 |
 |
Ureyim.az |  |
 |
Ayasofiya (rəsmi adıyla Ayasofiya məscidi)[1] və ya Ayasofiya kilsəsi (Ἁγία Σοφία), Trabzonun Fateh, Ortahisar kvartalında yerləşən, kilsədən çevrilmiş məscid.
| Ayasofya | |
|---|---|
| Ἁγία Σοφία | |
.jpg) | |
 | |
| Ümumi məlumatlar | |
| Memarlıq üslubu | Bizans memarlığı |
| Ünvan | Ortahisar, Fateh |
| Ölkə |
 Türkiyə |
| Şəhər | Trabzon |
| Koordinatlar | 41°00′12″ şm. e. 39°41′46″ ş. u.HGYO |
| Tikintisinin başlaması | 1238 |
| Tamamlanıb | 1263 |
| Texniki detallar | |
| Material | kərpic |
| Dizayn və konstruksiya | |
| Tanınır | |
| Digər məlumatlar | |
| trabzon.gov.tr | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Ayasofya orta əsrlərdə dənizə yaxın və dağlıq ərazidə tikilmiş monastır kilsəsi olub. Abidə, Trabzon imperiyasının günümüzə qədər gəlib çatmış ən yaxşı qorunan tarixi tikilisi hesab olunur. Bizansın əyalət üslubu, gürcü soğan qübbəsi və Səlcuqlu daş işlərinin ahəngini özündə əks etdirən qeyri-adi memarlığa malik tikilidir.
Trabzon imperatorluğu dövründə Müqəddəs İsaya həsr olunmuş kilsələrdən biri olan Ayasofiya tarix boyu müxtəlif məqsədlərdə istifadə edilmişdir. XVI-XVII əsrlərdə I Dünya müharibəsi zamanı rus işğalı zamanı məscid, hərbi qərargah, xəstəxana, depo kimi istifadə olunub, sonra yenidən məscid kimi istifadə edilib. 1964-cü ildə isə muzeyə çevrilib. 28 iyun 2013-cü ildə prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğanın iştirakı ilə ilk cümə namazı qılınan tikili məscid kimi rəsmi olaraq ibadət üçün açılıb.[2][3][4]
Trabzon şəhərinin mərkəzində, qədim Roma bazilikasının yerində qayalıq bir burnun üzərində inşa edilən Ayasofiya kilsəsi, zamanla dənizin dolması və 2006-cı ildə dövlət sahil yolunun tikintisi nəticəsində hazırda dənizdən təxminən yarım kilometr uzaqlıqda yerləşir.[5]
1204-cü ildə Bizans imperiyasının paytaxtı latınlar tərəfindən işğal edildikdə, imperiyanı yeni inzibati mərkəzdən idarə etmək zərurəti yarandı. Bizansın yeni inzibati mərkəzlərindən biri Trabzonda quruldu. XIII əsrdə şəhərdə ciddi tikinti işlərinə başlandı ki,[6] Ayasofiya da bu tikinti işləri zamanı tikilmiş tikililərindən biri idi.
Ayasofiyanın 1250-1260-cı illərdə Trabzon imperatoru I Manuil dövründə tikildiyi qeyd edilir.[7] Kilsənin yerində köhnə tikilinin olduğu güman edilir. Bəzi mənbələrə görə isə, bina 1204-cü ildən əvvəl tikilib və I Manuilin dövründə təmir edilib. Kilsə XIII əsrdə şəhərdən kənarda qurulan monastırla birləşsə də,[6] lakin zaman keçdikcə monastırın digər elementləri dağıdıldı.[8]
Trabzon imperiyasını idarə edən Komninlər sülaləsinin çətin siyasi əlaqələri səbəbindən memarlıq və dekorasiyasında müxtəlif dövlətlərlə münasibətləri əks etdirən çox fərqli xüsusiyyətlərə malik kilsələr inşa edilmişdir. Məsələn, cənub fasadında silsilə daş bəzəklərdə gürcü təsiri olduğu halda, at fasadındakı xarici narteksin girişində Səlcuq üslubunda daş bəzəklər işlənib. [5]
_(27813326754).jpg)
Tikilinin daxilindəki freska rəsmlərinin tamamlanmasının təxminən 1260-cı ilə təsadüf etdiyi düşünülür.[9][10] Freskalara İncildən götürülmüş motivlərdə daxildir. Günbəzdə Məsih Pantokratorun rəsmi var, onun altında mələklər xoru və yazılar həkk olunub. Pəncərələr arasında on iki müqəddəsin təsviri də yer alıb. Paruslar da isə, müxtəlif görüntülər vardır.
Məbədin qərb tərəfində kvadrat planlı və daxili divarlarında rəsmləri olan zəng qülləsi 1427-ci ildə kilsədən ayrıca tikilmişdir. Onun daxilindəki bəzək işləmələri 1443-cü ildə hazırlanmışdır.[11] Tikilidən 25 metr aralıda yerləşən bu qüllə ulduzları müşahidə etmək və astronomiya dərsləri vermək üçün istifadə olunub. Qüllənin mayak kimi də istifadə olunduğu güman edilir.[5]
Fateh Sultan Mehmedin 1461-ci ildə Trabzonu fəthindən sonra, binadan bir müddət kilsə kimi istifadə olundu.
