 |
 |
Ureyim.az |  |
 |
Azərbaycan zadəganlığı və ya əsilzadəliyi — azərbaycanlılar və azərbaycanlılaşmış qruplar arasında tarixən zadəganlıq titulları daşıyan şəxslər və onların nəsillərinin təşkil etdiyi zümrə.
Xanlıqlar dövründə Bakı xanlığını Bakıxanovlar, Qarabağ xanlığını Cavanşirlər, Şəki xanlığını Qara keşiş nəsli və Xoyskilər, Naxçıvan xanlığını kəngərli Naxçıvanskilər, Gəncə xanlığını Qacar qolu Ziyadoğlular idarə etmişdir. Çar Rusiyası dövründə Gəncə qəzasında Zülqədərovlar, Məlikbəylərovlar, Cavanşir qəzasında Cəlalovlar, Ağalarovlar, Rüstəmbəyovlar, Məlikbəylərovlar, Qaryagin qəzasında Cavanşirovlar, Quba qəzasında Mirzəyevlər, Salyan qəzasında Şirvanskilər, Şuşa qəzasında Vəzirov, Zəngəzur qəzasında Usmiyevlər, Naxçıvanda Naxçıvanskilər və Kəngərlinskilər böyük torpaq sahibləri idi.
XIV əsrin sonlarında yaranan Şəki hakimliyini idarə etmiş Orlat sülaləsi azərbaycanlılaşmış türkdilli monqol sülaləsi idi.[1][2][3] XVI əsrdən başlayaraq İran azərbaycan dilində danışan hökmdarlar və hərbçilər tərəfindən idarə edilirdi.[4][5][6]
XVI əsrdə Azərbaycan türkləri tərəfindən Səfəvilər imperiyası qurulmuşdur.[7] Bu imperiyada Azərbaycan feodalları üstünlük təşkil edirdi.[8][9][10][11][12] Azərbaycanlılar dövlətin əsas dəstəyi idi, dövləti idarə edirdilər və hərbi zadəganlıq onlar arasından təyin edilirdi.[13][14][15][16][17][18] Səfəvi imperiyasında Azərbaycan dili hakimiyyətin, sarayın, qızılbaş hərbi təşkilatının və dini liderlərin dili, dövləti idarə edən sülalənin ana dili idi.[19] Saray dilinin Azərbaycan dili olması nəticəsində paytaxt şəhərlərdə (Təbriz, Qəzvin və İsfahan) bu dilin istifadəsi təşviq edilirdi.[20] Saray mərasimləri də Azərbaycan dilində aparılırdı.[21] Səfəvi tacının seçilməsi qarabağlılar kimi xüsusi baş geyimi olan müəyyən qrupların ənənəsinin bir hissəsi idi.[22] Səfəvilər dövründən başlayaraq Azərbaycan dili talış dilini daha güclü şəkildə sıxışdırmağa başladı və talış aristokratiyası Azərbaycan dilinin yayılmasına və tədrisinə dəstək verdi.[23]
Qacarlar dövləti dövründə Azərbaycan dili sarayın və Azərbaycan tayfalarından təşkil edilmiş[24] ordunun dili idi,[25][26][27][28] fars dili ilə birlikdə hər iki sarayda (Təbriz və Tehran) geniş yayılmışdı.[29] Qacar hökmdarları vəliəhd şahzadə olduqları zaman xidmət etdikləri Təbrizdə azərbaycanlıların əhatəsində türk dili, mədəniyyəti və adətlərinə daha çox bağlanır, taxta çıxdıqdan sonra özlərini Azərbaycan türkləri ilə əhatə edirdilər. Bunlardan biri olan Məhəmməd şah Qacar Fars və Şirazda "Əlahəzret Məhəmməd Şah-ı Türk-i Azərbaycan" adlandırılırdı.[30]
XVIII əsrdə Əfşar imperiyasının parçalanmasından sonra türk mənşəli sülalələrin idarə etdiyi Azərbaycan xanlıqlarının dövrü yarıməsrlik Azərbaycan müstəqilliyi dövrü (Əfşar, Zənd və Qacarlardan asılılığın olmaması və ya qismi asılılığın olması) olmuşdur.[32] Bakı xanlığını Bakıxanovlar, Qarabağ xanlığını Cavanşirlər, Şəki xanlığını Qara keşiş nəsli və Xoyskilər, Naxçıvan xanlığını kəngərli Naxçıvanskilər, Gəncə xanlığını Qacar qolu Ziyadoğlular idarə etmişdir.[33][34]
Qarabağ xanlığında bəylər 3 qrupa bölünürdü. Birinci qrupa birbaşa xan ailəsinin üzvləri (xanın qardaşları və onların uşaqları, xanın öz uşaqları və s.) daxil idi.[35] İkinci qrupa Qarabağ xanlarının fərmanları ilə kənd, mahal, məliklik əldə edən şəxslər daxil idi. Birinci və ikinci qrup iyerarxiya baxımından üçüncu qrupdan yuxarıda idi. Azərbaycan xanlıqlarında bəylər, xüsusilə bəy nəslindən gələnlər sosial-iqtisadi həyatda mühüm rol oynayır, xanın xəzinəsindən və ya onlara verilmiş xan torpağından gəlir əldə edirdilər. Onlar xana vergi vermədən torpaq ala, ticarətlə, kənd təsərrüfatı və başqa sahələrlə məşğul ola bilərdi. Bəylərin vəzifəsi həmişə xanların xidmətində olmaq idi.[36]
Şahlar tərəfindən İlisu hökmdarlarına verilmiş sultan titulu Azərbaycan iyerarxiyasında xanla bəyin arasında yerləşirdi. Sultandan iyerarxiya baxımından aşağıda sultan ailəsinin nümayəndəsi olan bəylər, digər ailələrdən irsi bəylər, zadəgan irsi daşımadan bəy adlandırılanlar var idi. Sultan və bəylər qismən saxur, qismən türk-azərbaycan mənşəli idi.[37]
XVIII əsrdə Dizaq mahalını idarə etmiş Məlik-Avanyanlar daha sonra İslamı qəbul etmiş və azərbaycanlılaşmışdır.[38] XIX əsrin sonlarında bu nəsil xəttindən azərbaycanlılaşmış sülalələr — Məlikyeqanovlar, Məlikaslanovlar, Məlikabbasovlar gəlmişdir.[39]
| Bəylərbəyliklər, xanlıqlar və sultanlıqların hakim sülalə və tayfaları | ||
|---|---|---|
| Sülalə | Tayfa | İdarə edilən ərazilər |
| Ziyadoğlular sülaləsi | Bayat boyundan qacarlar |
|
| İrəvan Qacarları |
| |
| Şahsevənlər | Cavad xanlığı | |
| Naxçıvanskilər | Bəydilli boyunun ustaclı tayfasından kəngərlilər | Naxçıvan xanlığı |
| Cavanşirlər | Əfşarlar | Qarabağ xanlığı |
| Sərkərlər | Xançobanlı eli | Şirvan xanlığı |
| Müqəddəmlər | Bayat boyundan müqəddəmlər | Marağa xanlığı |
| Şıxlinskilər | Qazax sultanlığı | |
| Zülqədərovlar | zülqədərlər | Şəmşəddil sultanlığı |
| Qutqaşınlılar | Qutqaşen sultanlığı | |
 |
 | |||||||||
Solda: Həsən bəy Ağalarov. Rəssam Kaniyevski.
