 |
 |
Ureyim.az |  |
 |
Kompost (ing. Compost) — rütubətli və oksigenli mühitdə bitki və heyvan tullantılarının parçalanması nəticəsində əmələ gələn üzvi gübrədir.
Kompost bitki gübrəsi kimi torpağın fiziki, kimyəvi və bioloji xüsusiyyətlərini yaxşılaşdırmaq üçün istifadə olunan maddələrin qarışığıdır. O, adətən bitki və qida tullantılarının parçalanması, üzvi materialların və peyinin təkrar emal edilməsi ilə hazırlanır. Nəticədə qarışıq bitki qidaları və bakteriya, protozoa, nematodlar və göbələklər kimi faydalı orqanizmlərlə zəngindir.[1] Kompost bağlarda, abadlıq işlərində, bağçılıqda, şəhər-kənd təsərrüfatında və üzvi əkinçilikdə torpağın münbitliyini yaxşılaşdırır, kommersiya kimyəvi gübrələrdən asılılığı azaldır. Kompostun faydalarına gübrə kimi bitkiləri qidalandırmaq, torpaq kondisioner kimi çıxış etmək, torpağın humus və ya humik turşusu tərkibini artırmaq və mikrobların əmələ gəlməsinə kömək etmək daxildir. torpaq və torpaqla əlaqəli xəstəlikləri azaldır.
Ən sadə səviyyədə, kompostlama yaşıl tullantıların (yarpaqlar, otlar və qida çubuqları kimi azotla zəngin materiallar) və qəhvəyi tullantıların (budaqlar, kağız və ağac çipləri kimi karbonla zəngin ağac materialları) qarışığını toplamağı tələb edir.[2]Materiallar aylar çəkən bir prosesdə humusa parçalanır. Kompostlama su, hava,karbon və azotla zəngin materialların ölçülmüş girişləri ilə çox mərhələli, yaxından izlənilən bir proses ola bilər. Parçalanma prosesinə bitki materialının xırdalanması, su əlavə edilməsi və qarışığı müntəzəm olaraq açıq qalaqlar və ya küləklərdən istifadə etməklə döndərərək düzgün havalandırma təmin edilir.[1][3] Göbələklər, yer qurdları və digər zərərvericilər üzvi materialı daha da yaxşı parçalayır. Aerob bakteriyalar və göbələklər daxil olanları istilik,karbondioksid və ammonium ionlarına çevirərək kimyəvi prosesi idarə edirlər.
_made_from_hollow_log_(K%C3%B5rvemaa,_Estonia,_2023).png)
Kompostlama tullantıların idarə edilməsinin mühüm hissəsidir, çünki qida və digər kompostlana bilən materiallar poliqonlardakı tullantıların təxminən 20%-ni təşkil edir və anaerob şəraitə görə bu materialların poliqonda bioloji parçalanması daha uzun vaxt tələb edir.[4][5] Kompostlama poliqon üçün üzvi materialdan istifadəyə ekoloji cəhətdən daha üstün alternativ təklif edir, çünki kompostlama metan emissiyalarını azaldır və həm də anaerob şəraitə görə kompost və ekoloji şərait təmin edir. torpaq və çayların meliorasiyası, bataqlıqların tikintisi və poliqon örtüyü üçün istifadə oluna bilər.[6][7]
Kompostlama üzvi bərk tullantıların parçalanmasının aerob üsuludur,[8] ona görə də üzvi materialın təkrar emalında istifadə oluna bilər. Bu proses üzvi materialın bitkilər üçün yaxşı gübrə olan kompost kimi tanınan humus kimi materialın əmələ gəlməsinə səbəb olur.
Kompost edən orqanizmlərin effektiv işləməsi üçün dörd eyni dərəcədə vacib inqrediyent tələb olunur.[3]
Bu materialların müəyyən nisbətləri mikroorqanizmlərin kompost yığınını qızdıracaq sürətlə işləməsinə imkan verir. Kifayət qədər oksigen və lazımi rütubət səviyyəsini saxlamaq üçün yığının aktiv idarə edilməsi (məsələn, kompost yığınının çevrilməsi) lazımdır. Materiallar parçalanana qədər yüksək temperaturu 130–160 °F (54–71 °C) saxlamaq üçün hava/su balansı çox vacibdir.[9] Kompostlama təxminən 25:1 karbon-azot nisbəti ilə ən səmərəlidir.[10] İsti kompostlama, parçalanma sürətini artırmaq üçün istiliyin saxlanmasına diqqət yetirir, beləliklə, kompost daha tez istehsal olunur. Təxminən 30 karbon vahidi və ya daha az olan karbon-azot nisbətinə malik olduqda sürətli kompostlama üstünlük təşkil edir. 30-dan yuxarı, substrat azot aclığına məruz qalır. 15-dən aşağı olduqda, azotun bir hissəsini ammonyak kimi çıxara bilər..[11] Demək olar ki, bütün ölü bitki və heyvan materiallarında müxtəlif miqdarda karbon və azot var.[12] Təzə ot biçmələrinin orta nisbəti təxminən 15:1, quru payız yarpaqları isə növlərdən asılı olaraq təxminən 50:1-dir.[3] Kompostlama davamlı və dinamik bir prosesdir; yeni karbon və azot mənbələrinin ardıcıl olaraq əlavə edilməsi, eləcə də aktiv idarə olunması vacibdir.
