Tahire Qurretuleyn - Wikipedia - Ureyim.az

Tam adı Fatimə Zərrintac Bərağani Qəzvini olmuşdur. Əfsanə Nəcmabadi və Richard Foltzun yazdıqlarına görə, onun adı Fatiməbəyim Bərağani kimi qeyd olunur. Əbdül-Bəha Abbas bildirir ki, Tahirəyə uşaqlığında “Ümmü Səlmə” adı verilmişdi. Onun digər adları arasında Qürrətüleyn, Zərrintac, Zəkiyyə və Hində də yer alır. Qəzvin əhalisi onu “Ağa qız” kimi tanıyırdı. “Fatimə” adı bəzi babilər üçün İslam peyğəmbərinin qızı Fatimə-Zəhranın qayıdışını və zühurunu xatırladırdı. O, Şeyxilik təriqətinin rəhbəri Seyid Kazım Rəşti ilə məktublaşmağa başladıqdan sonra, onun tərəfindən “Qürrətüleyn” (məcazi olaraq “göz nuru”, “şadlıq mənbəyi”, “göz bəbəyi”) adlandırıldı. İraqlı tarixçi Əli əl-Vərdi “Ləmahət ictimaiyyə” adlı əsərində onun saçlarının sarı və qızılı rəngdə olduğunu qeyd etmişdir. Əl-Vərdi bu səbəbdən ona “qızıl taca sahib qadın” anlamını verən “Zərrintac” (qızıl tac) deyildiyini yazmaqdadır.

“Tahirə” ləqəbinin mənşəyi barədə tədqiqatçılar arasında yekdillik yoxdur. Şövqi Əfəndi, Əbdül-Bəha Abbas, Molla Məhəmməd Zərəndi və Martha Root kimi bəhai mənbələrinə görə bu ad ona Bəhai dininin banisi Hüseyn Əli Nuri tərəfindən verilmişdir. Bununla yanaşı, Blomfild və Suzan Staylzmenk “Tahirə” adının ona Seyid Əli Məhəmməd Bab tərəfindən yazılmış bir məktubda ilk dəfə istifadə olunduğunu irəli sürürlər.

Riçard Foltz Tahirənin doğum ilini 1814 olaraq göstərir. Denis MacEoin qeyd edir ki, əksər mənbələr onun doğum ilini 1817 olaraq göstərsə də, bu yanlışdır. O, Tahirənin ailəsi və varisləri arasında qorunan sənədlərə əsaslanaraq, onun doğum tarixini 1814 olduğunu bildirir. Suzan Staylzmenk də onun doğumunu 1817 olaraq göstərmişdir. Moojan Momen də bildirir ki, mövcud bəhai mənbələrin əksəriyyəti onun doğum ilini hicri 1817 olaraq qeyd edir. Əli əl-Vərdi isə ailəsinə məxsus sənədlərə əsaslanaraq doğum tarixini hicri 1814 kimi müəyyənləşdirmişdir.

Tahirə Qəzvində şiə ruhani ailəsində dünyaya gəlmişdir. Anası Əminəxanım Qəzvini və atası Molla Məhəmməd Saleh Bərağani hər ikisi müctəhid olmuşlar. Bundan əlavə, atası Quran təfsiri sahəsində fəaliyyət göstərdiyinə, üç yüzdən artıq dini əsərin müəllifi kimi tanındığı üçün Qəzvin əhalisi arasında nüfuza sahib idi. Anasının ailəsi Şeyxilik təriqətinə mənsub olsa da, atası və atasının ailəsi Üsuli inancına bağlı, dindar və varlı bir zümrəyə mənsub idilər. Tahirənin Əbdülvahhab, Məhəmmədhəsən və Məhəmməd adlı ən azı üç qardaşı, və Mərziyyə adlı bir bacısı olmuşdur. Moojan Momenə görə, Tahirə Bərağani ailəsinin yeddi qız və səkkiz oğuldan ibarət övladlarının ən böyüyü olmuşdur.