Sağda: Hüseyn xan Naxçıvanski parad üçün geydiyi hərbi formada. | ||||||||||
Rusiya imperiyası Cənubi Qafqazı ələ keçirdikdən sonra rus idarəçilərin Azərbaycan əsilzadə ailələrinə marağı artmışdır. I Nikolay 1846-cı ilin dekabrında müsəlman əsilzadələrin titul torpaqlar üzərində tamhüquqlu sahiblik səlahiyyətini təsdiq edən qərarnamə qəbul etmişdir. Beləliklə, bəy və ağa statusları çar Rusiyası tərəfindən rəsmi olaraq tanınmış, əsilzadə övladlarına isə dövlət qurumlarında işləməyə icazə verilmişdir. Beləliklə, Səfəvi, Əfşar və xanlıqlar dövründə dövlət tərəfindən əsilzadələrə müvəqqəti verilən dövlət torpağı (tiyul) çarlıq Rusiyası dövründə əsilzadələrin şəxsi mülkiyyətinə çevrilmişdir.[40]
Keçmiş Azərbaycan xanlıqlarının əsilzadələrinin övladları Azərbaycanda rus dilini ilk öyrənənlər olmuş, Rusiya imperiyası ilə əlaqə qurmuş və çara sədaqət andı içmişdilər. Onlar Azərbaycanın yeni kimliyə keçməsinə bələdçilik etmiş, köhnə Azərbaycan ilə yeni rus imperiyası reallığı arasında körpü rolunu oynamışdılar. Bu elita XIX əsrin ortalarında intelektual mübadiləyə və istehsala səbəb olan ədəbi məclisləri formalaşdırmış və onlarda iştirak etmişdir.[41]
Bəy-torpaq mülkiyyət formasının davam etdiyi dövrdə Gəncə qəzasında Zülqədərovlar, Məlikbəylərovlar, Cavanşir qəzasında Cəlalovlar, Ağalarovlar, Rüstəmbəyovlar, Məlikbəylərovlar, Qaryagin (indiki Füzuli rayonu) qəzasında Cavanşirovlar, Quba qəzasında Mirzəyevlər, Salyan qəzasında Şirvanskilər, Şuşa qəzasında Vəzirov, Zəngəzur qəzasında Usmiyevlər böyük torpaq sahibləri idi. Naxçıvanda Naxçıvanskilər və Kəngərlinskilər böyük torpaq sahibləri idi.[42] Azərbaycan tarixçisi Fərhad Nağdəliyev hesab edir ki, Rusiya imperatoru Nikolay Kəngərli süvarilərinin mükəmməlliyini gördükdən sonra konvoyunda Azərbaycan əsilzadə ailələrinin nümayəndələrindən ibarət olan bir müsəlman dəstəsi yaratmağı əmr etmişdir.[43]
Çarlıq dövründə Qarabağ xanının qızı Xurşidbanu Natəvan qumuq əsilli, Dağıstan zadəganı Xasay xan Usmiyevlə siyasi məqsədlərlə evlənməyə məcbur edilmişdir. Mixail Vorontsov Azərbaycanda üsyanların çıxmasından qorxduğu üçün hər yerə müşahidəçilər qoyurdu və buna görə də Natəvanı öz yavəri Xasay xanla evlənməyə məcbur etmişdi. Natəvan onu sevməmiş və illər boyunca məcburi olaraq onunla yaşamışdır.[44] Xurşidbanu Natəvan Xasay xanın ölümündən sonra yoxsul bir şuşalı ilə evlənmişdir. Onun birinci ailəsindən olan oğlu Mehdiqulu xan Vəfa rəiyyətlə evləndiyi üçün anasından çox narazı qalmışdır.[45]
1897-ci ildə Rusiya imperiyasında əhalinin siyahıya alınması nəticələrinə görə, əhaliyə düşən zadəgan sayına görə, gürcülər, polyaklar, litvalılar və tatarlardan sonra azərbaycanlılar gəlirdi. Təhkimçilik hüququ ləğv edildikdən sonra, Finlandiya istisna olmaqla, digər qeyri-rus zadəganları öz xüsusi statuslarını itirdilər.[46][47]
1918-ci ildə İstiqlal Bəyannaməsini qəbul edən Azərbaycan Milli Şurasının üzvlərindən (26 nəfər) 1-i xan, 15-i bəy, 1-i ağa, 1-i isə məlik nəslindən idi.[48] Daha sonra qurulan hökumətin başçısı olan Fətəli xan Xoyski Təbriz, Xoy və Şəki xanlıqlarını idarə etmiş Cəfərqulu xan Xoyskinin nəslindən idi, Daxili İşlər naziri Behbud xan Cavanşir isə Qarabağı idarə etmiş Cavanşirlər sülaləsindən idi.[49][50] AXC naziri Xudadat bəy Məlik-Aslanov və Lənkəran qubernatoru Cavad bəy Məlik-Yeqanov Qarabağın Dizaq mahalını idarə etmiş məlik nəslinin müvafiq olaraq, Məlik-Aslanovlar və Məlik-Yeqanovlar qollarından idi.[51]
1919-cu ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti İrana elçi olaraq iki yerli Qacar zadəganını göndərmişdir. Qacarların Bu dövrdə İranın özü də Qacarlar tərəfindən idarə edildiyi üçün görüşdə iştirak edəcək hər iki tərəfin nümayəndəsi (Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Qacar İranı) eyni tayfa və sülaləyə mənsub idi. Azərbaycan nümayəndəsi İsmayıl xan Ziyadxanov ata tərəfdən Gəncə Qacarlarının (Cavad xanın nəsli), ana tərəfdən isə Qacar şahzadəsi Bəhmən mirzə Qovanlı-Qacarın nəslindən gəlirdi. Görüşün məqsədi Azərbaycan Qacarlarının İran Qacarlarına rəsmi olaraq, Azərbaycanın yaranmasını bildirməsi idi.[52]
