Divanu Lugat It Turk - Wikipedia - Ureyim.az

Orijinalı bilinməyən əsərin bizə məlum ən qədim əlyazması 1266-cı ildə Məhəmməd ibn Əbu-Bəkr ibn Əbu-l-Fəth tərəfindən üzü köçürülmüş və hal-hazırda İstanbul Millət Kitabxanasında^[1] saxlanılan nüsxəsidir. "Divanü lüğat-it-türk"ü ötən əsrin 60-cı illərində Özbəkistanda Salih Mütəllimov özbək dilinə (I cild 1960, II cild 1961, III cild 1963-cü ildə, H.Əbdürrəhmanovun tərcüməyə əsaslanan indeks nəşri 1967-ci ildə), 1960 - 1970-ci illərdə özbək dilçisi Əlibəy Rüstəmov rus dilinə (bu tərcümə "Divan"ın İstanbul Millət Kitabxanasında saxlanılan əlyazmasının mikrofilmə əsaslanmış, çapı 2010-cu ildə baş tutmuşdur), 1997-1998-ci illərdə Askar Kurmaşulı Egeybayev tərəfindən qazax dilinə, ictimaiyyətin və ziyalıların çoxsaylı istəkləri, müraciətləri və 80-ci illərdə Pekində əslən türk İbrahim Mütinin redaktorluğu ilə 12 nəfər komissiya üzvü (Abdusselam Abbas, Əbdürrəhim Etkur, Əbdürrəhim Həbibullah, Əbdülrəhim Kərim Səit, Əbdülhamit Yusufi, Halim Salih, Hacı Nur Hacı, Osman Məhəmməd Niyaz, Emin Tursun, Sabit Ruzi, Muhammet Emin və Mirsultan Usmanov) tərəfindən uyğur dilinə tərcümə olunmuş, 1981-1984-cü illərdə Urumçi şəhərində 3 cilddə 84 min nüsxə tirajla, 1985-ci ildə uyğurcadan tərcümə ilə Çin dilində çap edilmişdir. 2003-ci ildə Pekində professor Alimcan Sabitin redaktorluğu ilə yenidən Çin dilində, 2004-cü ildə Tehranda Hüseyn Düzgünün fars dilində, 2005-ci ildə Türkiyədə Seçkin Erdi və Sərap Tuğba Yurtseverin, 2020-ci ildə Ahmet B. Erculasın və Ziyad Akkoyunlunun tərcüməsində türk dilində işıq üzü görmüşdür. 1969-cu ildə SSRİ Elmlər Akademiyasının Dilçilik İnstitutu B.Atalayın tərcüməsini, Orxon-Yenisey və yazılı uyğur abidələrini əsas götürərək "Qədim türk dili lüğəti"ni hazırlamışdır. 1972-ci ildə C.Klozenanın Böyük Britaniyada nəşr olunan "Türk dilinin XIII əsrə qədərki etimoloji lüğəti"ndə "Divanü lüğat-it-türk"n materiallarından geniş istifadə olunmuşdur. 1990-cı ildə Türkiyə Mədəniyyət Nazirliyi "Divan"ın əlyazmasının orijinalının ölçülərinə uyğun yeni faksimilesini nəşr etmişdir. ^[2] Z.A.Auezov 1935-1937-ci illərdə Xalid Səid Xocayev tərəfindən Azərbaycan dilinə tərcümə olunan "Divan" haqqında susmamağı tövsiyə edir. Bildirir ki, "Sovetskaya türkologiya" jurnalının 1988-ci il 3-cü nömrəsində verilən məlumata əsasən, bu tərcümə hələ də çap olunmamış, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Dilçilik İnstitutunun seyfində qalmaqdadır.^[3]

• XI əsrdə yazılmışdır.
• Türkcənin ilk lüğəti, antologiyası, ensiklopediyası və dil məlumatı kitabıdır.
• Ərəblərə türkcə öyrətmək, Türk dilinin yayılmasını təmin etmək üçün yazılmışdır.
• Mahmud Kaşğari o dövrdə yaşayan bütün türk xalqlarını gəzib öyrənmişdir.
• Atalar sözləri və şeirlərdən istifadə edilmişdir (Bu xüsusiyyətlər indiki türk xalqları həyatında da əhəmiyyətli bir yer tutmaqdadır).
• Ümumi 7500 türk sözündən ibarətdir.
• Qaraxanlı türkcəsi ilə yazılmışdır.

