XIII–XIV əsr Elxani tarixçisi Fəzlullah Rəşidəddin tərəfindən "Cəmi ət-Təvarix" əsəri yazılarkən, türk xalqlarının və tayfalarının tarixini yazmaq üçün istifadə edilən əsas mənbələr həm Azərbaycanın yerli türk mühitində mövcud olmuşdur, həm də Orta Asiyadan və Şərqi Türküstandan çoxsaylı mühacirlərin gətirdikləri şəcərə əfsanələri istifadə olunmuşdur. Oğuz rəvayətlərinin geniş yayılmasının daha bariz sübutu isə bəzi hekayələri "Oğuznamə" adlandırılan "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanının Ağqoyunluların türkman mühitində, Azərbaycanda yazılı şəkildə qeydə alınmasıdır.[1]
Oğuz şifahi geneoloji ənənələri ya Anadolu, ya da Azərbaycanda yazıya alınmışdır.[2] Oğuz xanla bağlı "Tarix-i Oğuz" (Oğuznamə) əsəri Nizami Gəncəvinin "İsgəndərnamə"si və Suruçlu Yaqubun "İsgəndər haqqında roman" əsəri ilə bənzər süjet xətlərinə malikdir. Bu ədəbi əlaqələr Əhməd Zəki Vəlidi Toğanın "Tarix-i Oğuz"un Azərbaycanda yaradılması ilə bağlı arqumentini dəstəkləyir.[3] XV əsr Azərbaycanında türkmənlər oğuz hekayəsini sülalə quruluşu mifi səviyyəsinə çıxarmışdılar. Bunlara misal olaraq, Qaraqoyunlu Qara Yusifin Cengiz Alpın, Ağqoyunluların isə Oğuz xanın oğlu Gün xanın oğlu Bayandur xanın nəslindən gəlməsi ilə bağlı soy iddiaları göstərilə bilər.[3] XV əsrdə Azərbaycan türk mühitində Oğuz şəcərə əfsanələrinin yayılmasının daha bir sübutu oğuz bayat tayfasından olan Həsən ibn Mahmudun əsəridir. O, Məkkəyə gedərkən Osmanlı şahzadəsi Cem Sultan ilə görüşmüş və ona uyğur yazısı ilə yazılmış Oğuznamənin əlyazmasını göstərmişdir. Həsən ibn Mahmud Şahzadə Cemin istəyi ilə bir həftə ərzində "Oğuznamə"nin məlumatlarına əsaslanaraq, "Cam-i Cəm-ayin" adlı yeni bir əsər yazmışdır. Bu əsərin əlyazmasını ilk dəfə kəşf edən Əli Əmiri Əfəndinin fikrincə, müqəddəs yerlərə uzun bir səfər etmiş bir Azərbaycan türkünün yanında oğuz geneoloji ənənəsinə aid əlyazma nüsxəsinin olması faktının özü belə ədəbiyyatın böyük nüfuzundan xəbər verir.[4] "Cam-i Cəm-ayin" əsərində Azərbaycan və Kürdüstanın yerli hekayələri istifadə edilmişdir. Bunun sübutu oxşar hekayələri istifadə edən "Şərəfnamə" (Şərəf xan Bitlisinin əsəri) və "Kitabi-Dədə Qorqud"dur.[3] XIX əsr Azərbaycan tarixçisi Abbasqulu ağa Bakıxanov "Gülüstani-İrəm" əsərində Türk adlı padşahın Nuhun oğlu Yafətin böyük oğlu və vəliəhdi olmasını qeyd edir.[5] |
Bu mənbə isə Azərbaycan miflərini Oğuz dastanı ilə müqayisə edir:
For example, there are accounts about our cosmic forebears or perhaps entities that migrated beyond the bounds of human proto-civilization. Nevertheless, it is challenging to discern their identities, origins, psychological, social, biological organization, intellectual capabilities, moral, and ethical principles, as illustrated in the myth “The Life of Humans. The Living Water”: “In ancient times, humans were very large. There was such a human called Abazar. He could step with one foot from one bank of a river the size of our Araz to the next bank” [Acaloğlu, Bəydili, 2005, p. 45]. Furthermore, the question remains open regarding the influence of these contacts on the nature of the Earth and the development of human civilization. However, it is evident that traces of such information are deeply ingrained in the historical memory of various peoples, including the Azerbaijani, and have left their mark on various objects of reverence, primarily the sky, sun, stars, moon, sacred animals (totems), and so forth. In the dastan “Oghuz” (“Radiance and Light”), we find accounts of the interaction between light and humans: “A ray of light fell from the sky. This light was brighter than the sun, brighter than the moon... In the center of the light sat a maiden... She had a crown on her head, sparkling like the North Star... Oghuz was happy and married her”; “One morning, a light resembling daylight fell to the earth of Oghuz. Inside it, a Wolf with gray fur and gray paws appeared... This guide, sent by Oghuz Tanry (God), went ahead of the army...” [Vəliyev, 1987, pp. 37–38].[6] |
İstinadlar