. Ureyim.az

Azerbaycan Dilinin Dialektleri - Wikipedia - Ureyim.az

Ana Səhifə - Azerbaycan Dilinin Dialektleri

Azərbaycan dilinin dialektləri — kompakt şəkildə əsasən tarixi Azərbaycan ərazisində yaşayan etnik azərbaycanlıların danışdıqları şivələrin məcmusudur. 2015–ci il etibarı ilə Azərbaycan dilində danışanların sayı 30 milyon nəfərdən çoxdur.

Azərbaycan dili dialektləri xəritəsi
Qarabağ ləhcəsi və folkloru haqqında. Ceyhun bəy Hacıbəyli, 1933-cü il
Dağıstanda Aşağı Qatrux ləhcəsində şeirin videosu

Mündəricat

  • 1 Məskunlaşma və say
    • 1.1 İranda
    • 1.2 Azərbaycanda
    • 1.3 Türkiyədə
    • 1.4 İraqda
    • 1.5 Gürcüstanda
    • 1.6 Rusiyada
    • 1.7 Əfqanıstanda
    • 1.8 Suriyada
    • 1.9 Ukraynada
    • 1.10 Qırğızıstanda
    • 1.11 Livanda
    • 1.12 Ermənistanda
    • 1.13 Belarusda
  • 2 Təsnifi
  • 3 Linqvistik xüsusiyyətlər
    • 3.1 Şimal-şərq ləhcəsi
    • 3.2 Qərb ləhcəsi
    • 3.3 Cənub ləhcəsi
    • 3.4 Qarışıq tipli şimal-qərb şivələri
    • 3.5 Keçid (aralıq) şivələr
  • 4 Mənbə
  • 5 Şərhlər
  • 6 Qeydlər
  • 7 İstinadlar
  • 8 Həmçinin bax
  • 9 Xarici keçidlər

Məskunlaşma və say

redaktə
Əsas məqalələr: Azərbaycanlılar və Azərbaycan diasporu

Ana dili olaraq Azərbaycan dilində danışan əhali geniş coğrafiyada kompakt şəkildə məskunlaşmışdır.

İranda

redaktə
 
2010-cu ildə İran Mədəniyyət Nazirliyinin həyata keçirdiyi ölkə miqyaslı sorğuya əsasən danışanların ana dili əsasında İran azərbaycanlılarının (Türklərin) məskun olduqları ostanlar və həmin ostanlarda əhali içində nisbətləri.
Əsas məqalələr: İran əhalisi və İran azərbaycanlıları

Şahın xahişi ilə Rusiyadan hərbi məsləhətçi qismində göndərilmiş general–mayor qraf İvan Osipoviç Simoniçin yavəri olaraq 1837–1840–cı illərdə İranda olmuş podpolkovnik İvan Fyodoroviç Blaramberq bu dövlətdə müxtəlif rəsmi və qeyri–rəsmi şəxslərdən duyduğu məlumatları təhlil edir və belə qənaətə gəlir ki, İranın ümumi əhalisi 5 milyon nəfərdən çox deyil.[1]

Alman əsilli şərqşünas Yulius Sezar Hentşenin 1869–cu ildə istinad etdiyi mənbəni göstərmədən qeyd edir ki, 5 milyon nəfərdən ibarət İran əhalisinin 1 milyon nəfərini türktatarlar, 125 min nəfərini isə türkmənlər təşkil edir.[2]

Türkmanlar xaric bütün İran türklərini həm də azərbaycanlılar adlandıran, Budapeştdə (Avstriya–Macarıstan) doğulmuş və müasir İran ərazisindən keçərək 1861–1864–cü illərdə Orta Asiyaya səfər etmiş yəhudi əsilli türkoloq və şərqşünas Armin Vamberi 1885–ci ildə nəşr edilmiş "Türk xalqı" kitabında İranda onların sayını 2 milyon nəfər təxmin edir.[3][q 1] Rus əsilli şərqşünas və etnoqraf Nikolay Aleksandroviç Aristov[rus.] isə iddia edir ki, Vamberiyə görə bu say İran əhalisinin üçdə birinə bərabər idi.[4]

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə İran türkləri haqqında 1912–ci ildə qələmə aldığı yazılarında qeyd edirdi ki, türklər ən aşağı ehtimalla İran əhalisinin üçdə birini təşkil edirlər.[5]

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentində millət vəkili olmuş və 1920–ci ildən 1971–ci ildə vəfatı tarixinədək Türkiyədə mühacir həyatı yaşamış yazıçı Mirzə Məmmədsadıq Axundzadənin təxmininə görə 1939–1940–cı illərdə təqribən 10 milyon[6] nəfər olan İran əhalisinin 5 milyon nəfərini türklər təşkil edirdi.[7]