O, həmçinin əmisi Məhəmmədtaqi Bərağaninin gəlini olmuşdur. Əmisioğlu Molla Məhəmməd Bərağani ilə evliliyi o, 13 və ya 14 yaşında olarkən baş tutmuşdur. Bu evlilikdən Şeyx İbrahim, Şeyx İsmayıl və bəzi mənbələrə görə Şeyx İshaq adlı oğulları, Zeynəb və ya Sara adlı bir qızı dünyaya gəlmişdir. Şeyx İshaq adlı övladın varlığı barədə mənbələr arasında yekun rəy mövcud deyil. Uşaqların heç biri analarının Şeyxiliyə və daha sonra Babiliyə meylini paylaşmamışdır.

Tahirənin qayınatasının Şeyxiliyi rədd etməsi və həyat yoldaşı ilə aralarındakı inanc fərqləri nəticəsində Tahirə və əri bir-birindən ayrılmışlar. Bu ayrılıqdan sonra Tahirə üç il müddətinə Kərbəlada olmuş, uşaqları isə atalarının yanında qalmışdır. Abbas Əmanətin fikrincə, onların evliliyi elə başlanğıcdan ev içi münaqişələrdən ziyan görmüşdür.

Tahirə uşaq yaşlarından Quranı əzbərləmiş və fiqh məsələlərinin həllinə xüsusi maraq göstərmişdir. O, atası və anasından, həmçinin ailəsinin digər üzvlərindən ali dini təhsil almışdır. Ədəbiyyat və şeir sahəsində biliklərini anasından, fiqh, üsul, hədis və təfsir elmlərini isə atası, qardaşı Əbdülvahhab və əmisi Məhəmmədtaqıdan öyrənmişdir. Bundan əlavə, fəlsəfə, hikmət və irfan sahəsində biliklərini atasının iki əmisi oğlundan əldə etmişdir. Bəzi mənbələr onun natiqlik sahəsində xüsusi bacarığı olduğunu bildirirlər.

Denis MacEoinın yazdığına görə, Tahirə bir müddət sonra şiə din xadimləri ilə yazışaraq onlardan ictihad icazəsi almaq qərarına gəlmişdir. Onun yazılarından belə görünür ki, bəzi şiə müctəhidləri onu ictihad icazəsinə layiq görsələr də, bir qadına bu cür icazənin verilməsini ictimai adətə zidd hesab etmişlər.

Tahirə ya müstəqil şəkildə, ya da bəzilərinin iddiasına görə əmisi Molla Məhəmmədəli Bərağani və ya xalasının oğlu Molla Cavad Vəliyaninin təsiri ilə Şeyxilik təriqətinə meyl göstərmişdir. Evliliyindən sonra o, Şeyxilik təriqətinin banisi və özünün kiçik əmisi  Molla Məhəmmədəlinin də bağlı olduğu Əhməd Əhsainin təlimlərini böyük həvəs və maraqla öyrənməyə başlamışdı. Lakin Tahirənin əri və qayınatası onun dini baxışları ilə ziddiyyət təşkil edirdi və bu səbəbdən onunla qarşıdurmaya girmişdilər.

Şeyxilik təriqəti dörd əsas prinsip üzərində qurulmuşdur: tövhid, nübüvvət, imamət və “dördüncü sütun”. Bu təlimdə məad (axirət həyatı) və ədalət prinsipləri dinin əsaslardan sayılmırdı. Onların əvəzinə “dördüncü sütun” kimi tanınan “İmam Zamanın babı” (yəni ona çatmaq üçün vasitə) əsas inanc sütunlarından biri hesab olunurdu.