Orqanizmlər su, oksigen, karbon və azotun düzgün qarışığı ilə təmin olunarsa, kompostda üzvi maddələri parçalaya bilər.[3] Onlar iki geniş kateqoriyaya bölünür: üzvi tullantılar üzərində kimyəvi prosesləri həyata keçirən kimyəvi parçalayıcılar və tullantıları üyütmə, çeynəmə və həzm kimi üsullarla daha kiçik parçalara emal edən fiziki parçalayıcılar.[3]
İdeal şəraitdə kompostlaşma üç əsas mərhələdən keçir.[16][17]
Materialın kompostlanması üçün tələb olunan vaxt materialın həcminə, daxilolmaların hissəcik ölçüsünə (məsələn, budaqlardan daha sürətli parçalanan ağac yongaları) və qarışdırma və aerasiya miqdarına aiddir.[3] Ümumiyyətlə, daha böyük yığınlar daha yüksək temperatura çatır və günlər və ya həftələrlə termofilik mərhələdə qalır. Bu, isti kompostdur və iri bələdiyyə obyektləri və kənd təsərrüfatı əməliyyatları üçün adi üsuldur.
Berkeley metodu 18 gün ərzində hazır kompost istehsal edir. Başlanğıcda ən azı 1 kubmetr (35 kub fut) materialın yığılmasını tələb edir və ilkin dörddafazadan sonra hər iki gündə bir çevrilmə tələb olunur.[20] Bu cür qısa proseslərə ənənəvi üsullarda bəzi dəyişikliklər, o cümlədən giriş materiallarında daha kiçik, daha homojenləşdirilmiş hissəcik ölçüləri, karbon-azot nisbətinə (C:N) 30:1 və ya daha az nisbətdə nəzarət və rütubət səviyyəsinin diqqətlə monitorinqi daxildir. Soyuq kompostlama daha yavaş bir prosesdir və tamamlanması bir ilə qədər çəkə bilər.Soyuq kompostlama zamanı dönmə tələb olunmur, baxmayaraq ki, yığının hissələri sıxlaşdıqda və ya su ilə dolandıqda anaerob vəziyyətə düşə bilər.
Kompostlama 50 °C-dən (122 °F) yuxarı temperatura çatmaqla bəzi patogenləri və toxumları məhv edə bilər.[21] Stabilləşdirilmiş kompostla, yəni mikroorqanizmlərin üzvi maddələri həzm etməyi başa vurduğu və temperaturu 50 ilə 70 °C (122 və 158 °F) arasında olan kompost materialı ilə məşğul olmaq çox az risk yaradır,bu temperaturlar patogen mikroorqanizmləri və hətta ookistaları belə məhv edərək onları yoluxdurma qabiliyyətindən çıxarır.[22] Patogenin öldüyü temperatur patogendən, temperaturun nə qədər davam etdiyindən (saniyələrdən həftələrə qədər) və pH-dan asılıdır.[23]
Temperaturun 50 °C-dən (122 °F) yuxarı olduğu mərhələlərdən keçməmiş kompostu çevirərkən, kompostla işləmə zamanı yoluxa biləcək xəstəliklərdən qorunmaq üçün ağız maskası və əlcəklər taxılmalıdır, o cümlədən:[24]
Ookistalar 50 °C-dən (122 °F) yuxarı temperaturda həyat qabiliyyətini itirir.[22]
Kompost torpağa üzvi maddələr əlavə edir və torpaqdakı qida maddələrinin tərkibini və mikrobların biomüxtəlifliyini artırır.[25] Evdə kompostlama zibilliklərə və ya kompostlama obyektlərinə daşınan yaşıl tullantıların miqdarını azaldır. Yük maşınları tərəfindən yığılan materialların həcminin azalması səfərlərin azalması ilə nəticələnir və bu da öz növbəsində tullantıların idarə edilməsi parkından ümumi emissiyaları azaldır.