Rusiya Elmlər Akademiyasının Asiya Xaqları İnstitutu tərəfindən yayımlanan "Qısa hesabatlar"ın 77–ci buraxılışında nəşr edilmiş S. M. Əliyevin "Müasir İranda milli məsələ"[8] məqaləsində olan məlumatlara görə[9] general–leytenant Hüseyn Əli Razmaranın (fars. حسین علی رزم آرا‎; ing. Hossein Ali Razmara) redaktorluğu ilə 1949–1953–cü illərdə nəşr edilmiş 10 cildlik "İranın coğrafi lüğəti"nə (ing. Geographical Dictionary of İran; fars. دیکشنری جغرافیایی ایران‎ Fərhəng-i cuğrafiya-yi İran)[q 2] əsasən sovet iranşünası G. M. Petrovun (rus. Г. М. Петров) tərtib etdiyi cədvələ görə 18.612.800 nəfər olan İran əhalisinin 4.525.200 nəfərini azərbaycanlılar, 237.800 nəfərini qaşqaylar, 227.600 nəfərini türkmənlər və 97.400 nəfərini əfşarlar təşkil edirdi.[10] Bu hesablamaya əsasən türkmənlər xaric azərbaycanlı, qaşqay və əfşar kimi ayrıca təsnifləndirilmişlər birlikdə ümumi İran əhalsi içərisində 26.11 %, təkcə azərbaycanlılar kimi təsnifləndirilmiş əhali isə 24.31 % olmuşdur. Qaşqaylar dil olaraq Azərbaycan dilinə olduqca yaxın, İranda yaşayan əfşarlar isə Azərbaycan dilində danışırlar.[11][12][13]

Hüseyn Nihal Atsız hesab edirdi ki, 25 milyon nəfər olan İran əhalisinin 12 milyon nəfərini etnik türklər təşkil edir.[14]

Dr. Mustafa Kafalı 1972–ci ildə "Törə jurnalı"nda nəşr edilmiş "Azərbaycan və Azəri türkləri" adlı məqaləsində yazır ki, "İranda təqribən 10 milyon nəfər türk yaşayır ki, onlardan da minimum 6 milyon nəfəri Cənubi Azərbaycanda məskundur".[15]

Ethnologue 1978–ci ildə gerçəkləşmiş IX nəşrində azərbaycan dilində danışanların sayını 6 milyon nəfəri İranda, 4.38 milyon nəfəri isə Azərbaycan SSR–də olmaqla cəmi 10.38 milyon nəfər təxmin etmişdir.[16]

Kolumbiya Universitetinin professoru Şahruğ Arxavi 1980-ci ildə ABŞ-də nəşr edilmiş kitabında Ayətullah Xomeyni ilə Ayətullah Kazım Şəriətmədari arasındakı fikir ayrılığından danışarkən sonuncunun əsli "Azərbaycan türkü" olan, Azərbaycan, Zəncan, Gilan və digər əyalətlərdə yaşayan 14 milyon İranlı tərəfindən dəstəkləndiyini vurğulayır.[17]

Fransız əsilli türkoloq və şərqşünas Jan-Pol Ruya (fr. Jean-Paul Roux) görə İran əhalisinin 30%–ini türk dillərində danışan xalqlar təşkil edir.[18] Bu xalqlardan ən böyüyü İran əhalisinin 20%–ini təşkil edən azərbaycanlılardır; türkmənlər, qaşqaylar və digər türkcə danışan xalqlar isə ölkə əhalisinin 10%–ni təşkil edirlər.[18]

Plattsburq Nyu York Dövlət Universiteti Kollecinin[ing.] antropologiya üzrə professoru Patrisia C. Higgins (ing. Patricia J. Higgins) 1984–cü ildə nəşr edilmiş "Müasir İranda azlıq–dövlət münasibətləri" adlı məqaləsində İranda 1956, 1966 və 1976–cı illərdəki siyahıyaalınmalar zamanı əhalinin etnik mənsubiyyəti və ana dili haqqında qeydlərin, həmçinin əhalinin danışdığı dillər haqda rəsmi araşdırmaların olmamasını vurğulayır və bir neçə ikinci dərəcəli mənbəyə[K 1] əsaslanaraq 1977–ci ildə İranın 33.393 milyon nəfər olan ümumi əhalisindən 9 milyon nəfərini azərbaycanlıların, 400 min nəfərini qaşqayların, 500 min nəfərini isə türkmənlərin təşkil etdiyini təxmin edir.[19]

İranda əhalinin siyahıyaalınmaları tarixində ilk və hələ ki, son dəfə 1986–cı ildə sorğu anketinə şəxsin fars dilini bilmə səviyyəsi ilə əlaqədar sual daxil edilmişdir.[20] Siyahıyaalınmanın yekunlarına görə ölkə əhalisinin 82.70%–i fars dilini bildiyini iddia edirdi.[20][21][22]

