Ermənistanın işğalı altında olduğu dövrdə vandalizmə məruz qalıb, onu əvvəlcə tövlə kimi, İkinci Qarabağ müharibəsi dövründə isə sarayı Azərbaycan ordusunun hədəfinə çevirmək məqsədilə sığınacaq və müdafiə istehkamı kimi istifadə ediblər.[5]
2023-cü ildə Ağdam İmarət Kompleksində yerli və xarici mütəxəssislərin iştirakı ilə restavrasiya və arxeoloji tədqiqat işlərinə başlanılıb.[2] 2024-cü il sentyabrın 19-da Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Ağdam şəhərində İmarət Kompleksinin bərpadan sonra açılışında iştirak edib.[2]
AMEA Arxeologiya, Etnoqrafiya və Antropologiya İnstitutunun “Ağdam” arxeoloji ekspedisiyası 5 aprel 2023-cü il tarixindən etibarən Pənahəli Xanın sarayı və İmarət Kompleksi ərazisindəki tarixi qəbiristanlıqda arxeoloji tədqiqatlara başlamış və tədqiqatların ilkin mərhələsi 2023-cü ilin dekabrında yekunlaşdırmışdır.[6] Tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edildi ki, İmarət Kompleksinə daxil tarixi qəbiristanlığın ərazisi 6000 kv.m-dir. [6]
Tədqiqatlar nəticəsində Kompleks ərazisində 213 müsəlman qəbiri aşkar edilmişdir. Onlar müxtəlif dövrlərə aiddirdirlər, orta əsrlərin son mərhələsindən XX əsrin əvvəllərinə aid qəbirlər konstruksiyalarına görə, torpaq və ya ənənəvi yerli kustar, həmçinin, sənaye üsulu istehsalı olan bişmiş qırmızı kərpiclərdən hörülmüş sərdabə tiplidirlər. Onlardan 18-i türbələrin daxilindədir.[6]
Tədqiqat nəticəsində qəbiristanlıq ərazisində 59 daş abidələrin fraqmentləri (başdaşı, sinədaşı, antik dövr sütun bazası, antropomorf büt) aşkar edilib, arxeoloji çöl şifrlənməsi ilə qeydə alınmışdır. Sındırılmış başdaşı fraqmentlərinə görə, 213 qəbirdən yalnız 2-sinin kimə məxsusluğu dəqiq identifikasiya edilib. XX əsrin 30-cu illərindən 70-ci illərinədək qurulmuş qəbirlərin baş hissəsinin əksəriyyəti dağıdılmış, skeletlərin çənələrindəki qızıl protezlərin talan edilməsi məqsədilə erməni işğaıçıları tərəfindən qəbirlərə müdaxilə olmuşdur.[6]
Saray, Azərbaycan ərazisində yayımış digər xan saraylarından fərqli olaraq parad xüsusiyyətlərinə malik olmayıb, yalnız dəbdəbəli yaşayış evi xüsusiyyəti daşıyır. Buna görə də, elmi ədəbiyyatda bəzən Pənahəli xanın imarəti də adlandırılır. Ağdam xan sarayı, hakimiyyətin zirvəsinə gedən yolda irəliləyən gənc monarxın yaşayış və iş yeri olmuşdur.[7]
Ağdam sarayı, bir-birinə perpendikulyar yerləşdirilmiş iki korpusdan ibarətdir. Əsas korpus, mərkəzi günbəzli zalın ətrafında qruplaşdırılmış tağtavanlı otaqlardan ibarətdir. Mərkəzi zalın qabağında cənuba istiqamətlənmiş geniş və dəbdəbəli eyvan yerləşir.[7] Günbəzli zal divanxana xüsusiyyəti daşımış və Pənahəli xan burda qonaqlarını qəbul etmişdir.[7]
Sarayın eyvanı üç aşırımlı arkada kimi həll edilmişdir. Oxvari tağlar bütöv ağ daşlardan yonulmuş iri sütunlar üzərində dayanır. Ümumilikdə eyvan binanın girişi rolunu yerinə yetirməklə portik xüsusiyyəti daşıyır.[7]
Sarayın nisbətən böyük ölçülü əsas binası planda bir qədər mürəkkəb konfiqurasiyalı olub, müxtəlif ölçülü otaqlardan ibarətdir. Bu birmərtəbəli evdə eyvanlı salon mərkəzi mövqe tutur. İç divarlarında çoxlu dərin tağçaları olan mərkəzi salonun 50 m2 yaxın olan sahəsi səkkiztinli günbəzlə ortülümüşdür.[8] Dözümlü tromplar üzərində qurulan günbəzin yuxarısında, fənər şəklində işlənmiş işıq və hava bacası qoyulmuşdur. Ə. Salamzadə günbəzin bu cür həll edilməsini, Azərbaycan ərazisində qədim dövrlərdən yayılmış qaradam tipli evlərin damının həll edilməsi ilə əlaqələndirir.[7]
 |
 |
UREYIM.AZ |  |
 |
|