Ərəb dilində lüğətlər üçün xarakterik olan xüsusiyyəti Kaşqarlı Mahmudun lüğətində də görürük. Lüğətdə sözlər əlifba sırası ilə düzülməmişdir. Kaşqarlı Mahmud lüğətdə müqayisəli üsuldan istifadə edir. Əsər bizim indi qəbul etdiyimiz mənada lüğət deyildir. Bu və ya digər məsələ izah edildikdə şeir parçaları, atalar sözləri, xalq ifadələri misal gətirilir. Müəllif hansı dilə aid sözün ədəbi dil üçün düzgün olduğunu göstərir, yeri gəldikcə fonetik və qrammatik qanunları izah edir, sözlərin etimologiyasını araşdırır. Türk dillərində ahəng qanununun fəaliyyət göstərdiyini ilk dəfə Kaşqarlı Mahmud aşkar etmişdir. Kaşqarlı Mahmudun "Divanü Lüğat-it-Türk" əsəri türk dillərinin tarixi inkişafını, tarixi leksikologiyasını öyrənməkdə, müqayisəli qrammatikasını tərtib etməkdə əvəzsiz, ilkin mənbələrdən biridir. Tərtib edildiyi vaxtdan 900 il keçməsinə baxmayaraq bu əsərə olan maraq hələ də azalmamış, lüğət türkoloqların masaüstü kitabı olmuşdur.

Mahmud Kaşğarinin "Divanü Lüğat-it-Türk" əsəri belə başlayır:

Əsirgəyən, qoruyan Allahın adıyla

"Allahın, dövlət günəşini Türk bürclərindən doğmuş olduğunu və Türklərin ölkələsi üzərində göylərin bütün dairələrini döndərmiş olduğunu gördüm. Allah onlara Türk adını verdi. Və yer üzünə hakim qoydu. Dünya imperatorları türk irqindən çıxdı. Dünya millətlərinin yuları Türklərin əlinə verildi. Türklər Allah tərəfindən bütün millətlərə üstün qılındı. Haqdan ayrılmayan türklər, Allah tərəfindən haqq üzərinə qiymətləndirildilər. Türklər ilə birlikdə olan millətlər əziz oldu. Belə millətlər, Türklər tərəfindən hər arzularına çatdılar. Türklər, himayələrinə aldıqları millətləri, pislərin şərindən qorudular. Dünya hakimi olan türklərə hər kəs möhtacdır, onlara dərdini dinlətmək, bu surətlə hər cür arzuya nail ola bilmək üçün Türkcə öyrənmək lazımdır.."

"Mən bu kitabı hikmət, seci', atalar sözü, şeir, rəcəz vəzni, nəsr kimi şeylərlə bəzəyərək heca hərfləri sırasında tərtib etdim... Bu lüğət kitabını başdan sonuna kimi səkkiz bölmədə topladım."

1. Həmzə kitabı,
2. Salim kitabı,
3. Muzaaf kitabı,
4. Misal kitabı,
5. Üçlülər kitabı,
6. Dördlülər kitabı,
7. Gunne kitabı,
8. İki hərfin birləşməsi kitabı.

Mahmud Kaşğari əsərində "Dünya xəritəsi" başlıqlı bir xəritə vermişdir. Burada mərkəz Balasaqunu götürərək o zaman türklərin yaşadığı bütün ərazilər qeyd olunmuşur. Dairəvi şəkildə olan xəritənin çevrəsində cəhətlər (Şimal, Şərq, Cənub, Qərb) göstərilmişdir. Bəzi çaylar və göllərin adları qeyd edilərək göy rənglə işarələnmiş, dağlar isə qırmızı xətlərlə gösərilmişdir. Sərhədlər Qərbdə İdil çayına, Cənub-Qərbdə Həbəşistana (indiki Efiopiya), Cənubda Hindistan və Şərqdə Yaponiyaya qədər işarələnmişdir.

• Mahmud Kaşğari. "Divanü Lüğat-it-Türk". Dörd cilddə. I cild, Bakı, "Ozan", 2006, 512 səh. ISBN 978-9952-426-00-X ; PDF  (az.)
• Mahmud Kaşğari. "Divanü Lüğat-it-Türk". Dörd cilddə. II cild, Bakı, "Ozan", 2006, 512 səh. ISBN 978-9952-426-00-X ; PDF  (az.)
• Mahmud Kaşğari. "Divanü Lüğat-it-Türk". Dörd cilddə. III cild, Bakı, "Ozan", 2006, 512 səh. ISBN 978-9952-426-00-X ; PDF  (az.)
• Mahmud Kaşğari. "Divanü Lüğat-it-Türk". Dörd cilddə. IV cild, Bakı, "Ozan", 2006, 512 səh. ISBN 978-9952-426-00-X ; PDF  (az.)

• “Dilçilik tarixi” I hissə, Ə.Rəcəbli Bakı-2007
• Əlibəyzadə E. M. Azərbaycan dilinin tarixi. İki cilddə. I cild. Bakı: Azərbaycan Tərcümə Mərkəzi, 2007, s. 409-457.

• Kitabu-cəvahirin-nəhv fi luğati-t-turk

• Dîvânu Lugâti’t-Türk