Tahirə evləndikdən az müddət sonra həyat yoldaşı ilə birlikdə Kərbəla və Nəcəfə səfər edərək burada on üç il ərzində fiqh, kəlam və digər dini elmlər sahəsində təhsil aldı. O, Kərbəlada Şeyxilik təriqətinin nüfuzlu lideri Seyid Kazım Rəşti ilə elmi ünsiyyətdə olmaq imkanı qazandı və 1841-ci ildə həyat yoldaşı və ailəsi ilə birlikdə Qəzvinə geri döndü. Bu dövr ərzində əri Üsuli ruhani olan Molla Məhəmmədbaqir Qəzvinidən dərs alırdı, Tahirə isə Şeyxilik düşüncəsinə meyl edirdi. Onlar Qəzvinə qayıtdıqdan sonra ayrıldılar və təqribən üç illik fasilədən sonra, 1844-cü ildə Tahirə bacısı və bacısının əri ilə birgə yenidən Kərbəlaya qayıtdı.

Bu üç il ərzində Tahirə Şeyxilik təlimlərini açıq şəkildə təbliğ etməyə başlamışdı. Bu səbəbdən həyat yoldaşı, əmisi və atası onu Şeyxiliyə meyl etdiyinə görə tənqid etmiş, bu fikir axımını daha dərindən öyrənməkdən çəkindirməyə çalışmışdılar. Görünür ki, əvvəlcə kiçik əmisi Molla Məhəmməd Əlinin, daha sonra isə bacısının əri Molla Məhəmmədəli Qəzvininin (sonralar “Hurufi-Həyy” adlanan on səkkiz şəxsiyyət arasında yer almışdı) dəstəyini qazanmışdı. Tahirə Şeyx Əhməd Əhsainin vəfatından sonra onun varisi olan Seyid Kazım Rəşti ilə məktublaşma şəklində əlaqə saxlamış və məhz bu yazışmalar zamanı o, Rəşti tərəfindən “Qürrətül-Eyn” (göz nuru) ləqəbi ilə adlandırılmışdır. Seyid Kazım Rəşti bu gənc qadının istedadından dərin təsirlənmişdi. O, həmçinin Şeyxiliyi təkfir, yəni rədd etmiş nüfuzlu ruhani ailən olan Bərağani ailəsinin içindən Molla Əlidən savayı ikinci bir tərəfdarın çıxmasından məmnun qalmışdı.

Bu dövrdə Tahirə bacısı və bacısının əri ilə yenidən Kərbəlaya qayıtmaq qərarına gəlmişdi. Onun atası Molla Məhəmməd Saleh bu qərardan onu çəkindirmək istəmişsə də, buna müvəffəq olmamışdı. Məhəmməd Salehin özü də qardaşı Molla Məhəmmədtaqının Şeyxiliyin təkfiri ilə bağlı verdiyi fətvanı təsdiq etməmişdi. Tahirənin bu ikinci Kərbəla səfəri təxminən 1843-cü ildə baş tutmuşdur. Lakin Seyid Kazım Rəşti Tahirənin Kərbəlaya çatmasından təqribən on gün əvvəl vəfat etmişdi. Buna baxmayaraq, Seyid Kazımın dul qadınının dəstəyi ilə Tahirəyə icazə verildi ki, hicab arxasında onun tələbələrinə dərs keçsin.

Mövcud ilkin mənbələr, Tahirənin sonrakı həyat illərinə dair ziddiyyətli məlumatlar verir. Əksər mənbələrin yazdığına görə, Tahirə çox güman ki, Molla Əli Bəstamiyə vasitəsilə Seyid Əli Məhəmməd Babın dəvəti haqqında xəbərləri eşitdikdən sonra yenidən Kərbəlaya getmişdir. Lakin Tahirə, əmisi oğlu Molla Cavad Vəlyaniyə ünvanladığı məktubunda Babın zühuruna dair xəbərləri Qəzvində olduğu vaxt eşitdiyini vurğulamışdır. Denis MacEoinin qeyd etdiyinə görə, Tahirə yəqin ki, bu xəbəri eşitdikdən az sonra, Molla Əli Bəstaminin gəlişi ilə eyni vaxtda Kərbəlaya qayıtmışdır.