Nəyə əsaslandığını qeyd etməyən alman əsilli türkoloq Gerhard Dörferə görə İran əhalisinin 41%–ni farslar, 29%–ni digər iranlılar (kürdlər, gilanlılar və sairə), 4%–ni ərəblər, 26%–ni isə türklər təşkil edir.[23]

"İnsan haqlarını izləmə təşkilatı"nın (ing. Human Rights Watch) 1997–ci ildə yayımladığı İranla bağlı "Dini və etnik azlıqlar: qanunlarda və praktikada ayrı-seçkilik" (ing. Religious And Ethnic minorities: Discrimination in Law And Practice) adlı hesabatına görə İranın 60 milyon[24] nəfərdən çox olan əhalisinin 15–20 milyon[25] nəfərini, yəni 25%–33%–ni azərbaycanlılar təşkil edirdi.

Baş redaktoru ABŞ–lı tarixçi, Ratgərz Universitetinin[ing.] politologiya üzrə professoru Aleksandr Con Möytl[ing.] olan və iki cild şəklində 2000–ci ildə ABŞ–ın San-Diyeqo şəhərində nəşr edilmiş "Millətçilik Ensiklopediyası"na görə azərbaycanlılar və türk tayfa qrupları İran əhalisinin 25%–30%–ni, türkmənlər isə 2%–ni təşkil edirlər.[26]

Ceyms Minahan müəllifi olduğu və 2000–ci ildə ABŞ–ın Konnektikut ştatının Vestport[ing.] şəhərində nəşr edilmiş "Vahid Avropa, çoxlu millətlər: Avropanın milli qruplarının tarixi lüğəti" adlı kitabında qeyd edir ki, "İran Azərbaycanı adlanan regionda 15 ilə 20 milyon nəfər arası azərbaycanlı yaşayır".[27]

Rusiya Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, iqtisad elmləri doktoru, professor Genadiy İllarionoviç Çufrinin[rus.] redaktorluğu ilə 2001–ci ildə Oksfordda nəşr edilmiş "Xəzər dənizi regionunda təhlükəsizlik" adlı kitabda işıq üzü görən "Xəzər regionunda Azərbaycanın strateji seçimi" adlı məqaləsində Sabit Bağırov qeyd edir ki, "Azərbaycanlıların çoxluğu Azərbaycanda yox İranda yaşayır; əslində İranda azərbaycanlıların sayı bu ölkənin hakim etnik qrupu olan farslarla müqayisə edilə bilər; müxtəlif mütəxəssislərin fikrincə onların sayı müstəqil Azərbaycanda olandan 1.5–2.8 dəfə daha çox, 20 ilə 30 milyon nəfər arasındadır."[28]

2009–cu ildə Nyu York şəhərində nəşr edilmiş "Afrika və Yaxın Şərq xalqlarının ensiklopediyası"na (ing. Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East) görə "hazırda etnik azərbaycanlıların təxminən 75%–i İranda, qalan qisminin əksəriyyəti isə Azərbaycanda yaşayır; Ərdəbil, Şərqi Azərbaycan, Qərbi Azərbaycan, Zəncan, Həmədan, Astara və Qəzvin əyalətlərində əhalinin 90%–ini etnik azərbaycanlılar təşkil edir; Azərbaycanlıların İranda üstünlük təşkil etdikləri ərazi 65.6 min mil² (≈ 169.9 min km²)[q 3] olduğu halda Azərbaycan Respublikası cəmi 33.4 min mil² (≈ 86.5 min km²) ərazini əhatə edir; İran azərbaycanlıları İran əhalisinin təxminən dörddə birini və ya 16 milyon nəfərini təşkil edirlər".[29]

ABŞ–da doğulmuş, ABŞ–la yanaşı həm də əsasən İsraildə elmi, pedoqoji və ictimai fəaliyyətini davam etdirən alim, Tel-Əviv Universitetinin Tarix Məktəbinin fəlsəfə doktoru, politologiya professoru Brenda Şafferə görə İranda azərbaycanlılar ölkə əhalisinin təqribən üçdə birini və ya 20 milyon nəfərini təşkil edirlər.[30][31]

Alabama ştatının Mobil şəhərində yerləşən Cənubi Alabama Universitetində[ing.] "Politologiya və ədliyyə cinayəti kafedrası"nın (ing. Department of Political Science and Criminal Justice) rəhbəri, professor Nadir Əntəssara görə İranda ölkə əhalisinin 17 milyon nəfərini və ya təqribən üçdə birini azərbaycanlılar təşkil edir.[32]