Ruslara qarşı sonuna qədər döyüşmüş Cavad xanın nəşinin qalıqları sovet dövründə tapılmış və onların yığışdırılması əmr edilmişdir. Bunun səbəbi o idi ki, "öz xoşu ilə Azərbaycanın Rusiyaya birləşməsi"nə müqavimət göstərən hər kəs "Azərbaycanın maraqlarına xəyanət və satqınlıq edən" şəxs hesab edilirdi. Bundan fərqli olaraq, Azərbaycanda Rusiyanın maraqları üçün müttəfiq və bələdçi sayılan Qubalı Fətəli xan dərsliklərdə və monoqrafiyalarda qəhrəman kimi göstərilmiş, onun haqqında 1947-ci ildə bədii film çəkilmişdir. Cavad xanın sovet dövründə sevilməməsinin ikinci səbəbi isə düşmən sinfinə aid olan, həlak olmuş, əsilzadə və cəngavər xanın təriflənməsinin SSRİ ideologiyasına zidd olması idi.[53] Müstəqillik dövründə Cavad xana göstərilən münasibət dəyişmiş, onun məzarı üzərində türbə tikilmişdir.[54] Hər 4 yanvar (Cavad xanın öldürüldüyü gün) Gəncə şəhər əhalisi onun türbəsinə yürüş təşkil edir və xanlığın şəhid hesab edilən, son hökmdarının qəbrinə çiçək qoyur.[55][56]
Azərbaycanın müstəqilliyi dövründə zadəgan nəslindən gələnlərin şəcərəsini tanıda bilmək və yaddaşlarda saxlamaq məqsədilə Əsilzadələr Məclisi yaradılmışdır. Bu ictimai təşkilata Maqsud İbrahimbəyov sədrlik etmiş, Heydər Əliyevin təşkilatın yaradılmasında rolu olmuşdur.[57]
1992–2008-ci illərdə Dağlıq Qarabağın Azərbaycanlı İcmasına rəhbərlik etmiş Nizami Bəhmənov vaxtilə Qarabağda yaşamış, Qacar şahzadəsi Bəhmən mirzə Qovanlı-Qacarın nəslindən idi.[58] 2020-ci ildə, İkinci Qarabağ müharibəsi dövründə baş verən Şuşanın azad edilməsi döyüşündə XVIII əsrdə bu şəhəri tikmiş Pənahəli xanın nəslindən gələn, xüsusi təyinatlıların general-mayoru Zaur Cavanşir iştirak etmişdir. Döyüşdən sonra Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Zaur Cavanşirlə telefon vasitəsilə danışaraq onun ata-baba yurdu olan Şuşanın azad edilməsində rolu olduğunu bildiyini və onu Şuşanın ilk komendantı təyin etdiyini bildirmişdir.[59] 2020-ci il Bakı Qələbə Paradında Zaur Cavanşirin rəhbərlik etdiyi döyüş bayraqdarları qrupu qələbənin qazanılmasında xidmətləri olan hərbi hissələrin döyüş bayraqlarını Azadlıq meydanına gətirmişdir.[60]
2024-cü ildə Bakıda keçirilən "Qayıdış hüququ; Ermənistandan zorla çıxarılmış azərbaycanlılar üçün ədalətin təmin edilməsi" mövzusunda ikinci beynəlxalq konfranda İrəvan xanlarının nəslindən gələn Əmir Əli Sərdari İrəvani və Turhan Turqut iştirak etmiş, onlar Ermənistandakı ata-baba yurdlarını görmək istədiklərini bildirmişdir.[61] Hüseynəli xanın nəslinin nümayəndəsi olan Əmir Əli Sərdar İrəvani Qərbi Azərbaycan İcmasına fəxri üzv seçilmişdir.[62] Bundan başqa, Qarabağın Cavanşirlər sülaləsindən olan Zaur Cavanşir Ermənistan azərbaycanlılarının icmasının "Qərbi Azərbaycan TV" YouTube verilişlərinin iştirakçısıdır.[63]
Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev 2025-ci ildə keçirdiyi müşavirədə Rusiya ilə birləşməklə bağlı müqavilə imzalayan Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanın qətlə yetirilməsini çar hakimiyyətinin cinayəti olaraq qeyd etmişdir: Ondan əvvəlki cinayət Qarabağ xanının öldürülməsi idi, hansı ki, zəmanət verilmişdi ki, o, öz rəhbərliyini Qarabağda icra edəcək və XX əsrin digər cinayətləri də göz önündədir.[64]
XVI əsrdə İranda azərbaycandilli sülalələrin və hərbçilərin hakimiyyətinin başlaması səbəbi ilə fars dilinə idarəçilik, titul adları və hərbi terminologiyada bir çox azərbaycanizmlər daxil olmuşdur.[4] İdarəçilik sahəsində Azərbaycan mənşəli sözlərə yüzbaşı, minbaşı, bəylərbəyi misal göstərilə bilər.[65]
"Dəstur əl-Müluk" (Hökmdarların nizamnamələri) və "Təzkirat əl-Müluk" (Hökmdarların xatirəsi) əsərləri İranda idarəçilik strukturu və sosial vəziyyət haqqında məlumat verir. "Dəstur əl-Müluk" Səfəvi dövrünün sonunda yazılsa da, XVI əsrə aid məlumatlar da ona daxildir. "Dəstur əl-Müluk" əsəri "Təzkirat əl-Müluk"dan daha çox təfərrüata malikdir, aşağı rütbəlilər (məsələn, saraya təminat gətirənlər) haqqında da məlumat verir. Bu əsərlər digər dillərlə birlikdə türk dilindəki texniki idarəçilik terminlərini də istifadə edir. Bu əsərlərdə texniki idarəçilik terminologiyasının tətbiqi 4 dilə (fars, ərəb, türk, monqol) əsaslanır, Azərbaycan türkcəsinin Səfəvi dövrünün sonuna qədər istifadəsi ilə əlaqəlidir.[66]
Tarixən Azərbaycan adlarında mənsəblərdən (titullardan) istifadə edilirdi (məs., Cəfərqulu xan Naxçıvanski, Xudadat bəy Məlik-Aslanov).[67] Zadəgan soyadlarında əcdadın peşəsinin istifadə edildiyini nümunələr Mehmandarovlar (İbrahimxəlil xan Cavanşirin dövründə mehmandar olmuş Mirzə Əli bəyin nəsli), Topçubaşovlar (Çar II İrakli dövründə topçubaşı olmuş Ələkbər bəyin nəsli), Sərkərlər (sərkər "vergi yığan" mənasındadır) və s.-dir.[68]
