 |
 |
Ureyim.az |  |
 |
Siqaret — silindrik konfiqurasiyalı, daxilində yanma qabiliyyətinə malik Nicotiana tabacum növünə aid emal edilmiş tütün tərkibli istehlak məhsulu. Məmulatın xarici örtüyü sellüloza tərkibli ağ rəngli kağız materialından hazırlanır. İstehlak prosesi zamanı məmulatın distal hissəsində termiki yanma prosesi iniziasiya olunur. Nəticədə əmələ gələn aerozol-tüstü qarışığı proksimal hissədən oral aspirasiyanın köməyi ilə inhalyasiya edilir. Müasir istehlak bazarında Cannabis sativa və müxtəlif bitki mənşəli komponentlərdən hazırlanan analoji məmulatlar da mövcuddur. Lakin "siqaret" termini əsasən ənənəvi tütün tərkibli məmulatlara şamil edilir.
Tütün məmulatlarının, xüsusilə siqaretin istifadəsi nəticəsində insan orqanizmində müşahidə edilən patoloji dəyişikliklər və onların səbəb olduğu sosial-iqtisadi problemlər müasir səhiyyə sisteminin qarşısında duran ən aktual məsələlərdəndir. Tədqiqatlar göstərir ki, siqaret istifadəsi bədxassəli neoplazmaların, xroniki obstruktiv ağciyər xəstəliyinin, kardiovaskulyar patologiyaların və kongenital anomaliyaların əsas risk faktorlarından biridir. Müasir siqaret istehsalında tətbiq edilən filtrasiya sistemləri, aparılan tədqiqatlara əsasən, kanserogen və toksik maddələrin inhalyasiyasının prevensiyasında əhəmiyyətli rol oynamır. Tütün tərkibində olan nikotin alkaloidi güclü psixoaktiv təsirə malik olub, yüksək asılılıq potensialı nümayiş etdirir. Epidemioloji araşdırmalar göstərir ki, tütün istifadəçilərinin təqribən 50%-i tütünlə əlaqəli xəstəliklərdən dünyasını dəyişir və orta yaşam müddəti 14 il azalır. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının statistik məlumatlarına əsasən, hər il qlobal miqyasda 8 milyondan artıq ölüm hadisəsi bilavasitə siqaret istifadəsi ilə əlaqələndirilir. Bu göstəricinin 1.3 milyondan artıq hissəsi passiv tütün tüstüsünə məruz qalan qeyri-istifadəçilərin payına düşür.
XXI əsrin əhəmiyyətli texnoloji nailiyyətlərindən biri olan elektron siqaretlər (e-siqaretlər və ya veyp cihazları) tütün məmulatlarının istehlakı sahəsində yeni bir era təşkil etmişdir. Adı çəkilən qurğular ənənəvi tütün məmulatlarından fərqli olaraq, yanma prosesi əvəzinə, buxarlanma prinsipi əsasında fəaliyyət göstərir. Elektron siqaretlərin əsas konstruktiv elementi akkumulyator vasitəsilə qidalanan termik qızdırıcı sistemdən ibarətdir. Bu sistem vasitəsilə xüsusi kapsulada və ya rezervuarda yerləşdirilmiş nikotin tərkibli maye məhlul buxarlandırılır. Qeyd edilən məhlul adətən nikotin, propilen qlikol, qliserin və müxtəlif aromatik əlavələrdən ibarət olur. İstehsalçı şirkətlər tərəfindən elektron siqaretlər ənənəvi tütün məmulatlarına nisbətən daha təhlükəsiz alternativ kimi təqdim edilir. Lakin məhsulun nisbətən yeni olması səbəbindən, onun uzunmüddətli perspektivdə insan orqanizminə təsiri barədə fundamental elmi tədqiqatlar hələ ki, məhduddur. Bununla belə, ilkin araşdırmalar göstərir ki, elektron siqaretlərin istifadəsi zamanı müəyyən sağlamlıq riskləri mövcuddur. Bu risklər əsasən tənəffüs sisteminə, kardiovaskulyar sistemə və mərkəzi sinir sisteminə təsir göstərə bilər.
