 |
 |
Ureyim.az |  |
 |
Zakarpatye (ukr. Закарпаття)[a] — Mərkəzi Avropada yerləşən tarixi-coğrafi bölgə. [1]Ən qədim dövrlərdən bəri bu ərazi slavyan xalqlarının, o cümlədən şərqi slavyan etnik qrupuna daxil olan rusinlərin sıx şəkildə məskunlaşdığı torpaq olmuşdur.[2][3] Zakarpatye ərazisi Zakarpatya düzənliyi, Karpat dağlarının ətəkləri və cənub yamaclarını əhatə edir. Tarixi Karpat Rusiyası (bəzən "Karpat Ukraynası" da adlandırılır) Macarıstan krallığının Spiş, Şariş, Zemplin, Uq, Bereq, Uqoça və Maramaroş komitatlarının ərazilərini əhatə edirdi. [4][5][6]Bu bölgəyə müasir Zakarpatye (Ukrayna), Preşov Rusiyası (indiki Slovakiya ərazisində yerləşir) və Maramureş vilayəti (hazırda Rumıniya ərazisində yerləşir) daxildir.[7]
| Zakarpatye | |
|---|---|
 | |
| Xəritədə yeri | |
 |
|
  Zakarpatye |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
Zakarpatye, Ukraynanın yeganə vilayətidir ki, dörd xarici dövlətlə sərhəddə yerləşir: Slovakiya, Macarıstan, Rumıniya və Polşa. Bölgədə yerləşən Ujqorod şəhəri həmçinin Ukraynanın ən qərb şəhərlərindən biridir. Bu bölgə Avropa tarixində müxtəlif dövlətlərin və imperiyaların tərkibində olmuşdur: Macarıstan krallığı, Habsburq monarxiyası, Çexoslovakiya, Macarıstan və SSRİ.[8][9][10]
Zakarpatye bölgəsi qədim dövrlərdən müxtəlif etnosların, xüsusilə slavyan tayfalarının yaşadığı məkan olmuşdur. IX əsrdə bu ərazi Böyük Moraviya dövlətinin, sonradan isə Macarıstan krallığının tərkibinə daxil olmuşdur.[11] Orta əsrlərdə bölgə Macarıstan krallığının tərkibində olmuş, daha sonra isə Habsburq monarxiyasının idarəsinə keçmişdir. Bu dövrdə bölgədə müxtəlif etnosların — rusinlərin, macarların, almanların və yəhudilərin birgə yaşadığı çoxmillətli bir cəmiyyət formalaşmışdır. 1918-ci ildə Avstriya-Macarıstan imperiyasının süqutundan sonra Zakarpatye bölgəsi yeni yaranmış Çexoslovakiya Respublikasının tərkibinə daxil edildi. [12]Bu dövrdə bölgədə muxtariyyət uğrunda hərəkatlar baş verdi. 1938-ci ildə Birinci Vyana arbitrajı nəticəsində bölgənin bir hissəsi Macarıstana verildi. 1939-cu ildə Macarıstan ərazinin qalan hissəsini də işğal etdi. İkinci Dünya müharibəsi dövründə bölgənin yəhudi əhalisi nasist rejimi tərəfindən kütləvi şəkildə deportasiya edildi və çoxu Auşvitz kimi ölüm düşərgələrində qətlə yetirildi. [13][14]Müharibədən sonra Zakarpatye bölgəsi Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqının (SSRİ) tərkibinə daxil edildi və Ukrayna SSR-nin vilayəti statusu almışdır.[15] 1991-ci ildən sonra isə müstəqil Ukrayna dövlətinin bir hissəsi olmuşdur.[16]
| Census | Rusinlər, Ukraynlar və Rusinlər |
"Çexoslovaklar" (Çexlər və Slovaklar) |
Almanlar | Macarlar | Yəhudilər | Rumınlar | Digərləri | Ümumi əhali |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1880 | 244,742 (59.8%) | 8,611 (2.1%) | 31,745 (7.8%) | 105,343 (25.8%) | (siyahıyaalınma seçimi deyil) | 16,713 (4.1%) | 1,817 (0.4%) | 408,971 (100%) |
| 1921[17] | 372,884 (63.0%) | 19,737 (3.3%) | 10,460 (1.8%) | 102,144 (17.3%) | 80,059 (13.5%) | ("digərləri" ilə) | 6,760 (1.1%) | 592,044 (100%) |
| 1930[18] | 450,925 (62.2%) | 34,511 (4.8%) | 13,804 (1.9%) | 115,805 (16.0%) | 95,008 (13.1%) | 12,777 (1.8%) | 2,527 (0.4%) | 725,357 (100%) |
| 1959[19] | 686,464 (74.6%) | Slovaklar 12,289 (1.3%) Çexlər 964 (0.1%) |
3,504 (0.4%) | 146,247 (15.9%) | 12,169 (1.3%) | 18,346 (2%) | Ruslar 29,599 (3.2%) |
920,173 (100%) |
| 1970[20] | 808,131 (76.5%) | Slovaklar 9,573 (0.9%) Çexlər 721 (0.1%) |
4,230 (0.4%) | 151,949 (14.4%) | 10,856 (1%) | 23,454 (2.2%) | Ruslar 35,189 (3.3%) |
1,056,799 (100%) |
| 1979[21] | 898,606 (77.8%) | Slovaklar 8,245 (0.7%) Çexlər 669 (0.1%) |
3,746 (0.3%) | 158,446 (13.7%) | 3,848 (0.3%) | 27,155 (2.3%) | Ruslar 41,713 (3.6%) |
1,155,759 (100%) |
| 1989[22] | 976,749 (78.4%) | Slovaklar 7,329 (0.6%) |
3,478 (0.3%) | 155,711 (12.5%) | 2,639 (0.2%) | 29,485 (2.4%) | Ruslar 49,456 (4.0%) Qaraçılar (1.0%) |
1,245,618 (100%) |
| 2001[23] | Ukraynlar 1,010,100 (80.5%) Rusinlər 10,100 (0.8%) |
Slovaklar 5,600 (0.5%) |
3,500 (0.3%) | 151,500 (12.1%) | məlumat yoxdur | 32,100 (2.6%) | Ruslar 31,000 (2.5%) Rumınlar 14,000 (1.1%) Digərləri (0.4%) |
(100%) |
