 |
 |
Ureyim.az |  |
 |
İnkişaf psixologiyası (ing. Developmental psychology) — insanın doğulmasından ölümünə qədər psixoloji inkişafını araşdıran psixologiya sahəsi.[1] Bu elm sahəsi fərdin idrak, emosional, sosial və davranış aspektlərinin zamanla necə dəyişdiyini və inkişaf etdiyini sistemli şəkildə öyrənir.[2]
İnkişaf psixologiyası təbiətin və tərbiyənin insan inkişafı prosesinə təsirlərini, eləcə də zamanla kontekstdə dəyişmə proseslərini araşdırır. Bir çox tədqiqatçı şəxsi xüsusiyyətlər, fərdin davranışı və ətraf mühit amilləri, o cümlədən sosial kontekst və tikilmiş mühit arasındakı qarşılıqlı əlaqə ilə maraqlanır.[3] İnkişaf psixologiyası ilə bağlı davam edən müzakirələrə bioloji essensiyaya qarşı neyrooplastiklik və inkişaf mərhələləri və dinamik inkişaf sistemləri daxildir. İnkişaf psixologiyasındakı tədqiqatların bəzi məhdudiyyətləri var, lakin hazırda tədqiqatçılar həyat mərhələləri və bioloji amillərdən keçidin davranışlarımıza və inkişafımıza necə təsir edə biləcəyini anlamaq üçün çalışırlar.[3]
Əvvəllər yalnız uşaqlıq dövrünə fokuslansa da, müasir inkişaf psixologiyası körpəlik, uşaqlıq, yeniyetməlik, böyüklük və yaşlılıq mərhələlərini də əhatə edir.
İnkişaf psixologiyası sahəsində bir çox nəzəri yanaşmalar insanın həyat boyu necə inkişaf etdiyini anlamağa çalışır.[4] Bu nəzəriyyələr uşaqlıqdan başlayaraq yetkinlik və yaşlılıq mərhələlərinə qədər psixoloji dəyişiklikləri izah edir. Koqnitiv inkişaf nəzəriyyəsi Jan Piaje tərəfindən formalaşdırılmışdır. O, uşaqların dünyanı dərk etmə qabiliyyətlərinin strukturlaşdırılmış dörd mərhələdən keçərək formalaşdığını iddia etmişdir. Bu mərhələlər sensor-motor, preoperasional, konkret əməliyyatlar və formal əməliyyatlar mərhələləridir. Hər mərhələ fərqli idrak bacarıqları ilə xarakterizə olunur.[5]
Erik Erikson tərəfindən irəli sürülən psixososial inkişaf nəzəriyyəsi insan həyatını səkkiz mərhələyə bölür və hər mərhələdə fərdin müəyyən psixososial qarşıdurma ilə üzləşdiyini irəli sürür. Uşaqlıqda formalaşan etimad və müstəqillik hisslərindən tutmuş, yaşlılıqda mənalı həyat axtarışına qədər bu mərhələlər insan şəxsiyyətinin inkişafına təsir edir.[6]
Lev Vıqotskinin sosiokultural nəzəriyyəsi inkişafın sosial qarşılıqlı təsirdən asılı olduğunu irəli sürür. Vıqotskiyə görə, uşaqlar bilikləri sosial mühitdən mənimsəyirlər və öyrənmə mədəniyyət çərçivəsində baş verir.[7][8] Onun ən mühüm anlayışlarından biri olan "proksimal inkişaf zonası", uşağın potensial inkişaf sahəsini təyin edir.[9]
Lorents Kolberq əxlaqi inkişafın mərhələli strukturunu təklif edərək, fərdlərin əxlaqi mühakiməsinin yaşa və sosial faktorlar əsasında necə dəyişdiyini izah etmişdir.[10] O, əxlaqi düşüncənin üç əsas səviyyədə (prekonvensional, konvensional və postkonvensional) inkişaf etdiyini göstərmişdir.
Con Boulbi və Meri Eynsvort tərəfindən hazırlanan bağlanma nəzəriyyəsi isə erkən yaşlarda uşağın əsas baxıcıya (adətən ana) qarşı formalaşdırdığı emosional bağlılığın gələcək münasibətlərə və psixososial inkişafına əsaslı təsir etdiyini irəli sürür.[11]
İnkişaf psixologiyasında elmi etibarlılığı artırmaq və inkişaf proseslərini obyektiv ölçə bilmək üçün müxtəlif riyazi və statistik modellərdən istifadə olunur.[12] Bu modellər psixoloji dəyişikliklərin zamana görə necə baş verdiyini izah etməyə kömək edir. Böyümə əyriləri fərdlərin zamanla davranış və bacarıqlarında baş verən dəyişiklikləri müəyyənləşdirmək üçün istifadə olunan əsas vasitələrdən biridir.[13]
Struktur ekvasiya modelləri fərqli dəyişənlər arasındakı mürəkkəb əlaqələri təhlil etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.[14] Bu modellər inkişafın səbəb və nəticələrini qiymətləndirməyə imkan verir. Latent dəyişən modelləri isə birbaşa müşahidə oluna bilməyən psixoloji konstruktların təhlilinə xidmət edir. Bu yanaşmalar inkişafın səthi deyil, dərin strukturlarını anlamağa yönəlmişdir.