Edvard Braun yazır ki, Tahirə Kərbəlada dərs deyərkən, tanınmayan “kamil şiə” və ya “dördüncü rükn”ə, yəni Baba bir müraciət yazmış və onu Seyid Kazım Rəştinin görkəmli şagirdlərindən olan Molla Hüseyn Büşruyiyəyə vermişdir. O, həmçinin Molla Hüseyndən xahiş etmişdir ki, “dördüncü rükn”lə qarşılaşdığı zaman tərəddüd etmədən həmin məktubu ona təqdim etsin. Seyid Kazım Rəşti vəfat etdikdən altı ay sonra, Molla Hüseyn Büşruyiyə Şiraza çatır və Seyid Əli Məhəmməd Şirazini “kamal mərtəbəsinə çatmış şiə” olaraq tanıyır. O, yalnızca özü Babın müridlərindən olmur, eyni zamanda Tahirənin öncədən yazdığı məktubu ona təqdim edərək onu da Babi inancının ilk on səkkiz ardıcılından – “Hürufül-Həyy” – biri kimi qəbul etdirir. Tahirə bu yeni dinə iman gətirən ilk qadın olmuşdur. Bəhai qaynaqlarına görə, Tahirə Seyid Əli Məhəmməd Baba “doğru bir yuxu” vasitəsilə iman gətirmişdir. Bu çərçivədə, Molla Əli Bəstami İraqda Tahirə ilə görüşür və ona Yusif surəsi təfsiri – Qəyyumu’l-Əsməni təqdim edir. Tahirə həmin əsərdə yuxusunda gördüyü ifadələrdən birinə rast gəlir və bu səbəbdən Baba iman gətirir. Babi inancının iddiasına görə, Hürufül-Həyy olan 18 ilkin iman gətirəndən 17-si Babın haqq olduğuna yuxu vasitəsilə əmin olmuşdur. Bununla belə, Tahirə ömrünün sonunadək Seyid Əli Məhəmməd Babla şəxsən görüşməmişdir.

Tahirənin Babi dininə keçidi ilə bağlı yayğın görüşə qarşı alternativ bir baxış da mövcuddur. Bu baxışa görə, Tahirənin Şeyxiliyə meyl etdiyi təsdiqlənməsinə baxmayaraq, onun Babi olduğu qəbul edilmir. Bu fikri Tahirənin bəzi ailə üzvləri, nəsilləri və bəzi din xadimləri müdafiə edirlər. Onların fikrincə, müstəqil tarixçilər dövrün dini və siyasi atmosferinə görə səssiz qalmağa üstünlük vermiş, Qacar hökumətinə yaxın tarixçilər isə rəsmi dövlət mövqeyini gerçək kimi təqdim etmişlər. Bütün səfərlərində onu müşayiət edən və həbs dövründə də onunla əlaqədə olan yeganə qızı Zeynəb anasının şiə olaraq vəfat etdiyini vurğulamışdır. Bundan əlavə, böyük oğlu Şeyx İbrahim də anasını müsəlman saymış və onun edamdan əvvəl ev dustaqlığında etdiyi İslam ibadətlərinə istinad etmişdir.