Kompost edilə bilən materialların və ya xammal ehtiyatlarının potensial mənbələrinə yaşayış, kənd təsərrüfatı və kommersiya tullantıları daxildir. Məişət qidası və ya həyətyanı tullantılar evdə kompostlana bilər[26] və ya iri miqyaslı bələdiyyə kompostlama müəssisəsinə daxil edilmək üçün toplana bilər. Bəzi bölgələrdə o, yerli və ya qonşuluqda kompostlama layihəsinə də daxil edilə bilər.[27][28]
Əsas məqalə: Bioloji parçalana bilən tullantılar
Üzvi bərk tullantıların iki geniş kateqoriyası yaşıl və qəhvəyi rəngdədir. Yaşıl tullantılar ümumiyyətlə azot mənbəyi hesab olunur və istehlakdan əvvəlki və sonrakı qida tullantıları, ot qırıntıları, bağ bəzəkləri və təzə yarpaqlar daxildir.[1] Heyvan cəmdəkləri və qəssab qalıqları da kompostlana bilər və bunlar azot mənbələri hesab olunur.[29]
Qəhvəyi tullantılar karbon mənbəyidir. Tipik nümunələr qurudulmuş bitki örtüyü və düşmüş yarpaqlar, saman, ağac yongaları, loglar, şam iynələri, yonqar və ağac külü kimi ağac materialıdır, lakin kömür deyil.[1][30] Kağız və adi karton kimi ağacdan alınan məhsullar da karbon mənbələri hesab olunur.[1]
Əkinçilik təsərrüfatlarının çoxunda əsas kompostlaşdırma komponentləri azot mənbəyi kimi təsərrüfatda yaranan heyvan peyini və karbon mənbəyi kimi döşəmə materiallarıdır. Ən çox istifadə olunan döşəmə materialları saman və yonqar tozudur. Qeyri-ənənəvi döşəmə materialları da istifadə olunur, məsələn, qəzet kağızı və doğranmış karton.[1] Mal-qaralı təsərrüfatlarda kompostlaşdırılan peyinin miqdarı adətən təmizləmə cədvəlləri, əkin üçün torpaq sahəsinin mövcudluğu və hava şəraiti ilə müəyyən edilir. Hər növ peyin özünəməxsus fiziki, kimyəvi və bioloji xüsusiyyətlərə malikdir. Mal-qara və at peyinləri döşəmə materialları ilə qarışdırıldıqda kompost üçün yaxşı xüsusiyyətlərə malik olur. Donuz peyini çox nəmli olduğuna və adətən döşəmə materialı ilə qarışdırılmadığına görə, onu saman və ya oxşar xammallarla qarışdırmaq lazımdır. Quşçuluq peyini isə yüksək karbonlu, aşağı azotlu materiallarla qarışdırılmalıdır.[31]
Heyvan cəmdəkləri utilizasiya kimi kompostlana bilər. Belə material azotla zəngindir.[32]
Bu bölmə qapalı konteynerdə kompostlaşdırma bir hissədir.
Qapalı konteynerdə kompostlaşdırma, ümumilikdə, kompostlaşdırılan materialların bina, konteyner və ya xüsusi reaktor daxilində izolyasiya olunduğu üsullar toplusunu əhatə edir. Bu tip sistemlər, adətən, metal və ya plastik çənlərdən, yaxud beton konstruksiyalı bunkerlərdən ibarət olur və burada hava axını və temperatur “bioreaktor” prinsipləri əsasında idarə olunur. Hava dövriyyəsi əsasən yerə basdırılmış borular vasitəsilə təmin edilir; bu borular təzyiqlə təzə havanın sistemə daxil edilməsinə imkan verir, çıxış havası isə biofiltrdən keçirilərək xaric olunur. Temperatur və rütubət göstəriciləri kompost kütləsinə yerləşdirilən sensorlar vasitəsilə davamlı olaraq monitorinq edilir. Bu isə optimal aerob (oksigenli mühitdə) parçalanma prosesinin dayanıqlı şəkildə qorunub saxlanmasına şərait yaradır.
Bu texnologiya, adətən, bələdiyyə miqyasında üzvi tullantıların emalı, o cümlədən çirkab sularından ayrılan biosedimentlərin son emalı üçün tətbiq olunur. Məqsəd — bu materialları sabit vəziyyətə gətirmək və tərkibindəki patogen səviyyəsini təhlükəsiz həddə endirməklə onları torpaq üçün əlavəyə çevirməkdir. Qapalı konteynerdə kompostlaşdırma anlayışı, həmçinin, üzərinə çıxarıla bilən örtüklərin əlavə edildiyi statik havalandırılan kompost yığınları texnologiyasına da aid edilə bilər. Belə sistemlər Taylandda fermer qrupları tərəfindən geniş istifadə olunur və həmin ölkənin Milli Elm və Texnologiyanın İnkişafı Agentliyi tərəfindən dəstəklənir.