XIII–XIV əsr Elxani tarixçisi Fəzlullah Rəşidəddin tərəfindən "Cəmi ət-Təvarix" əsəri yazılarkən, türk xalqlarının və tayfalarının tarixini yazmaq üçün istifadə edilən əsas mənbələr həm Azərbaycanın yerli türk mühitində mövcud olmuşdur, həm də Orta Asiyadan və Şərqi Türküstandan çoxsaylı mühacirlərin gətirdikləri şəcərə əfsanələri istifadə olunmuşdur.[77] Oğuz şifahi geneoloji ənənələri ya Anadolu, ya da Azərbaycanda yazıya alınmışdır.[78] XV əsr Azərbaycanında türkmənlər oğuz hekayəsini sülalə quruluşu mifi səviyyəsinə çıxarmışdılar. Bunlara misal olaraq, Qaraqoyunlu Qara Yusifin Cengiz Alpın, Ağqoyunluların isə Oğuz xanın oğlu Gün xanın oğlu Bayandur xanın nəslindən gəlməsi ilə bağlı soy iddiaları göstərilə bilər.[79]
Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən Oğuz xanın və onun nəvəsi Bayandur xanın soyundan gəldiyini iddia edirdi. O, Bayandur tamğasının (möhürünün) Ağqoyunlu imperiyasında dövlət simvolu olaraq istifadəsini başlatmışdır. Buna görə də Bayandur tamğası Ağqoyunlu sikkələrində, rəsmi sənədlərində, kitabələrində və bayraqlarında vardır.[80][81] Ağqoyunlu sultanları dövründə yazıya alındığı düşünülən "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında Bayandur xanın nəsli Oğuz xanın oğlu Göy xandan yox, başqa yerlərdə adı keçməyən Qam xandan gəlir.[82] Uzun Həsənin əmri ilə yazılmış "Kitabi-Diyarbəkriyyə"də isə Ağqoyunluların əcdadlarının adları olaraq Oğuz əfsanəsi və hökmdarlarına aid adlar istifadə olunur.[83]
| Zadəgan ailə | Tayfa | İlkin tayfa əcdadı |
|---|---|---|
| Ziyadoğlular, Bəhmənilər, İrəvanskilər, Ziyadxanovlar | Bayat boyundan qacarlar | Gün xan (Oğuz xan oğlu) |
| Kəngərlilər, Naxçıvanskilər, Kəlbəlixanovlar, Zülfüqarxanovlar | Bəydilli boyunun ustaclı tayfasından kəngərlilər | Ulduz xan (Oğuz xan oğlu) |
| Cavanşirlər, Vəzirovlar, Aşurbəyovlar, Behbudovlar | Əfşarlar | Ulduz xan (Oğuz xan oğlu) |
| Müqəddəmlər | Bayat boyundan müqəddəmlər | Gün xan (Oğuz xan oğlu) |
Ali Monqol Xaqanlığının keçmiş ərazisində hakimiyyətə gəlmək istəyən sülalələr öz iddialarını Çingiz xan soyu ilə əsaslandırırdılar. Buna görə də Qaraqoyunlu Qara Yusif öz oğlu Pirbudağı monqol Cəlairi sülaləsindən olan Sultan Əhmədə oğulluğa vermişdir. Qara Yusif daha sonra hakimiyyətə gələndə sultan taxtına özü yox, oğlu çıxmışdır.[84] İranın Qacarları sülalələrinin başlanğıcının monqol komandirinin oğlu Qacar Noyondan gəldiyini iddia edir və Çingiz xanın Qacar stilində paltarlarda çəkilmiş rəsmlərini saraylarında asırdılar.[85]
1747-ci ildə Nadir şahın ölümündən sonra Pənahəli bəy süvari tərəfdarları ilə birlikdə Qarabağa gələrək özünü xan elan etdi. O, özünü xan elan etməsini Çingizli Hülakülər sülaləsindən olan Arqun xanın nəslindən gəlməsi ilə əsaslandırırdı.[86] Əhməd bəy Cavanşir "Qarabağ xanlığının 1747–1805-ci illərdə siyasi vəziyyətinə dair" adlı əsərində Cavanşirlər sülaləsinin mənşəyini və hakimiyyətə gəlməsini belə izah edirdi:
|
Nəhayət, 1747-ci ildə Nadir şahın öz qohumları tərəfindən öldürülməsi xəbəri hər tərəfə yayıldıqda, Pənahəli özünün 200-ə qədər qoçaq atlısı ilə birlikdə Qarabağa gəldi və özünü müstəqil xan elan etdi. Onun ilk nəzərdə cəsarətli görünən bu təşəbbüsü Şərqdə bu cür hallarda çox mötəbər sayılan aşağıdakı rəvayətlərə əsaslanırdı. O, Hülakü xanın nəvələrindən biri olan Arqun şahın nəslindəndir.[87] | 
|
Əhməd bəy Cavanşirin Qarabağ xanlığının hakim sülaləsinin Hülakü xanın nəslindən gəlməsi ilə bağlı iddiaları mənbələrdə təsdiqini tapmır. Ancaq cavanşirlər tayfası Hülakü xanın ordusunda Azərbaycana gəlmişdir.[88] Əhməd bəy Cavanşir Pənahəli xanı idealizə edərək Çingiz xanın nəsli ilə müqayisə edir.[89] Mir Mehdi Xəzaninin "Kitabi-tarixi-Qarabağ" əsərində isə belə qeyd edilir:
|
|
Amma Mirzə Adıgözəl və başqa adamlar rəvayət edərlər ki, Pənah xan mərhumun əsil-nəsəbi Arqun xan Çingizə yetişir. Guya belə nisbət veriblər ki, dudmani-Çingiziyyənin dövlət və səltənətləri münqəriz olandan sonra o nəsildən birisi fərar edib gəlib əvvəl Gürcüstanın Lori qalasında məxfi və mütəvari olub, sonra xavanini-Gəncənin işləri tərəqqidə olan zamanda gəlib Gəncədə onlara xidmət edərmiş.[90] |