Əfsanə Nəcmabadiyə görə, Tahirə tədricən Şeyxiyyə azlığının liderinə çevrildi. Bu qrup sonradan Seyyid Əli Məhəmməd Babın hərəkatına qoşulmuşdur. Lovson da onun Əl-Ətabat Əl-Əliyat, yəni Şiələr üçün müqəddəs torpaqlar bölgəsində Şeyxiyyə təriqətinə rəhbərlik etdiyini vurğulayır. Bununla belə, Şeyxilərin əksəriyyəti Məhəmməd Kərimxan Kermaninin ardınca getmiş və Seyyid Əli Məhəmməd Babı qəbul etməmişdir. Kərbəlada Tahirə Babi icmasının rəsmi nümayəndəsi kimi tanındı və Bab özü də bir neçə məktubunda bu rolunu təsdiqləmişdir. Deni Məkeyonun fikrincə, Tahirənin bu roldakı fəaliyyəti Babi icmasına qarşı bəzi şübhə və düşmənçiliklərin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Eləcə də, Tahirənin Kərbəladakı fəaliyyəti dövründə Babın tərəfdarları arasında parçalanmalar baş vermişdir. Bu parçalanmalardan ən əhəmiyyətlisi Tahirə və onun tərəfdarları ilə Molla Əhməd Müəllim Həsari və onun ardıcılları arasında yaranmış münaqişə idi. Molla Əhmədin bildirdiyinə görə, onun Tahirəyə qarşı çıxmasının səbəbi, Tahirənin Babın təlimlərinə etdiyi guya yanlış bidətlər olmuşdur.

1846-cı ildə Tahirə altı ay müddətinə Kazimiyyəyə getmiş və burada dərs demişdir. Moojan Momenin verdiyi məlumata əsasən, Tahirə bu şəhərdə bəzən Seyyid Əli Məhəmməd Babın ona verdiyi icazəyə əsaslanaraq, isti havalarda hicabını üzündən açmışdır. Digər vaxtlarda isə kişilərə dərslərini pərdə arxasından verirmiş.

"Ləmahat-i ictimaiyyə" adlı əsərdə yazılır ki, Tahirə Kazimiyyədə keçirdiyi altı aydan sonra 1847-ci ildə Kərbəlaya qayıtdıqda artıq təqiyyə yolunu tərk etmiş və açıq təbliğata başlamışdır. Bu dövrdə Babi icması daxilində bir parçalanma meydana gəlmişdir. Bir qrup Tahirənin tərəfdarı idi və bu qrupa “Qurrətbə” adı verilmişdir. Onların arasında Molla Baqir Təbrizi də Hürufül-Həyy’dən biri kimi yer alırdı. Digər qrup isə Tahirənin Babın dinini açıq-aşkar təbliğ etmə üsulunu qəbul etmirdi. Onlar Molla Əhməd Xorasani Həsariyə dəstək verirdilər. Bu şəxs Seyyid Kazım Rəştiyə məxsus məktəbin rəhbəri idi. Əl-Vərdiyə görə, Babi icmasının iki qrupa bölünməsi iki əsərə əsaslanır. Birinci əsər Molla Əhməd Həsarinin müəllifi olduğu Əqaidüş-Şeyxiyyə adlı əsərdir ki, burada Tahirə tənqid olunmuş və “Bint-i Salih” (saleh qız) əvəzinə “Bint-i Talih” (pis qız) adlandırılmışdır. İkinci sənəd Şeyx Sultan Kərbəlayinin risaləsidir ki, bu risalə Zuhuru’l-Həqq əsərinin üçüncü cildində yer alır. Şeyx Sultan bu risalədə Tahirəni müdafiə etmiş və Molla Əhmədə qarşı çıxmışdır. Babın Tahirəni açıq şəkildə müdafiə etdiyi və onun Babiliyin bəzi incə mənalarını başa düşməkdə digərlərindən irəlidə olduğunu bildirdiyi məktubu eşitdikdən sonra, Molla Əhməd sükut etməyə məcbur qalmış və daha Tahirəyə qarşı çıxmamışdır.

Tahirə, Seyid Kazım Rəştiyə məxsus evdə üç ayrı qrup üçün ayrıca dərs keçirdi. Bunlar ümumi maraqlanan şəxslərə açıq olan dərslər, yalnız kişilərdən ibarət Babi dərsləri və yalnız qadınlar üçün təşkil olunmuş dərslər idi. Bundan başqa, Tahirənin xüsusi tərəfdarlarından ibarət seçilmiş qrup üçün də iclasları olurdu və bu dərslərdə Şeyxiyyə və Babiliyə dair daha xüsusi təlimlər təqdim edilirdi. Tahirə Kərbəlada tələbələri arasında böyük populyarlıq qazanmışdı. O, həmçinin Babın Qəyyumu’l-Əsmə adlı kitabını tərcümə etmiş və bu əsəri hər gün öz dərs otağında təfsir və tədris etmişdir.