Son illərdə daha kiçik miqyaslı qapalı kompostlaşdırma sistemləri də inkişaf etdirilmişdir. Bu məqsədlə bəzən adi çıxarıla bilən tullantı konteynerlərindən “reaktor” kimi istifadə olunur.[33] Bu konteynerlərdən istifadənin üstünlükləri sırasında onların nisbətən ucuz başa gəlməsi, geniş yayılması, yüksək daşına bilmə qabiliyyəti, çox vaxt tikinti icazəsi tələb etməməsi və icarə və ya satınalma yolu ilə asan əldə olunması göstərilə bilər.
Havalandırılan statik yığın (ASP) kompostlaşdırması, üzvi materialların ilkin kompostlaşdırma mərhələsində fiziki qarışdırma aparılmadan bioloji parçalamasını təmin edən müxtəlif sistemləri əhatə edir. Hazırlanmış qarışıq adətən deşikli (perforasiya olunmuş) borular üzərinə yerləşdirilir ki, bu da idarə olunan şəkildə havalandırma üçün hava dövriyyəsini təmin edir. Yığınlar açıq və ya örtülü şəraitdə, həmçinin qapalı konteynerlərdə yerləşdirilə bilər.
Komplekslik və maliyyət baxımından havalandırılan sistemlər adətən daha böyük, peşəkar şəkildə idarə olunan kompostlaşdırma müəssisələri tərəfindən istifadə olunur. Bununla belə, bu texnologiya çox kiçik və sadə sistemlərdən tutmuş, yüksək sərmayə tələb edən iri sənaye qurğularına qədər müxtəlif miqyaslarda tətbiq oluna bilər.
Havalandırılan statik yığınlar sürətli bioloji parçalanma üçün prosesə nəzarət imkanı yaradır və nəm materiallar və böyük həcmdə ilkin xammal emal edən müəssisələr üçün effektiv hesab olunur. ASP texnologiyası dam örtüyü altında yerləşən sahələrdə, açıq havada yığın şəklində kompostlaşdırma əməliyyatlarında və ya tamamilə qapalı konteynerlərdə (bəzən tunel kompostlaşdırması da adlandırılır) tətbiq edilə bilər.
Havalandırma sistemi, kompost kütləsi boyunca havanı itələmək və/və ya çəkmək üçün ventilyatorlardan istifadə edir. Ventilyatorlara qoşulmuş sərt və ya elastik perforasiyalı (deşikli) borular vasitəsilə hava ötürülür. Bu borular kanallara yerləşdirilə, döşəmənin üzərinə quraşdırıla və ya yığın qurulduğu zaman birbaşa yığın daxilində yerləşdirilə bilər.
İri miqyaslı sistemlərdə məcburi havalandırma, havanın kompost kütləsinə çatdırılma sürətini və qrafikini idarə edən kompüterləşdirilmiş monitorinq sistemi ilə müşayiət olunur. Bununla belə, kiçik miqyaslı əməliyyatlarda göstərici cihazları (ölçü cihazları) və əl ilə nəzarət üsulları da tətbiq oluna bilər.
Bu kompostlaşdırma metodunun üstünlükləri arasında, mikroorqanizm populyasiyalarının maksimal səmərəliliklə fəaliyyət göstərməsi üçün zəruri olan nəmlik və oksigen səviyyələrinin qorunub saxlanılması qabiliyyəti vardır. Bu, patogenlərin azalmasına kömək edir və sistemin sıradan çıxmasına səbəb ola biləcək artıq istiliyin qarşısını alır. Havalandırılan sistemlər, eyni zamanda proses zamanı yaranan havanın biofiltrlərlə təmizlənərək toz hissəciklərinin və xoşagəlməz qoxuların azaldılması ilə havaya buraxılmasını da asanlaşdırır.
Lakin belə sistemlər tez qurumağa meyllidir və istənilən nəmlik səviyyəsini qorumaq üçün daimi nəzarət tələb edir.
Taylandda bu sistem 2008-ci ilin may ayına olan məlumata əsasən, 470 fermer qrupu tərəfindən istifadə olunmuşdur.[34] Proses, qarışığın çevrilməsi aparılmadan 30 gün ərzində tamamlanmış və hər dövrdə 10 metrik ton kompost (10 yığın) əldə edilmişdir. Təxminən 38 sm diametrli "sincab qəfəsi" tipli hava üfürücüsü (blower) vasitəsilə hava hər biri üçün gündə iki dəfə 15 dəqiqə olmaqla, 10 statik kompost yığını içindən növbə ilə keçmişdir. İstifadə olunan xammal, həcmi nisbəti ilə 3:1 olmaqla kənd təsərrüfatı tullantıları və heyvan peyinindən ibarət olmuşdur.
 |
 |
UREYIM.AZ |  |
 |
|