|
Buna görə də Cavanşir-Sarıcalı nəslinin nümayəndələri olan Cahid Camal və oğlu Heydərin Hülakü xanın (Arqun xanın babası) nəslindən gəldiyinə inanılır.[91] Cahid Camal uzun müddət Azərbaycan, Rusiya və Monqolustanda fəaliyyət göstərmiş, Monqolustana və onun köçəri xalqlarına bir çox əsər həsr etmişdir. Cahid Camal həm Azərbaycan, həm Monqolustan Rəssamlar Birliyinin üzvü olmuşdur.[92] Heydər Camalın ana tərəfdən nəsli rus Şepelev zadəgan ailəsindən gəlir.[91]
 |
 | |||||||||
Rəvayətə görə, Şirvan xanları Haram qalasının hər otağında bir gözəl qız (hərəm) saxlayırmış. Yerlilər buraya "Qırxotaq" və ya "Qırxqız" da deyirlər. Ancaq otaqların sayı qırxdan çoxdur. Hərəmxana kimi istifadə edildiyi üçün qalanın adı Haram qalası olmuşdur.[93] Şirvan xanlarının paytaxtı olan Şamaxıda saray rəqqasələri məşhurlaşmışdır. Onlar bacarıqlarına görə bilinirdilər, Kiçik Asiyada şöhrət qazanmışdılar. 1858-ci ildə Aleksandr Düma Şamaxını ziyarət edəndə bu əfsanəvi rəqqaslardan yalnız bir neçəsi qalmışdır. Düma onları "Qafqaz səfəri" əsərində təsvir etmişdir.[94] Şamaxı rəqqasələri Hindistanda, xüsusilə Böyük Moğol İmperiyası dövründə Hindistan zadəganlarına xidmət etmiş təvaiflərə bənzər şəkildə işləyirdilər.[95]
Mirzə Rəhim Fənanın "Qarabağnamə" əsərində Qarabağ xanlığının qurucusu Pənahəli xanın 1751-ci ildə Şuşa qalasını inşa etməsi haqqında belə yazılmışdır:[96]
|
|
Köçün başlanması ilə Pənah xan şəhərin yerinə baxıb öz şəxsi dəstgahından ötrü bir tərəfdən güşadə və vəsi bir qitə yerdə, daş və əhəng ilə bir möhkəm hasar çəkdirib əvvəl xaricdən əndərun, daxil yerdə neçə pişxidmət otaqları və yemək mənzili, sonra özündən ötrü mötədid otaqlar, qonaq otaqları, ondan sonra hərəmxana otaqları, hamam, məscid, sonra bir böyük mətbəxxana təmir etdirir. |
|
Vərəndə məliki Hüseyn Naxçıvan xanının qızını qaçırmış və onunla evlənmişdir.[97] Bu nikahdan dünyaya gələn II Şahnəzər öz qızı Hurizad xanımı Pənahəli xanın oğlu İbrahimxəlil xanla evləndirərək Qarabağ xanlığı ilə ittifaqını gücləndirmişdir.[98] Erməni müəllifi Raffiyə görə, II Şahnəzər şəxsi həyatında farsların çoxarvadlılıq adətlərini qəbul etmiş, bununla da xristian mənşəli insanların dini hislərinə təsir etmiş, digər məliklərin nifrətinə səbəb olmuşdur.[99]
1796-cı ildə general-mayor Savelyev Dərbəndi ələ keçirmək üçün ordusu ilə yaxınlaşaraq, Qubalı Şeyxəli xanın yanına elçi göndərmişdir, Ağa Məhəmməd xana qarşı ittifaq təklif etmişdir. Şeyxəli xan bu tələbi yerinə yetirməkdən imtina edərək bildirmişdir ki, "… Rus əsgərlərinin şəhərə buraxmaq dini əqidəmə uyğun gəlmir, çünki islam qeyri-dindən olanın müsəlmanın evində gecələməsinə yol vermir. Müsəlman qadınları kafirlərlə görüşməməlidirlər."[100]
İbrahimxəlil xanın qızı Ağabəyim ağa dövrün məşhur şairələrindən idi. Ağaməhəmməd şah Şuşada qətlə yetirildikdən sonra İbrahimxəlil xan Ağabəyim ağanı Fətəli şaha ərə vermişdi.[101] Fətəli şah Ağabəyim ağanı öz hərəmxanasının basçısı — "banuyi hərəm" etmişdi. Ağabəyim ağanın tələbi ilə Qumda onun üçün saray tikdirilmişdi. O, elə 1832-ci ildə burada vəfat etmişdir. Ağabəyim ağa şeirlərini Azərbaycan türkcəsində və fars dilində yazmışdır.[102]
 |
 | |||||||||
Solda: XVIII əsrə aid qadın baş bəzəyi və kəməri, Gəncə xanlığı Sağda: Qarabağ bəyi. Rəssam Qriqori Qaqarin
| ||||||||||
Alman səyyahı Samuel Qmelin Qubalı Fətəli xanla görüşünü belə qeyd edirdi:
|
|
Fətəli xanın zalı çox da möhtəşəm deyildi. Xan otağından yalnız kiçik bir pilləkənlə ayrılan ön otaqda, təmizliyə riayət etmək üçün girişdə ayaqqabılarını çıxarmış çoxlu adamlar var idi. Xan otağın ortasında, tatar paltarında[q 1] yerdə oturmuş, qəlyandan tütün çəkirdi, yanında da doldurulmuş silahlar qoyulmuşdu, sonradan tez-tez görüb eşitdiyim kimi, o, silahları həmişə yanında saxlayırdı; onunla üzbəüz şəhərin komendantı və qonşu bölgənin tatar[q 2] knyazı oturmuşdu, onların yanında mənim üçün stul qoyulmuşdu və mənim hörmətli tərcüməçilərim ayaq üstə durmaq məcburiyyətində qalmışdılar.[103] |
|
Əsilzadə qadınların başlarına "nimtac" (yarımtac) və ya "tiyar" adlandırılan üçbucaqlı tac qoyulurdu və onun ətrafı lentlə bağlanırdı. Tiyar həm də qadının evli olduğunu göstərirdi. Subay qızlar tiyar taxmır, onun yerinə saçlarını müxtəlif daş-qaş və muncuqlarla bəzədilmiş parçalarla bağlayırdılar.[104] Keçmişdə zadəgan qadınları da küçəyə çıxdıqda üzlərini kişilərdən gizlətməli idi. Buna görə də onlar üzlərinə toxunma niqab örtürdülər.[105]