İnkişaf psixologiyası müxtəlif sahələri əhatə edən geniş tədqiqat istiqamətlərinə malikdir. Koqnitiv inkişaf istiqaməti yaddaşın formalaşması, dil bacarıqları, məntiqi düşüncə və problem həll etmə bacarıqlarını araşdırır. Emosional inkişaf isə duyğuların tanınması, tənzimlənməsi və sosial münasibətlərdə empatiya kimi bacarıqların necə inkişaf etdiyini öyrənir.[15]
Sosial inkişaf fərdlərin ailə, dostlar və daha geniş cəmiyyətlə qarşılıqlı münasibətlərini və sosial rolların mənimsənilməsini təhlil edir. Fiziki və motor inkişaf bədənin koordinasiyası, hərəkətliliyi və reflektor reaksiyalar kimi aspektlərə yönəlmişdir.[16] Əxlaqi inkişaf fərdlərin doğru və yanlışı necə dərk etdiyini və bu biliklərə əsasən qərar verdiyini izah etməyə çalışır. Cinsiyyət və şəxsiyyət inkişafı isə gender identifikasiyası, gender rolları və şəxsiyyətin formalaşması kimi məsələləri əhatə edir.
İnkişaf psixologiyasında tədqiqatlar aparmaq üçün müxtəlif metod və dizaynlardan istifadə olunur.[17] Uzunlamasına tədqiqatlarda eyni fərdlər uzun müddət ərzində müşahidə edilir ki, bu da inkişaf trayektoriyalarını dəqiq müəyyən etməyə imkan verir. Kəsişən tədqiqatlar isə fərqli yaş qruplarının eyni vaxtda müqayisə edilməsi ilə aparılır və qısa zamanda nəticə əldə etməyə şərait yaradır.[18]
Sekvensial dizaynlar bu iki yanaşmanın birləşməsidir və həm zaman dinamikasını, həm də nəsil fərqlərini izləməyə imkan verir. Təcrübəvi metodlar dəyişənlərin manipulyasiyası ilə inkişafda səbəb-nəticə əlaqələrinin öyrənilməsinə xidmət edir. Keyfiyyət metodları isə inkişafın subyektiv təcrübələrini, fərdi hekayələri və psixoloji dəyişiklikləri daha dərindən anlamağa imkan yaradır.[19]
İnkişaf psixologiyası insan həyatını bir sıra mərhələlərə ayıraraq hər mərhələdə fərqli psixoloji xüsusiyyətlərin və çətinliklərin meydana çıxdığını qəbul edir. Körpəlik dövründə uşaqlar əsasən sensor-motor bacarıqları inkişaf etdirir və baxıcı ilə emosional bağ formalaşdırır. Erkən uşaqlıq dövründə isə dil bacarıqları, təxəyyül və oyun vasitəsilə sosiallaşma inkişaf edir.[20]
Orta uşaqlıq dövrü məktəbə uyğunlaşma, akademik bacarıqların və əxlaq hissinin formalaşması ilə xarakterizə olunur. Yeniyetməlik dövrü öz identifikasiyasını axtarma, cinsi yetkinlik və müstəqillik arzusu ilə seçilir.[21] Gənclik mərhələsində şəxsi münasibətlərə, təhsil və peşə fəaliyyətinə diqqət artır. Yetkinlik dövrü ailə qurmaq, karyera qurmaq və sosial status qazanmaq mərhələsidir. Yaşlılıqda isə insanlar geriyə baxaraq həyatlarını dəyərləndirir, ölümlə barış və mənalı həyat hissi axtarışı ön plana keçir.[22]
Valideynlik inkişaf psixologiyasında uşağın şəxsiyyət və emosional təkamülündə həlledici rol oynayan amillərdən biridir. Dörd əsas valideynlik üslubu müəyyən olunmuşdur. Avtoritar valideynlər sərt qaydalara üstünlük verərək emosional dəstəyi az göstərirlər. Avtoritativ valideynlər isə qaydalarla yanaşı uşağa emosional dəstək verərək balanslı tərbiyə forması yaradırlar. İcazəverici valideynlər uşaqlara böyük azadlıq verir, lakin nəzarət zəifdir.[23] Laqeyd valideynlik isə həm qaydaların, həm də emosional qayğının yoxluğu ilə xarakterizə olunur. Bu üslublar uşağın özünəgüvəni, sosial bacarıqları və akademik uğurlarına birbaşa təsir edir.[24]
Müasir inkişaf psixologiyası mədəniyyətin insan inkişafına təsirini dərin şəkildə araşdırır.[25] Mədəniyyətlərarası tədqiqatlar göstərir ki, uşaqların öyrənmə tempi, sosiallaşma qaydaları, emosiyaların ifadəsi və hətta əxlaqi norma anlayışları cəmiyyətin mədəni çərçivələrindən asılıdır.[26] Valideynlik tərzləri də ölkədən ölkəyə dəyişir və bu, uşaqların psixososial inkişafına fərqli şəkildə təsir edir. Qərb mədəniyyətlərində müstəqillik vurğulanarkən, Şərq mədəniyyətlərində kollektivizm və ailə bağlılığı ön plana çıxır.[27] Belə tədqiqatlar universal inkişaf qanunauyğunluqlarını mədəni kontekstdə yenidən qiymətləndirməyə imkan verir.[28]
Vikianbarda İnkişaf psixologiyası ilə əlaqəli mediafayllar var. |
 |
UREYIM.AZ |  |
 |
|