 |
 |
Ureyim.az |  |
 |
Bu səhifədə iş davam etməkdədir. |
Plastik malç — (ing. Plastic mulch) kənd təsərrüfatı sahəsində malç kimi istifadə olunan bir məhsuldur və əsasən alaq otlarının qarşısını almaq və suyun qorunub saxlanılması məqsədilə bitkiçilik və landşaft işlərində tətbiq olunur. Bəzi plastik malç növləri güclü bir fumigant və ozon qatını dağıdan maddə olan metil bromidin torpaqda qalmasını təmin edən baryer rolunu da oynayır. Bitkilər nazik plastik örtüklərdə açılmış yarıqlar və ya deşiklər vasitəsilə böyüyürlər. Plastik malç çox vaxt damcı suvarma sistemi ilə birlikdə istifadə olunur. Müxtəlif rəngli malçların bitki inkişafına təsiri ilə bağlı bəzi tədqiqatlar aparılmışdır. Plastik malçın istifadəsi əsasən iri miqyaslı tərəvəz becərilməsində geniş yayılmışdır və hər il dünya üzrə milyonlarla hektar ərazi plastik malç altında becərilir.[1]
Plastik malçın utilizasiyası ətraf mühit üçün problem yaradır. İstifadə olunmuş və atılmış plastik malçın yenidən emal edilərək plastik istehsalı sənayesində təkrar istifadə üçün yararlı plastik qatranlara çevrilməsi üçün texnologiyalar mövcuddur.[2] Lakin bu üsullar, plastiklərin aqrokimyəvi maddələrlə çirklənməsi səbəbindən çox da səmərəli deyil.[3] Digər narahatlıq doğuran məsələlərə isə torpaqda qalan mikroplastiklər aiddir ki, bunlar torpaq ekologiyasına, o cümlədən mikroorqanizmlər və torpaq qurdlarına mənfi təsir göstərə bilər.[3][4]
Bitki istehsalında polietilen filmdən malç kimi istifadə ideyası 1950-ci illərin ortalarında yaranmışdır. Kentukki Universitetindən Dr. Emery M. Emmert LDPE (aşağı sıxlıqlı polietilen) və HDPE (yüksək sıxlıqlı polietilen) filmlərinin tərəvəzçilikdə istifadəsinin faydalarını ilk anlayanlardan biri olmuşdur. O, həmçinin istixanalarda şüşə əvəzinə plastikdən və açıq sahədə tunel örtüklərində plastikdən istifadəyə dair də yazılar yazmışdır.
Dünya üzrə təxminən 6,500 km² kənd təsərrüfatı sahəsində polietilen malç və sıra örtüklərindən istifadə olunur. Torpaqda hazırlanmış qabarıq sahələr üzərinə plastik malç sərilməsi üsulu 1950-ci illərin ortalarında Yeni Zelandiyanın Oklend bölgəsindəki çiyələk istehsalçıları tərəfindən tətbiq olunmuşdur.
1960–61-ci illərdə artıq bütün ticarət məqsədli çiyələklər qara polietilen üzərində yetişdirilirdi. Plastik örtük bitkilərin böyüməsini sürətləndirmiş, torpaq nəmini qorumuş, erkən məhsuldarlıq yaratmış və alaq otlarını azaltmışdır.
İlk polietilen örtük sərən maşınlar 1960-cı illərin ortalarında Yeni Zelandiyada istifadə olunmağa başlamışdır. Bu maşınlar fermerlərin rəhbərliyi altında, kiçik emalatxanalarda hazırlanırdı. İllər ərzində bu texnikalar kiçik dəyişikliklərlə təkmilləşdirilmişdir.