Tahirənin Kərbəlaya qayıdışı ilə onun Babi olduğu barədə şayiələr şiə alimlərinin qulağına çatdı. Kərbəla alimləri onun şəhərdən qovulmasını tələb etdilər. O, Məhərrəm ayında Babın doğum gününü bəhanə gətirərək bilərəkdən şən rəngli geyimlər geyinmiş və üzüaçıq şəkildə camaatın qarşısına çıxaraq alimlərin qəzəbini özünə yönəltmişdir. Məhəmməd Hüseyninin yazdığına görə, Seyid Kazımın evində hər il Məhərrəm ayı münasibətilə əzadarlıq mərasimləri keçirilirdi. Lakin Tahirə, Kazimiyyə səfərindən sonra Kərbəlaya qayıtdıqdan və Seyid Kazımın vəfatından sonra, bir Məhərrəm ayında bu mərasimləri ləğv etmişdir. Çünki həmin gün Babın doğum gününə təsadüf edirdi. Bunun əvəzinə xına mərasimi təşkil edilmiş, rəngarəng geyimlər geyilmişdi. Bu hadisələrdən sonra, Kərbəla ruhanilərinin təhriki ilə bir qrup onun yaşadığı yerə hücum etmişdir. Osmanlı hökuməti məsələyə müdaxilə etməyə məcbur qalmış və əvvəlcə onu Kərbəlada ev dustaqlığında saxlamış, daha sonra isə Bağdada göndərmişdir. Nəticədə, Tahirə 1847-ci ilin əvvəllərində Bağdadın sünni müftisi Şihabəddin Alusinin evində ev dustaqlığına salınmışdır.

Bu dövrdə Tahirənin fəaliyyəti Qəzvindəki ailəsini narahat etmişdi. Onun hicabı açması kimi davranışları Tahirə haqqında əxlaqa zidd şayiələrin yayılmasına səbəb olmuşdu. Belə bir şəraitdə Tahirənin atası, İraqdakı qohumları vasitəsilə İraq valisini Tahirəni İrana qaytarmağa razı salmışdı.

Bir müddət sonra, 1847-ci ildə, Osmanlı hakimiyyətinin əmri ilə Tahirə İraqdan çıxarıldı. O, birbaşa Tehrana gedərək Qacar şahının hüzuruna çıxmaq və onu yeni dinə dəvət etməklə bəxtini sınamaq niyyətində idi. Lakin atası bu niyyətdən xəbər tutdu və yolda onun qarşısına adamlar göndərdi ki, Tahirəni yarı yoldan geri döndərərək Qəzvinə aparsınlar.

Tahirənin İraqdan Qəzvinə qədər olan səfəri böyük rezonans doğurdu. O, hər bir kənd və qəsəbəyə çatdıqda Babi dinini təbliğ etməyə başlayırdı. Kirind Qərb bölgəsində təxminən 1200 nəfər ona qoşuldu. Kirmanşah şəhərində isə şəhər hakiminin xanımı onun tərəfdarı oldu. Bu şəhərdə 40 gün ərzində ruhani alimlərlə mübahisə aparmışdı. Səhnə şəhərində Əhli-Həqq icması ona böyük rəğbət göstərdi. Həmədanda Tahirə, şəhərin nüfuzlu ruhani və qadınları ilə görüşlər təşkil etməyə nail oldu. Bu səfər zamanı yeni dinə iman gətirənlərin çoxu şahzadə və zadəgan ailələrindən idi. Həmədanda bir müddət yəhudi mənşəli bir həkim — Azər adlı şəxsin evində qaldı. Lakin bir yəhudi ailəsinin “üsyançı” bir qadını himayə etməsi anti-yəhudi iğtişaşlara yol aça bilərdi deyə, Tahirə həmin evdən çıxmağa məcbur oldu.