Varlılar papaqlarını Krım və Mərkəzi Asiyadan gətirilən qaragül dərisindən tikdirirdilər. Bu papaq camaat arasında "Buxara papaq" adlandırılırdı. Qaragül dərisinin rənginə müvafiq olaraq, papaqlar qara (ərəbi papaq), çal, (Şirazi papaq və ya çalpapaq) qızılı və ya gümüşü (sür papaq) kimi adlarla fərqləndirilirdi. Belə papaqlar bəylər, əsilzadələr, varlı tacirlər, qoçular tərəfindən taxılırdı.[106]
XIX əsr—XX əsrin əvvəllərində varlı şəhər qadınları (bəylərin, tacirlərin, zadəganların qadınları) bəzən xalxaldan istifadə edirdilər. Bu, qızıldan düzəldilirdi və ayağa bağlanırdı. Balaca zınqırovların (qumroylar) ardıcıl bənd edildiyi xalxal rəqqasələr tərəfindən istifadə edilsə də, varlı qadınlar da yeri gəldikdə ondan istifadə edirdi.[107] Zadəgan qadınları üçün buyurtma hazırlanan "zənənə başmağı"nın üzəri məxmərdən hazırlanırdı. Bu başmağın üzlüyü isə güləbətin sapla bəzənirdi.[108]
Zadəganlar üçün minik yəhərinin üzərində qacarı və ya zimpuş qoyulurdu.[109] Əsilzadə dövlətli şəxslər çox zaman at belində gəzdiyi və uzunboğaz çəkmə geydikləri üçün şalvarın balağını çəkmənin içinə salırdılar.[110]
Şuşa şəhəri mədəni həyatı Qarabağın XVIII əsrdə hakim sülaləsi olan Cavanşirlər tərəfindən himayə edilmişdir. Cavanşirlər sülaləsi mədəniyyət və təhsil sahəsində iştirak edir və bu sahələrə hamilik edirdilər. Ailənin bir çox üzvü görkəmli alim və şair idi. Belələrinə misal olaraq, Cəfərqulu xan Cavanşir, Xurşidbanu Natəvan, Mehdiqulu xan Vəfa, Mir Həsən Ağa Mir göstərilə bilər. Beləliklə, Şuşa şəhəri XIX əsrdə quberniya mərkəzi olmasa da, varlı bir şəhər olaraq bir çox azərbaycanlı yazıçı və musiqiçinin yetişdiyi yer olmuşdur.[41][111]
XVIII əsrin II yarısında bütün Azərbaycan xanlıqlarının ordularının adi insanların "bahadır" adlandırdığı pəhləvanları var idi. Pəhləvanlar arasındakı yarışlar zorxanalarda həyata keçirilirdi.[112] Qarabağ xanı İbrahimxəlil xana (1763–1797) məxsus olan zorxana Xan bağında yerləşirdi. Burada pəhləvanlar idmanın sirlərinə yiyələnir, fiziki formalarını qoruyub saxlamaq üçün məşq və yarışlar keçirirdilər. Qarabağ xanlığında pəhləvan statusu xüsusi fərmanla verilirdi.[113] Azərbaycanın dövlətli və əsilzadə ailələrində uşaqların fiziki tərbiyəsinə xüsusilə diqqət göstərilirdi. Bəy və xan uşaqlarına atıcılıq bacarığı öyrədilirdi, atalar övladlarını özləri ilə birlikdə ova aparırdılar.[114]
Saraylarda ədəbi məclislərin təşkil edilməsi XIX əsrə qədər davam etmişdir. Kərbəlayı Allahi Arif Şamaxı və İrəvan xan saraylarında fəaliyyət göstərmişdir. Qarabağda Cəfərqulu xan öz sarayında xanəndə, sazəndə və şairlərdən ibarət məclis təşkil edirdi. Bu məclislərə hansı şairlərin gələcəyinə şahlar və ya onların təyin etdiyi məliküş-şüəralar qərar verirdi.[115] XIX əsrə qədər muğam sənəti əsasən feodalların saraylarında inkişaf edirdi və bu da sevgi-lirika və fəlsəfi-tərbiyəvi mövzuların, çox vaxt mistik və erotik obrazların istifadəsi ilə muğamda iz buraxmışdır.[116] Zadəgan ailələrində uşaqlara musiqi təhsili verilməsi üçün xüsusi müəllim tutulurdu.[117]
Azərbaycanda hökmdar saraylarında rəqqasların yüksək məharəti ilə məşhur olan ansamblar fəaliyyət göstərirdi.[118] "Turacı" rəqsiylə bağlı Naxçıvan əfsanəsinə görə, Qarabağ xanı Nəcəfqulunun rəqqası xanın oğlunun toyunda rəqs sənətinin çox incə, çox gözəl möcüzələrini nümayiş etdirərkən bu mənzərəyə heyran qalmış xan ucadan demişdir: "Sən lap turac kimi oynayırsan." O vaxtdan bəri həmin rəqqasın oynadığı rəqs "Turacı" adlandırılmışdır.[119][120] Tarixən Azərbaycan rəqsi iki müstəqil formadan — xalq rəqsindən və saray rəqsindən qaynaqlanaraq inkişaf etmişdir.[121] Saray rəqsi həm varlı, həm də kasıb ailələrin toylarına tez-tez dəvət olunan yarı professional rəqqasların sənətinə təsir göstərmiş, bunun sayəsində bu sənət xalq xoreoqrafiyasına da təsir etmişdir.[121] Rus tədqiqatçısı P. Vostrikov Yelizavetpol quberniyasında Yallı rəqsinin çox məşhur olduğunu bildirmiş, onun adi insanlara xan saraylarından keçdiyini qeyd etmişdir. Sarayda bu rəqs xanı əyləndirmək və saray xadimlərinin çevikliyini artırmaq üçün istifadə edilirdi.[122] Fransız yazıçısı Aleksandr Dümanın verdiyi məlumata görə, 1858-ci il noyabrın 24-də Şamaxıda Mahmudağanın təşkil etdiyi qəbul vaxtı, tar, kamança, tütək, nağara və dəmir ayaqcıqlar üstündə qoyulan təbildə çalan beş musiqiçi iki rəqqasəni və bir rəqqası müşayiət edirdi. Bu zaman rəqqas barmaqları arasında mis kastanyet — zil tutmuşdu.[123] Lotu Qulu Qarabağ xanı Pənahəlinin təlxəyi idi, tarixən mövcudluğu sübut edilən şəxsiyyətlərdəndir. Lotu Qulu Pənahəli xan tərəfindən insanları, hətta xanın özünü yamsılamaq bacarığına görə bəyənilirdi.[124]