Damcı suvarma ilə birlikdə plastik malçların istifadəsi bir çox üstünlüklərə malikdir. Məsələn:
Plastik malçın istifadəsi torpaq temperaturunu dəyişdirir. Torpağa tətbiq olunan tünd rəngli və şəffaf malçlar günəş şüalarını udaraq torpağın isinməsinə səbəb olur, bu da erkən əkini mümkün edir və vegetasiya dövrünün əvvəlində bitkilərin daha sürətli inkişafını təşviq edir. Ağ rəngli malç isə günəş istiliyini əks etdirərək torpaq temperaturunu aşağı salır. Temperaturun azalması, xüsusilə yay aylarında, torpağın daha sərin olmasının tələb olunduğu şəraitdə bitkilərin torpağa uyğunlaşmasına kömək edə bilər.[5]
Plastik malçlar buxarlanma səbəbindən torpaqdan itirilən suyun miqdarını azaldır. Bu o deməkdir ki, suvarma üçün daha az suya ehtiyac olacaq. Plastik malçlar həmçinin nəmin torpağa bərabər paylanmasına kömək edir, bu da bitki stressini azaldır.
Plastik malçlar günəş şüalarının torpağa çatmasının qarşısını alır ki, bu da birillik və çoxillik alaq otlarının inkişafını əngəlləyə bilər. Şəffaf plastiklər də alaq otlarının inkişafının qarşısını alır.
Damla suvarmanın plastik malçlama ilə birlikdə istifadəsi gübrələrin yuyulmasını azaltmağa imkan verir. Damla suvarma torpağa böyük miqdarda su verən daşqın və ya xəndək suvarmasının istifadəsini aradan qaldırır, bu isə azot və digər qida maddələrinin kök zonası altına yuyulmasına səbəb olur. Damla suvarma daha az miqdarda su tətbiq edir və gübrələr həmin su ilə birbaşa kök zonasında tətbiq olunur. Bu, yayma üsulu ilə gübrələməyə nisbətən bitkinin kifayət qədər böyüməsi üçün lazım olan gübrə miqdarını da azaldır.
Plastik malçlar yetişən meyvələrin torpaqla təmasını azaldır. Torpaqla təmasın azalması meyvələrin çürüməsini azaldır və həmçinin meyvə və tərəvəzlərin təmiz qalmasını təmin edir. Bu, məsələn, çiyələk istehsalında faydalıdır.[6]
Torpağın üzərini örtən plastik malç, yağış və günəş işığının səbəb olduğu səthi qabıqlanma təsirini azaldır. Alaq otlarının miqdarının azalması, mexaniki becərmə ehtiyacını da azaldır. Plastik malçla örtülmüş sahələr arasındakı alaq otlarına qarşı mübarizə birbaşa tətbiq olunan herbisidlər və ya mexaniki üsullarla aparıla bilər. Plastik malçın altındakı torpaq boş, yaxşı havalanmış vəziyyətdə qalır və malç onu eroziyadan qoruyur.[1]
Plastik malçdan istifadə bitki ətrafında demək olar ki, alaqsız bir sahə yaradır və yalnız plastik örtüklər arasındakı şırımlar istisna olmaqla, torpağın becərilməsinə ehtiyacı aradan qaldırır. Bu səbəbdən, torpaq becərilməsi zamanı yaranan kök zədələnmələrinin qarşısı alınır. Göstərilən amillər nəticəsində plastik malçdan istifadə bitkilərin ümumi inkişafının yaxşılaşmasına səbəb ola bilər.[7]
Bitkiçilikdə də plastik malçların istifadəsinin bir çox mənfi cəhətləri var.
Plastik malçdan istifadənin üstünlükləri torpağın açıq halda əkilməsinə nisbətən daha yüksək xərc hesabına başa gəlir. Bu xərclərə avadanlıqlar, malç kimi istifadə olunan plastik örtük, plastik yataqlar üçün nəzərdə tutulmuş əkin avadanlıqları və malç örtüklərinin quraşdırılması və sökülməsi zamanı tələb olunan əlavə əmək daxildir. Plastik malç yataqlarının sahəyə tətbiqi üçün xüsusi malç örtüyü qoyan avadanlıqlardan istifadə edilməlidir. Bu maşınlar torpağı formalaşdırır və hazırlanmış səthə plastik örtüyü çəkirlər. Əl ilə əkin də mümkündür, lakin bu üsul daha az səmərəli hesab olunur. Məhsul yığımından sonra plastik malçın sahədən çıxarılması əlavə əmək və texnika tələb etdiyindən, bu da ümumi xərcləri artırır. Bu məqsədlə plastik örtüyün sahədən çıxarılması üçün xüsusi hazırlanmış altdan kəsici avadanlıqdan istifadə edilə bilər.