Tahirə ("pak", "təmiz" deməkdir) Qürrətüleynin ("göz bəbəyi") əsl adı bəzi mənbələrə görə Zərrintac, bəzilərinə görə Fatimə, künyəsi Ümmü Səlimə olmuşdur. Qürrətüleyn 1818-ci ildə İranın Qəzvin şəhərində anadan olub, Hacı Molla Məhəmmədsaleh Bərəğaninin böyük qızıdır.

Atası nüfuzlu müctəhid olub. "Qürrətüleyn" adının mənası iki cür yozulur: "Deyirlər ki, Fatimə təhsilini atasının və ailə üzvlərinin yanında alıb, çox zəkalı şagird olub. O, ədəbiyyat, üsul, kəlam elmlərini, islam mədəniyyətini yüksək səviyyədə mənimsəyib, ərəb və fars dillərində şeirlər yazıb. Bəlağətli və fəsahətli nitq qabiliyyətinə malik olub. Bu cəhətlərinə görə atası ona çox böyük ehtiram bəsləyib, ona "Qürrətüleyn", yəni "gözün nuru", "əziz övlad" deyə müraciət edib.

Seyid Əli Məhəmməd Babın başçılıq etdiyi Babilər hərəkatına qoşulmuş, Cənubi Azərbaycanda bu hərəkata başçılıq etmişdir. Tahirə xanım Seyid Əli Məhəmməd Babın gətirdiyi qaydalara uyğun olaraq İslam şərqində çadrasını atmış ilk müsəlman qadını idi^[4].

Qürrətüleyn İrana varid olduğu zaman Qəzvinədək yolüstü olan şəhərlərdə insanlarla yeni məzhəb təbliğ edirdi və ona görə də adı dildə-ağızda dolaşırdı. Qəzvinə çatdıqda onunla ailəsi arasında, xüsusən də, əri və qaynatası arasında kəskin ziddiyyət və mübahisə yarandı. Molla Tağı və oğlu Məhəmməd əvvəllər yalnız Şeyx Əhsaninin və onların ardıcıllarının əleyhinə idilər. İndi onlar Babiliyə qarşı qalxdılar. Sonda Molla Məhəmməd Tağı Şeyx Əhsainin fikirlərini təhqir etdiyinə görə Ağa Hadi adlı şəxs tərəfindən öldürüldü, 1847-ci ildə baş vermiş bu hadisədən sonra vəziyyət daha da gərginləşdi". Qürrətüleyn bu qətldən sonra şübhəli şəxs qismində həbs olunur, bir müddət Qəzvinin hökumət idarəsində saxlanılır.

Burada onun həyatı təhlükə altında olduğundan Ağa Hadi vasitəsilə Tehrana qaçırıldı. O, bir müddət Tehranda qaldıqdan sonra bütün babilərlə və ona sadiq olanlarla birlikdə Xorasan istiqamətində yola düşdü və Şahruxdan 7 km şərqdə yerləşən Bədəşt kəndinə gəldi. Qürrətüleyn burada çadrasız minbərə çıxaraq nitq söylədi. Burada Hacı Məhəmmədəli Qüddus və Mirzə Hüseyn Əli Bəhaullah daxil olur, 81 nəfər babi arasında müzakirə, mübahisə və mülahizələr on gün davam edir. Babilər üç dəstəyə ayrıldılar.