Xan, bəy və əsilzadə ailələri üçün, sifarişlə, sənətkarlar tərəfindən xüsusi beşiklər hazırlanırdı. XVIII əsrə aid, Şəki xanı Məhəmmədhəsən xanın beşiyi buna bir nümunədir.[125] XIX əsrdə Şuşada Mirzə Məhəmmədkərim bəy Kəbirli, Mirzə Hüseyn bəy Salar, Həsənəli xan Qaradaği kimi xəttatlar fəaliyyət göstərirdi.[126] Azərbaycan ornamentalist rəssamı[127][128] Qənbər Qarabaği Şəki xan sarayının interierində, həmçinin Şuşadakı Rüstəmov və Mehmandarov evlərindəki yumurta temperası ilə (bitki və zoomorfik motivlər) çəkilmiş dekorativ rəsmlərin müəllifi olmuşdur.[129][130] 2023-cü ildə Xurşidbanu Natəvanın "Gül dəftəri" adlı illüstrasiyalı şeirlər albomu UNESCO-nun "Dünyanın yaddaşı" siyahısına əlavə edilmişdir. 227 səhifəlik albom 1886-cı ildə tamamlanmışdır.[131][132]
Keçmiş Azərbaycan xanlıqlarının əsilzadələrinin övladları XIX əsrin ortalarında ədəbi məclislərin formalaşdırılmasında rol oynamış və bu məclislərdə iştirak etmişdir.[41] Abbasqulu ağa Bakıxanov tərəfindən "Gülüstan" ədəbi məclisi, Xurşidbanu Natəvan tərəfindən "Məclisi-üns" ("Dostlar məclisi") yaradılmışdır.[133][134] "Məclisi-üns"də iştirak etməyən şairlər özünü "fəramuşan" ("unudulmuşlar") adlandırmış, "Məclisi-fəramuşan"ı yaratmışdır. Bu ədəbi məclis "Məclisi-üns"dən fərqli olaraq, daha çox aşağı sinfin ədəbiyyatı ilə maraqlanırdı.[135]
Azərbaycanda pişirilən yeməklərin rəngarəngliyi xalqın sosial vəziyyətinə görə dəyişirdi. Hər cür şəraiti olan ağa, bəy, əsilzadə, mülkədar, tacir, ruhani və digər sosial zümrələrdən fərqli olaraq, rəiyyət-rəncbər ailələrinin süfrəsində müxtəlif növlü yeməklərin olması mümkün olmurdu. Buna görə də Azərbaycanda qidalanma mədəniyyətinin formalaşmasında varlı zümrələrin böyük rolu vardır.[136] Əsilzadələr və bəy-xan zümrəsi çöl heyvanlarının (dovşan, ayı, ceyran, maral, dağ qoçu, qaban, əlik) və quşlarının (qızıl qaz, ördək, kəklik, turac, qıırqovul, bildirçin, bəzgək, durna, meşə xoruzu və s.) ətindən qidalanmada yaxşı istifadə edir, əyləncəyə çevirdikləri ov vasitəsilə öz süfrələrini təmin edirdilər.[137] Varlı əsilzadə ailələrinin süfrəsində balıq kababı xüsusilə fərqlənir, əsasən ziyad, qızılbalıq və xəşəmdən şişə keçirilməklə hazırlanırdı.[138]
2. Şuşalı bəy nəslindən Mirzə Camal Cavanşir Qarabağinin "Qarabağ tarixi" əsəri[139]
3. Qarabağ xan ailəsindən Əhməd bəy Cavanşirin "1747–1805-ci illərdə Qarabağ xanlığının siyasi vəziyyətinə dair" əsəri
4. Şuşalı bəy nəslindən Rzaqulu bəy Mirzə Camal oğlunun "Pənah xan və İbrahimxəlil xanın Qarabağda hakimiyyətləri və o zamanın hadisələri" əsəri
5. Şuşalı bəy nəslindən Məhəmmədəli bəy Məxfinin "Əhvalati-Qarabağ" əsəri
XIX əsrin I yarısı üçün xarakterik olan saray tarixçiliyinə zadəgan-mülkədar sinfi tərəfindən peyğəmbərlər, hökmdarlar, övliyalar, filosoflar və alimlərin həyatının xronoloji bir ardıcıllıqla salnaməyə çevrilməsi metodu daxil idi.[140] Azərbaycan elmi tarixşünaslığının əsası Abbasqulu ağa Bakıxanovun "Gülüstani-İrəm" əsəri ilə qoyulmuşdur.[141][142]
Azərbaycanlılar tərəfindən yazılan[143] və "Qarabağnamə" olaraq adlandırılan əsərlər Qarabağ tarixinin öyrənilməsi üçün vacib rol oynayır. Bunlardan yalnızca Mirzə Adıgözəl bəyin "Qarabağnamə"si və Mir Mehdi Xəzaninin "Kitabi-tarixi-Qarabağ"ı[144] azərbaycan dilində yazılmışdır. Adıgözəl bəyin "Qarabağnamə"si 1736–1848-ci illərdə Qarabağda baş verən hadisələrlə bağlıdır, rus mövqeyindən yazılmışdır.[145]
XIX əsr Azərbaycan tarixşünaslığının digər nümunələri İsgəndər bəy Hacınskinin "Qubalı Fətəli xanın həyatı", Hacı Seyid Əbdülhəmidin "Şəki xanları və onların nəsilləri", Kərim ağa Fatehin "Şəki xanlarının müxtəsər tarixi",[146][147] Səidəli Kazım bəy oğlunun "Cəvahirnameyi-Lənkəran", Seyid Əzim Şirvaninin "Şirvan xanlığının tarixi" və "Şirvan diyarının qədim abidələri" əsərləridir.[148][149] Şeyx İbrahim Qüdsi tərəfindən qələmə alınan "Tarix-i Müqəddəs" əsərində İslam peyğəmbərinin və imamların həyatı, Gəncə hökmdarı Cavad xan və rus işğalı haqqında məlumat verilmişdir.[150]