Trabzonla bağlı nəşrlərdə Ayasofiyanın məscidə çevrilməsi ilə bağlı müxtəlif tarixlər vardır.[9] 1648-ci ildə Trabzona gələn Övliya Çələbinin dediyinə görə, 1583-cü ildə sultanın əmri ilə Kürd Əli bəy adlı bir şəxs (Yozef fon Hammer-Purqştalın əlindəki nüsxəyə görə, sözügedən valinin adı “kürd”dür[9]) tərəfindən kilsəyə minbər və məhfil əlavə edilərək məscidə çevrilmişdir.[12] Ayasofiyanı məscid kimi görən ilk Qərb səyyahı 1609-cu ildə Trabzondan keçən fransız Julien Borde olmuşdur. O, məscidə çevrilən strukturun təmir edilmədiyi və ibadət üçün istifadə edildiyi üçün boş qaldığını qeyd etmişdi.[13] Bəzi araşdırmalara görə 1670-ci ildə Osmanlı sultanı III Muradın dövründə Trabzon bəylərbəyi Əli bəyin səyi nəticəsində kilsə məscidə çevrilmişdir.
Uzun müddət ibadətə bağlı qalan tikili 1864-cü ildə Bursalı Rıza Əfəndinin təşviqi nəticəsində təmir edildi. Müsəlman camaatının topladığı 95000 kuruşla yunan ustalar tərəfindən təmir edilərək yenidən ibadətə açılıb.[14] Lakin şəhərin kənarında yerləşdiyi üçün məscid davamlı olaraq istifadə edilməyib və sonuncu dəfə 1880-ci illərdə Osmanlı imperiyası dövründə təmir olunub. Birinci Dünya müharibəsi illərində Trabzonu işğal edən rus ordusu tərəfindən anbar və hərbi xəstəxana kimi istifadə edilmişdir. Müharibədən sonra 1960-cı ilə qədər məscid kimi istifadə olunmağa davam etmişdir.
Britaniyalı arxeoloq və sənət tarixçisi Devid Talbot Rays Ayasofiyadakı freskaların üzə çıxarılması layihəsinin təşəbbüskarı olub. 1957-1962-ci illər arasında Edinburq Universitetinin Rassel Vəqfi mütəxəssisləri tərəfindən aparılan işlərdə Ayasofiyanın daxili səthlərini örtən XIX əsrə aid gips sökülərək altındakı freskalar da üzə çıxarılıb.[8] Bizans sənət ilə bağlı, ictimaiyyətdə böyük həyəcana səbəb olanbu işdən sonra quruluş Vəqflər Ümumi Müdirliyi tərəfindən bərpa edildi və Ayasofiya ümumbəşəri dəyər daşıyan freskaların sərgilənməsi üçün muzeyə çevrildi.[8][15]
2000-ci illərdə muzeyin məscidə çevrilməsi gündəmə gələrək, mübahisələrə səbəb oldu. Bəzi mühafizəkar siyasətçilər və media qurumları binanın məscidə çevrilməsinə dəstək verərkən,[16] bəzi ziyalılar və fəallar freskaların və binanın zədələnəcəyini əsas gətirərək onun muzey statusunun itirilməsinə qarşı çıxdılar.[17][18] 2013-cü ildə "Trabzon Ayasofiya Muzeyi muzey olaraq qalmalıdır" mövzusunda petisiya kampaniyası keçirilib.[19]
Ayasofiyanın muzey funksiyası ləğv edilərək 3 iyun 2013-cü ildə Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən Vəqflər Baş İdarəsinə verildi. Daha sonra məhkəmə qərarları və vəqf qeydiyyatı ilə Ayasofiya 28 iyun 2013-cü ildən hər cümə günü məscid kimi ibadət üçün açıldı.
Bina son Bizans kilsələrinin ən gözəl nümunələrindən biri hesab olunur ki, qapalı qollu xaç planına və yüksək nağara qübbəsinə malikdir. Şimal, qərb və cənubdan üç girişi vardır. Binanın əsas günbəzi müxtəlif tağlarla və damı müxtəlif hündürlükdə kirəmitlərlə örtülmüşdür.
Xristian sənəti ilə yanaşı, Səlcuqilər dövrü İslam sənətinin təsirləri də üstün sənətkarlığın görüldüyü daş heykəllərdə diqqəti cəlb edir. Şimal və qərb eyvanın fasadlarında görünən həndəsi bir-birinə qarışmış bəzəklərdən ibarət medallar və qərb fasadında görünən müqarna taxçaları Səlcuqilər dövrünün daş işlərinin xüsusiyyətlərini daşıyır.
Binanın ən möhtəşəm fasadı cənub fasadıdır. Burada Adəm və Həvvanın yaradılması friz kimi relyefdə təsvir edilmişdir. Cənub fasadındakı tağın məhək daşı üzərində 257 il Trabzonda hökmranlıq edən Komninlər sülaləsinin simvolu olan tək başlı qartal motivi vardır.
Günbəzin üzərindəki əsas təsvir Məsihin təsvidir, onun ilahi cəhəti Pantokrator Məsih (Qüdrətli Məsih) üslubunda əks etdirilib. Onun altında da bir sıra yazı, aşağısında isə mələklərin frizi yer alıb. Pəncərələrin arasında on iki həvari təsvir edilmişdir. Pendentivlərin üzərində müxtəlif kompozisiyalar vardır. İsanın doğulması, vəftiz olunması, çarmıxa çəkilməsi, qiyamət günü kimi səhnələr də təsvir edilmişdir. Apsis tağının ortasında anelipsis səhnəsi yer alıb.
 |
 |
UREYIM.AZ |  |
 |
|