Tütün məmulatlarının ilkin formaları, xüsusilə siqaretlər, öz sələfi olan siqara oxşar konfiqurasiyaya malik idi. Arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, IX əsrdə Mərkəzi Amerika və Meksika ərazisində qamış və tüstüçəkmə borularından ibarət ilkin siqaret nümunələri mövcud olmuşdur. Mayya sivilizasiyası, sonralar isə Astek mədəniyyəti nümayəndələri dini rituallar zamanı tütün və müxtəlif psixoaktiv maddələrdən istifadə edirdilər. Bu fakt həmin dövrə aid keramik artefaktlarda və məbəd divarlarındakı barelyeflərdə öz əksini tapmışdır. Burada kahinlər və ilahi varlıqlar tütün məmulatlarından istifadə edən vəziyyətdə təsvir olunmuşdur. Müasir dövrə qədər Karib hövzəsi, Meksika, Mərkəzi və Cənubi Amerika regionlarında tütün istifadəsinin ən geniş yayılmış metodları siqaret və siqar çəkilməsi olmuşdur. Bu tendensiya müvafiq regionlarda uzun müddət ərzində öz aktuallığını qoruyub saxlamışdır.[1]
Tütün məmulatlarının tarixi inkişaf prosesində Şimali, Mərkəzi və Cənubi Amerika regionlarında istifadə edilən siqaret növlərinin örtük materialları müxtəlif bitki mənşəli komponentlərdən təşkil olunmuşdur. Məhsulun İspaniyaya idxalından sonra qarğıdalı qabığından hazırlanmış örtük materialları tətbiq edilməyə başlanmış, XVII əsrdə isə nazik kağız materialından istifadəyə keçid həyata keçirilmişdir. Nəticədə formalaşan yeni məhsul növü "papelate" adı altında dövriyyəyə buraxılmışdır. Qeyd edilən məmulatın mövcudluğu dövrün görkəmli rəssamı Fransisko Qoyyanın XVIII əsrə aid "La Cometa" ("Uçurtma"), "La Merienda en el Manzanares" ("Mansanares çayı sahilində nahar") və "El juego de la pelota a pala" ("Taxta raketkalarla top oyunu") əsərlərində təsvir edilmiş və sənədləşdirilmişdir.[2]
XIX əsrin birinci yarısında Fransa ərazisində "cigarette" termini ilə tanınan tütün məmulatı yeni bir istehsal və istehlak mərhələsinə qədəm qoymuşdur. 1830-cu illərdən etibarən Fransada sürətlə populyarlaşan bu məhsul, 1845-ci ildə dövlət tütün inhisarının diqqətini cəlb etmiş və nəticədə sənaye miqyasında istehsalına başlanılmışdır. Terminoloji baxımdan əhəmiyyətli məqam ondan ibarətdir ki, fransız mənşəli "cigarette" leksik vahidi 1840-cı illərdə ingilis dilinə transfer olunmuşdur.[3][4][5] Qeyd etmək lazımdır ki, ABŞ-də bəzi islahatçı qruplar tərəfindən orfoqrafik variantı olan "cigaret" yazılış forması təklif edilsə də, məhdud istifadə dairəsindən kənara çıxmamış və müasir dövrümüzdə demək olar ki, tamamilə arxaikləşmişdir.[6]
İlkin sənaye inqilabı dövründə tütün məmulatlarının istehsal prosesində əhəmiyyətli texnoloji irəliləyişlər müşahidə edilmişdir. Məlum olduğu kimi, 1847-ci ildə Meksika vətəndaşı Xuan Nepomuseno Adorno tərəfindən ilk dəfə olaraq siqaret istehsalı üçün patentləşdirilmiş mexaniki qurğu ixtira edilmişdir.[7] XIX əsrin 50-ci illərində Osmanlı İmperiyasından idxal edilən tütün yarpaqları dünya bazarında dominant mövqe tutmağa başlamışdır. Bununla belə, siqaret istehsalının həcmində əsaslı artım tendensiyası 1880-ci illərdə Ceyms Albert Bonsak tərəfindən təkmilləşdirilmiş yeni mexaniki avadanlığın tətbiqi ilə müşahidə olunmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, həmin texnoloji innovasiya nəticəsində siqaret istehsalı müəssisələrinin məhsuldarlıq göstəricisi əllə hazırlanan gündəlik 40 000 ədəd siqaretdən təqribən 4 milyon ədədədək yüksəlmişdir.[8] Tədqiq olunan dövrdə ABŞ-dən Böyük Britaniyaya ixrac edilən siqaret məhsulları yerli istehlakçılar arasında yüksək tələbatla qarşılanmışdır.
