Yunan Qozu - Wikipedia - Ureyim.az

Tumurcuqları yumurtavari-dəyirmi, parlaq yaşımtıl-qonur rəngdə, uzunluğu 3–6 mm-dir. Yarpaqları təklələkvari, üst tərəfi parlaq, tünd yaşıl, alt tərəfi solğun yaşıl rəngdə, uzunluğu 20–50 sm-dir. Hər yarpaq oxunda 5–11 yarpaqcıq olur. Yarpaqcıq uzunsov-yumurtavari və ya ellipsşəkilli, təpə hissəsi sivri, qaidəyə yaxın hissəsi qeyri-bərabəryanlı, uzunluğu 5–10 sm, eni 3–6 sm, kənarları bütöv və ya azca dişli, üst tərəfi çılpaq alt tərəfi azca tüklüdür.

Erkəkcikli çiçəkləri yaşıl rəngli sırğaya yığılmışdır və hər sırğada 6–30 ədəd erkəkcik çiçəyi olur. Çiçək yanlığı 6 dilimli, çiçək yatağı lansetvaridir. Çiçəkləri 2 illik zoğda əmələ gəlir və uzunluğu 4–19 sm, diametri 1 sm olur. Dişicik çiçəkləri qırmızımtıl rəngdə olmaqla cavan zoğun ucunda tək-tək və ya 2–3, bəzən də daha çox bir yerdə topa şəklində olur. Küləklə tozlanır.

Meyvəsi dəyirmi və ya uzunsov dəyirmi olub, yalançı çəyirdəkmeyvədir. Üstdən yaşıl rəngli qərzəklə örtülüdür. Payızda qərzək tədricən qaralır və bir neçə qeyri-bərabər hissəyə parçalanır, yetkin meyvə (qoz) tökülür. Toxumun 1000 ədədi 4,5–15,8 kq arasında dəyişir. Bəzən qaralmış qərzək qozun üstünə yapışır və birlikdə ağacdan düşür. Qozun qabığı içərisində çox dadlı və yeməli ləpəsi toxum tanlığı olur. Bu ləpəni odunlaşmış (endokarp) 2 hissəyə ayırır. Toxum cücərdikdə torpağın üstünə çıxır, toxum yanlığı isə torpaqda qalır. Qoz yüksək məhsuldarlı ağacdır. 15–30 yaşlı ağacın orta illik məhsulu 50 kq-dır. Daha yaşlı ağacların ildə 70000 meyvə və ya 300 kq məhsul verdiyi hallar da məlumdur. 300–400 il yaşama qabiliyyətinə malikdir. Onlarla mədəni sortu var.

Aşağı və orta dağ qurşaqlarının meşələrində.

Oduncağı xarrat və dülgər, aviasiya və silah, mebel işlərində istifadə olunur. Meyvələri çox qidalıdır. Qabığında, yarpağında və meyvəsinin qabığında çoxlu aşı maddəsi vardır. Yarpaq və qabığı boyaq kimiyun parçaları açıq-qonur və qəhvəyi-qonurrəngə boyamaq üçün istifadə olunur. Dekorativ əhəmiyyətli bitkidir.

Vətəni İran hesab edilir. Təbii halda Əfqanıstanda, Çində, Koreyada, Yaponiyada, Orta Asiyada dağlarda və Balkanyanı ölkələrdə, o cümlədən Krımda, Qafqazda bitir.

Hündürlüyü 25–35 m-ə, gövdəsinin diametri 1,5–2,0 m-ə çatan, ucaboylu, geniş çətirli ağacdır. Gövdəsi biçimli, qabığı açıq boz, hamar və ya azca çatlıdır. Budaqları əvvəlcə boz-yaşıl, sonralar isə açıq-boz rəng alır. Tumurcuqları yumurtavari-dəyirmi, parlaq yaşılımtıl-qonur rəngdə, uzunluğu 3–6 mm-dir. Yarpaqları təklələkvari, üst tərəfi parlaq, tünd yaşıl, alt tərəfi solğun yaşıl rəngdə, uzunluğu 20–50 sm-dir. Yarpaqcıq 3–5 cüt olub, uzunsov-yumurtavari və ya ellipsşəkilli, təpə hissəsi sivri, qaidəyə yaxın hissəsi qeyri-bərabəryanlı, uzunluğu 5–10 sm, eni 3–6 sm, kənarları bütöv və ya azca dişli, üst tərəfi çılpaq, alt tərəfi azca tüklüdür. Erkəkcikli çiçəklərində 18–30 erkəkcik və altıdilimli çiçəkyanlığı vardır. Dişicikli çiçəkləri tək-tək və ya 2–4-ü bir yerdə olmaqla cavan zoğların təpəsində yerləşmiş, çiçək yanlığı 4 dişli, dişicik ağızcığı iridir, qırmızı rənglidir. Külək vasitəsilə tozlanır. Meyvəsi dəyirmi və ya uzunsov-dəyirmi olub, yaşıl rəngli yalançı çəyirdəkmeyvədir. Qoz ləpəsi oduncaqlaşmış pərdə ilə iki hissəyə ayrılır.

Tez böyüyən, istisevən, uzunömürlü, torpağa tələbkar bitkidir. Şaquli kökləri yaxşı inkişaf etdiyindən küləyə qarşı davamlıdır.

Böyük və Kiçik Qafqazda, Talış dağlarında, Naxçıvanda, Zaqatala-Şəki düzənliyində, Abşeronda park və bağlarda təsadüf edilir. Yabanı şəkildə BQ (Quba), BQ şərq, BQ qərb, Alazan-Əyriçay, KQ şimal, KQ mərkəzi, KQ cənub, Lənk. dağ., Nax. dağ., Qobustan.

Meyvəsində 50–78%-ə qədər yağ vardır. Yeyinti sənayesində geniş istifadə edilir. Oduncağı yüksək keyfiyyətli olduğuna görə mebel, qapı-pəncərə, parket və s. düzəldilməsində, aviasiya sənayesində geniş istifadə olunur.