Тут знайдено чимало предметів часів мідного віку, бронзового віку та залізного віку. Помірно континентальний клімат і природні багатства Закарпаття роблять цю місцевість привабливою для проживання. Тут свого часу осіли фракійські племена, які залишили після себе пам'ятки куштановицької культури, та кельти, репрезентовані пам'ятками латенської к-ри (див. Латенські пам'ятки). Вчені вважають, що в Закарпатті в 3–1 ст. до н. е. склалася змішана кельто-фракійська к-ра, на основі якої утворився досить стійкий симбіоз племен, що проіснував бл. 200 років і сприяв поширенню цивілізаційних досягнень із зх. на укр. тер. Пізніше на Закарпатті з'явилися бастарни (їхня етнічна приналежність не з'ясована). В 2 ст. н. е. ч. Закарпаття була приєднана до рим. провінції Дакія. В часи Великого переселення народів через Закарпаття проходили гуни й авари. На Закарпатті побували герм. племена, в т. ч. гепіди. З перших століть н. е. почалося розселення слов'ян. За археол. даними, з 2 ст. н. е. тут міцно осіло хліборобське слов'ян. нас. – білі хорвати (див. Хорвати), матеріальна й духовна к-ра яких була тісно пов'язана з к-рою східнослов'ян. племен, що населяли Прикарпаття, Волинь, Придністров'я і Придніпров'я. В 9–10 ст. Закарпаття входило до складу Болг. д-ви, а з 2-ї пол. 10 ст. перебувало у сфері впливу Київської Русі, про що свідчить, зокрема, міграція сюди нас. із Прикарпаття. В "Повісті временних літ" є згадки про участь білих хорватів у війнах київ. князів проти Візантії та про похід вел. кн. київ. Володимира Святославича на білих хорватів 992. З того часу за Закарпаттям закріплюється назва "Русь". Після смерті вел. кн. київ. Володимира Святославича (1015) Закарпаття почав завойовувати угор. король Стефан I, його син Емеріх мав титул "князь русинів". На поч. 13 ст. всі землі Закарпаття опинилися під владою Угорщини. До поч. 20 ст. Закарпаття, перебуваючи в складі Угорщини, Австрії та Австро-Угорщини, мало назву "Угорська Русь".
In Transcarpathia, descendants of the Thracian Hallstatt culture constituted the Kushtanovytsia culture in the 6th to 3rd centuries BC. In the course of the 2nd and 1st centuries BC the indigenous Thracian and proto-Slavic population of Transcarpathia, western Podilia, Bukovyna, Galicia, and Volhynia intermingled with the Celtic tribes of the La Tàene culture that spread there from central Europe.
In the Bronze Age (ca 1800 BC) Transcarpathia maintained continuity in its painted pottery style of the Stanove culture but gained metalworking skills (swords, knives, sickles, axes) as a result of the arrival of Thracian tribes from Transylvania. Subsequently Transcarpathia came under the control of the Celts, who arrived from the west and brought with them iron-smelting (ca 400–200 BC); the first local coins were minted in the 3rd century BC. Of the eastern nomadic peoples the earliest to influence Transcarpathia were the Iranian-speaking Scythians (expressed locally from the 6th century BC in the Kushtanovytsia culture) and then the Iazyges, a Sarmatian tribe confronting the Romans in Dacia (50 AD); their influence was followed by the invasions of the Turkic-speaking Huns (380 AD), the Avars (558 AD), and, finally, the Ugro-Finnic Magyars (896 AD). In the 2nd century AD neighboring Dacia (Transylvania) became a Roman province, and Roman merchants visited Transcarpathia. In the early Middle Ages Transcarpathia was traversed by Germanic tribes. Remnants of the Ostrogoths (the Gepidae) remained in neighboring Transylvania until the 10th century. The Slavic colonization of Transcarpathia began in the 2nd century, with migration from the north across the mountain passes. By the 8th and 9th centuries the lowlands of Transcarpathia were fairly densely peopled by White Croatians (at the time inhabiting both the north and the south side of the Carpathians). The Slavs in the upper Tysa River and in Transylvania were subject to the Avars (6th–8th centuries) and later to the Bulgarian kingdom (9th–10th centuries). With the collapse of Bulgaria in the second half of the 10th century, Transcarpathia came under the sphere of influence of the Kievan Rus'. The Kievan chroniclers noted the participation of the White Croatians in the campaigns on Byzantium. Following the incorporation of the White Croatians by Prince Volodymyr the Great into his realm, the name Rus’ or Ruthenia became entrenched in Transcarpathia.
 |
 |
UREYIM.AZ |  |
 |
|
![Bayraq[d]](/wiki/?q=Fayl:Flag_of_Rusyns.svg)
![Gerb[d]](/wiki/?q=Fayl:Karpatska_Ukraina-2_COA.svg)