Tütün məmulatlarından irəli gələn destruktiv təsirlər təbii tütün yarpağının tərkibindəki toksik kimyəvi birləşmələrdən və tütünün yanma prosesi zamanı əmələ gələn tüstünün ehtiva etdiyi maddələrdən qaynaqlanır.[9] 2024-cü ildə aparılmış tədqiqat nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, istifadə edilən hər bir siqaret vahidi insan ömrünün orta hesabla 20 dəqiqə qısalmasına səbəb olur.[10][11] İnsanların tütün məmulatlarından istifadəni davam etdirməsinin səbəbi siqaretlərdəki əsas psixoaktiv komponent olan nikotinin yüksək asılılıq potensialıdır.[12] Narkotik vasitələr kimi, siqaretlər də "strateji asılılıq törədici" kimi xarakterizə edilir və asılılıq xüsusiyyətləri kommersiya strategiyasının fundamental elementi hesab olunur.[13]
Tütün istifadəçilərinin təqribən 50 faizi tütünlə əlaqəli patologiyalardan vəfat edir.[14][15] Tütün istifadəsi orqanizmin praktiki olaraq bütün orqan sistemlərinə destruktiv təsir göstərir.[16] Tütün istifadəsi predominant olaraq kardiovaskulyar sistem, hepatobiliar sistem və respirator sistemə təsir edən xəstəliklərin inkişafına səbəb olur və miokard infarktı, serebrovaskulyar hadisələr, xroniki obstruktiv ağciyər xəstəliyi, (emfizema və xroniki bronxit daxil olmaqla) və bədxassəli neoplazmaların[17][18][19][20] (xüsusilə bronxogen karsinoma, qırtlaq və ağız boşluğu xərçəngi, pankreatik adenokarsinoma) inkişafında əsas risk determinantı kimi qiymətləndirilir. Bundan əlavə, periferik arterial xəstəlik və arterial hipertenziyanın etiologiyasında mühüm amil hesab edilir.
Hamiləlik periodunda tütün məmulatlarından istifadə edən qadınların dünyaya gətirdiyi körpələrdə kongenital pozuntular, onkoloji proseslər, respirator sistem patologiyaları və ani infant ölümü sindromu inkişaf riski əhəmiyyətli dərəcədə yüksəkdir.[21] Aparılan tədqiqatların nəticələrinə əsasən, tütün məmulatlarından istifadəyə erkən yaşlarda başlanılması və yüksək qətran tərkibli siqaretlərin istifadəsi qeyd edilən patologiyaların inkişaf riskini multiplikativ şəkildə artırır.
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının statistik məlumatlarına əsasən, 2019-cu il üzrə tütün məmulatlarının istifadəsi nəticəsində hər il 8 milyon letallıq hadisəsi qeydə alınır. XX əsr ərzində məcmu ölüm göstəricisi 100 milyon təşkil etmişdir.[22] Siqaretlərin istifadəsi zamanı yaranan aerozol tərkibində 4000-dən artıq kimyəvi birləşmə, o cümlədən nikotin, karbon monoksid, akrolein və oksidativ substansiyalar aşkar edilmişdir.[23] Qeyd edilən kimyəvi birləşmələrin 70-dən artığı kanserogen xüsusiyyətlərə malikdir.[24]
Parties recognize that scientific evidence has unequivocally established that exposure to tobacco has the potential to cause death, disease and disability
Secondhand smoke exposure causes disease and premature death in children and adults who do not smoke
There is sufficient evidence that involuntary smoking (exposure to secondhand or 'environmental' tobacco smoke) has the potential to cause lung cancer in humans
 |
 |
UREYIM.AZ |  |
 |
|