Əgər malç örtüyü kimi ənənəvi plastiklərdən (məsələn, polietilen – PE) istifadə olunarsa, bu materiallar torpaqda toplanmağa meyllidir, çünki onların çıxarılması və düzgün utilizasiyası həm texniki, həm də iqtisadi baxımdan çətinlik yaradır.[8] Bu yığılma həm məhsuldarlığın azalmasına, həm də ətraf mühit problemlərinə səbəb ola bilər.[9] Bioloji parçalana bilən polimerlər, ətraf mühitdə mövcud olan mikroorqanizmlər tərəfindən parçalanma qabiliyyətinə malik olan polimerlərdir. Onlar malç örtükləri üçün ənənəvi plastiklərə daha dayanıqlı bir alternativ təqdim edir. Yuxarıda sadalanan eyni faydaları təmin etməklə, torpaqda plastik yığılması problemini aradan qaldıra bilərlər.[10] Alifatik poliesterlər və alifatik-aromatik sopolimerlər bioloji parçalana bilən polimerlər arasında perspektivli qruplar kimi müəyyən edilmişdir.[11]
Plastik örtükdən istifadə etmək üçün plastik filmin düzgün yerləşdirilməsini təmin edən xüsusi tətbiq prosesi tələb olunur. Bu tətbiq prosesi, tarlanın düz toxum yatağı üçün hazırlanması ilə eyni şəkildə başlayır. Yatak böyük torpaq topalarından və üzvi qalıqlardan təmiz olmalıdır. Plastik örtüyü örtən bir sıra yaratmaq üçün plastik qatlayıcı və ya yataq formalaşdırıcı adlanan maşın tarlanın üzərindən çəkilir. Bu yataqlar ya düz yataq ola bilər, yəni plastik örtüyün səthi aralıq torpaq səviyyəsi ilə eyni hündürlükdədir. Yüksəldilmiş yataqlar yaradan maşınlar plastik səthi aralıq torpaq səviyyəsindən yüksək edir. Plastik yataq formalaşdırıcının əsas prinsipi, yatağı yaradan formalaşdırıcı qutu, sonra isə plastik örtüyü rulon vasitəsilə örtən və plastik filmin kənarlarını torpağın səthinə bərkidən iki kəskin bıçaqdan ibarətdir. Bu plastik qatlayıcılar, maşın plastik örtüyü yayımlayarkən damcı suvarma xəttini də plastik altında yerləşdirirlər. Plastik örtüyün kifayət qədər sıx olması vacibdir. Bunun, əkilmə prosesində xüsusi əhəmiyyət vardır.
Əkmə prosesi üçün xüsusi əkin avadanlığı da tələb olunur. Ən çox istifadə olunan əkin avadanlığı su təkərli transplantatordur. Su təkərli transplantator müəyyən intervallarla çıxıntılı olan fırlanan tambur istifadə edir. Tambur davamlı olaraq su ilə doldurulan su təchizatına malikdir. Transplantator çıxıntılı tamburu plastik yatağın üzərində fırladır. Tambur çıxıntını plastikə basdıqda, dəlik açılır və su açılan dəlikə axır. Transplantatorun üzərində oturan şəxs sonra həmin dəlikə bitki yerləşdirə bilər. Bu tamburlar çoxsaylı sıralara və müxtəlif intervallara malik ola bilər ki, həmin bitkinin tələb etdiyi aralıq məsafə təmin olunsun.
One major drawback of most polymers used in agriculture is the problem with their disposal, following their useful lifetime. Non-degradable polymers, being resistive to degradation (depending on the polymer, additives, conditions etc) tend to accumulate as plastic waste, creating a serious problem of plastic waste management.
 |
 |
UREYIM.AZ |  |
 |
|