Bir dəstə Qürrətüleynin ətrafında cəmləşdi, digər dəstə Qüddusun tərəfində oldu. Üçüncü dəstə isə bu parçalanmanı görüb babilikdən uzaqlaşdı. İki dəstəyə ayrılmış babilərə ayrı-ayrılıqda Qürrətüleyn və Qüddus rəhbərlik edirdi. Onların arasında yaranmış söz-söhbət sazişə gəlməklə əvəz edildi və tərəfdarları ilə kəcavələrə əyləşərək Mazandarana yola düşdülər. Babilər Niyalaya yetişdikdə həmin yerin əhalisindən 500 nəfəri qarət məqsədilə onlara hücum etdi. Qürrətüleyn öz tərəfdarları ilə Mazandaranın kənd və qəsəbələrinə gedərək babiliyin təbliği ilə məşğul oldu. Onun qohumları və düşmən qüvvələr Qürrətüleyni öldürmək üçün axtarırdılar. Ona görə də əlacsız qalıb Şeyx Əbu Turab İştehardi ilə birlikdə Babilə getdi. Burada mollalar istədilər ki, ona əziyyət versinlər, camaatla görüşməyə qoymadılar. O, Nura tərəf yola düşdü və bura çatdıqdan sonra çox keçmədi ki, babilərin Təbərsi qalasında yığışaraq böyük dövlət qüvvələrinə qarşı vuruşduqlarını eşitdi. Qürrətüleyn Nurdan Babilə qayıtdı ki, Təbərsi qalasında babilərlə birləşsin. O, qalanın bütünlüklə dövlət qoşunları tərəfindən mühasirəyə alındığını gördü. Dövlət məmurları Qürrətüleyni tanıdıqları üçün tutub mühafizə dəstəsilə Tehrana göndərdilər. Tehranda onu və bütün babiləri şəhər polisi Mahmud xanın evində həbs etdilər. Burada onları evin yuxarı mərtəbələrində saxlayırdılar ki, xariclə əlaqə yaratmasınlar. Onlar bu vəziyyətdə 5 il (1848–1852) həbsdə qaldılar^[5].

1852-ci ildə Nəsrəddin Şaha uğursuz sui-qəsd edildi və bunun babilər tərəfindən baş verdiyi məlum olduqda, onları zindandan çıxarıb baş nazir Mirzə Ağa xan Nurinin yanına aparmaq bəhanəsilə atlara mindirdilər. İndi Tehranın İran Milli Bankı yerləşən məhəllədəki məşhur Elxani bağına apararaq, orada boğub bir quyuya atdılar. Quyunu torpaqla doldurdular.

Qürrətüleynin öz əmisi oğlu olan ərindən üç övladı var idi. İki oğlu şeyx İbrahim və şeyx İsmayıl molla təhsili görmüş və hər üç övlad analarının əqidəsinə zidd tərbiyə almışdılar. Qürrətüleyn o dövrün tələblərinə zidd olaraq minbərə çadrasız çıxır, atəşli nitqlər söyləyirdi. O, qadın azadlığı, onun hüququ, qadının kişilərlə bərabər hüquqlu olması tələbilə çıxış edirdi.

Müsəlmanlar, əvvəllər şeyxiyyə təriqətini qəbul etmiş insanlar babilərin qanunlarını, xüsusilə, insanların hüquq bərabərliyi məsələsini qəbul etmirdi. Xüsusilə üsuliyyə və şeyxiyyə təriqətindən olan mollalar onların qanunlarına mənfi münasibətdə idilər və babilərin fikirlərini qeyri-adi bir hal hesab edirdilər".

Eduard Braun "İnqilabi-İran" kitabında "gözəl Qürrətüleynin saysız-hesabsız işgəncələrə dözümlülüyün"dən danışır. Qadın azadlığının carçılarından olan Tahirə Qürrətüleynin şəxsiyyətini Mirzə Kazım bəy və Mirzə Fətəli Axundzadə kimi mütəfəkkirlər yüksək qiymətləndirmişdilər. Doğma Azərbaycan türkcəsini mükəmməl bilsə də, şairə əsərlərini fars dilində yazmışdır^[6].

Bakı meydanlarının birində ucaldılmış çadrasını atan "Azad qadın" heykəli Azərbaycan bəhailəri üçün Tahirə Qürrətüleyn və Zeynəbin daşa dönmüş arzuları idi.

• Məhəmmədsaleh Bərəğani