XIX əsrin II yarısının zədəgan-mülkədar tarixçiliyinə Rzaqulu bəy, Həsənəli xan Qaradaği (1850–1929), Mir Mehdi Xəzani (1811–1893), Bəhmən mirzə Qovanlı-Qacar, Əbdül Lətif Əfəndi və Hacı Seyid Əbdülhəmidin yaradıcılığı daxildir.[151]
Vaxtilə Azərbaycan şəhərlərinin ərazisi "ərk" (İç qala, Narın qala), "şəhəristan" (əsilzadələrin yaşadığı hissə) və "rabat" (sənətkarlıq və ticarət hissəsi) olmaqla üç hissəyə bölünürdü.[152] Azərbaycandakı zadəgan mülklərinə aşağıdakılar misal göstərilə bilər:
"Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında oğuz bəylərinin həyatı və fəaliyyəti təsvir edilmişdir. Dastanın əsas qəhrəmanlarından olan Qazan xan IX–X əsrlərdə "kafir" peçeneqlərlə mübarizə aparmış, bəzən udmuş, bəzən uduzmuş bir oğuz xanı ola bilər. Bütün döyüşlər onun dövründə baş verməsə də, dövr keçdikcə Qazan xan oğuz–peçeneq mübarizəsi dövrünün ümumi bir qəhrəmanına çevrilmişdir.[153] Qafqaza gələn səyyahlar "Kitabi-Dədə Qorqud" qəhrəmanları ilə bağlı məlumatlar vermişdir. 1638-ci ildə alman səyyahı və şərqşünası Adam Oleari Dərbənddə olarkən Dədə Qorqud hekayələrini eşitmiş və burada Qazan xanın həyat yoldaşı Burla xatunun, eləcə də Dədə Qorqudun özünün qəbirlərinin olduğunu qeyd etmişdir.[154] XVI əsr Koroğlu dastanında isə eyniadlı xalq qəhrəmanı camaata zülm edən bəylərə, paşalara qarşı mübarizə aparır.[155]
Azərbaycanlı zadəganının xristian qızla eşq yaşaması mövzusu Azərbaycan ədəbiyyatında mövcuddur. XVI əsr "Əsli və Kərəm" dastanı, 1937-ci ilə aid "Əli və Nino" əsəri bu qəbildəndir. Xristian qızlara aşiq olan Azərbaycan ədəbi qəhrəmanlarının adları Əli xan Ziyadoğlu ("Əsli və Kərəm"in Azərbaycan versiyasında Kərəmin həqiqi adı) və Əli xan Şirvanşirdir ("Əli və Nino" qəhrəmanı).[156] Xristian qıza aşıq olmuş, Ziyadoğlu sülaləsinə məxsus Mahmud xan obrazı Elçin Əfəndiyevin "Mahmud və Məryəm" romanında və ona əsaslanan eyniadlı filmdə təqdim edilmişdir. Filmdə Mahmud xan obrazını türk aktyoru Aras Bulut İynəmli oynamışdır.[157]
İsmayıl bəy Qutqaşınlı Şəki və Qəbələ xanlarının nəslindən gələn gənclərin sevgisi ilə bağlı "Rəşid bəy və Səadət xanım" əsərini yazmışdır. Qutqaşınlı özü də Qutqaşen sultanlığının (Qəbələ) son hökmdarının ailəsindəndir.[158] Mirzə Fətəli Axundovun "Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran" əsəri rus hakimiyyətinin başlanmasından əvvəlki dövrdə, Azərbaycan xanlıqlarının hakimiyyət dövrünü tənqid edir. Lənkəran xanının vəziri zalım hakim olaraq göstərilir. Əsər həm də xanın qohumu olan Teymur ağanın saray və ailə çəkişmələrinə baxmarayaraq, bəslədiyi fədakar məhəbbəti göstərir.[159][160] Axundovun "Hekayəti Müsyö Jordan həkimi-nəbatat və dərviş Məstəli şah cadükuni məşhur" əsərinin əsas zadəgan qəhrəmanı isə təkəli-muğanlı olan Hətəmxan ağadır.[161] "Dərviş Parisi partladır" filmində Hətəmxan ağa rolunu Adil İsgəndərov oynamışdır.
Cəlil Məmmədquluzadənin "Qurbanəli bəy" hekayəsində rus məmurlara yaltaqlıq edən bir bəy obrazı yaradılmışdır. Qurbanəli bəy ona xidmət edən, aşağı təbəqənin insanları ilə isə kobud rəftar edir. Əsərdə ən vacib səhnələrdən biri də rus məmurları əyləndirmək üçün, kəndlilərin qamçılanaraq yallı getməyə məcbur edilməsidir. "Qurbanəli bəy" obrazını eyniadlı filmdə Yaşar Nuri oynamışdır.[162]
Rusiyanın Azərbaycan xanlıqlarını işğal etdiyi dövrlə bağlı "Fətəli xan (Quba xanı)", "Cavad xan" (Gəncə xanı), "Hökmdarın taleyi" (Qarabağ xanı) filmləri çəkilmişdir. Ruslarla yaxşı münasibəti olan Qubalı Fətəli xan sovet dövründə çəkilmiş filmdə müsbət şəkildə göstərilmişdir.[53] "Axırıncı aşırım" filmi isə torpaqların birləşdirilərək kolxozun yaradılması üçün mübarizəni təsvir edir. Burada Kərbəlayı İsmayıl ilə Abbasqulu bəy Şadlinski arasındakı dialoq zadəganlıq elementləri ilə zəngindir. Axırda öldürülən Abbasqulu bəy ona hörmət göstərən rəiyyət tərəfindən dəfn edilir.[163]
.png)
The Azeri Turks are Shiʿites and were founders of the Safavid dynasty.
Indeed, the Bayundur clan to which the Aq-qoyunlu rulers belonged, bore the same name and tamgha (symbol) as that of an Oghuz clan.
 |
 |
UREYIM.AZ |  |
 |
|