Konqresin Tədqiqat Xidmətinin[ing.] Məlumat Xidməti Qrupunda məlumat araşdırma mütəxəssisi olan Hüseyn D. Həsən Amerika Birləşmiş Ştatları Konqresi üçün hazırladığı hesabtda qeyd edir ki, "təqribən hər dördüncü İran sakini azərbaycanlıdır, bu isə onları sayı 18 milyonu aşan ən böyük etnik azlıq edir".[33]

Kəvn Boyl (ing. Kevin Boyle) və Cüliət Şin (ing. Juliet Sheen) tərəfindən yazılmış və ilk dəfə 1997–ci ildə Londonda nəşr edilmiş "Din və inanc azadlığı: Ümumdünya hesabatı" kitabında İrandan bəhs edilərkən qeyd edilir ki, "Bir neçə şimal–qərb və mərkəzi əyalətlərdə yaşayan azərbaycanlıların sayı rəsmi əhalinin 27%–i qədər və ya 16 milyon nəfərdən çox təxmin edilir; Bu isə Qafqazdakı keçmiş sovet respublikası olan Azərbaycan əhalisindən 2 dəfədən də çoxdur; Ümumi sayları təqribən 25 % olan digər azlıqlarla bərabər dominant farsdilli icma özü də azlıqdır".[34]

Minnesota Universitetinin antropologiya üzrə professoru Vilyam Omən Bimən[ing.] 2008–ci ildə Çikaqo şəhərində nəşr edilmiş "Böyük şeytan və dəli mollarlar: ABŞ və İran bir–birini necə iblis kimi göstərir" adlı kitabında yazır: "Ayətullah Seyid Kazım Şəriət-Mədari bənzər bir taleyi yaşadı. Ayətullah Şəriət-Mədari İranda şahın devrilməsi ilə nəticələnən hadisələr zamanı inqilabın İranda yaşayan əsas dini lideri qəbul edilir. O, İran əhalisinin bəlkə də 30%–ni təşkil edən Azərbaycanın türkləri arasında güclü dəstəklənirdi."[35]

Maykl P. Kruassan və Bülent Arasın[K 2] redaktorluğu ilə 1999–cu ildə ABŞ–ın Konnektikut ştatının Vestport şəhərində nəşr edilmiş "Xəzər dənizi regionunda neft və geosiyasət" adlı kitabda işıq üzü görən "Azərbaycan: ölkənin gələcəyində neft və siyasət" adlı məqaləsində tarix elmləri doktoru, 1992–1994–cü illərdə Azərbaycan Respublikasının İran İslam Respublikasında Fövqəladə və Səlahiyyətli Səfiri olmuş Nəsib Nəsibli iddia edir ki, azərbaycanlılar İran əhalisinin üçdə birini təşkil edirlər.[37] Eyni müəllif "Azərbaycan – İran münasibətləri: çətinliklər və perspektivlər" adlı məqaləsində bu nisbəti 40 % olaraq göstərmişdir.[38]

Coan Makevoy və Brendan Olerinin redaktorluğu ilə 2013–cü ildə ABŞ–ın Pensilvaniya ştatının Filadelfiya şəhərində nəşr edilmiş "Dərindən bölünmüş yerlərdə güc paylaşımı" adlı kitabda işıq üzü görən "Bölünmüş imperiyalarda kompromis mənbəyi kimi dinin müvəffəqiyyəti: Osmanlılar və Səfəvilər, keçmişdə və indi" adlı məqaləsində Bencamin Broudə yazır: "Yaxın Şərq dövlətlərinin subdominant əhalisini təxmin etmək çox çətindir, lakin İranda azəri əhalini əksər müşahidəçilər təqribən 25 %, bəziləri isə üçdə bir kimi yüksək nisbətdə qəbul edirlər ...".[39]

təqribən 25%–ni təşkil edirlər.[40]

Dr. Rəcəb Albayraq Hacaloğlu 2013–cü ildə Ankarada nəşr edilmiş "Türklərin İranı" adlı kitabında qeyd edir ki, "rəsmi dili farsca olan İranda əhalinin etnik tərkibi olduqca qarışıqdır; ölkədəki türk əhalinin sayı 30–31 milyon olduğu üçün, ana dili kimi türkcə danışaların nisbəti 43 % olsa da, ümumi ölkə əhalisinin 55–60 faizdən çoxu bu dili bilir".[41] İranda türklərin sayını hesablamağa çalışmış müəllifə görə 2006–cı ildə 70.049.262 nəfər olan ölkə əhalisinin təqribən 30.855.205 nəfərini türklər təşkil edirdi.[42]

F. Stiven Larrabi və Əlirza Nadir tərəfindən ABŞ–ın Milli Kəşfiyyat Şurası üçün hazırlanmış və 2013–cü ildə Kaliforniya ştatının Santa Monika şəhərində nəşr edilmiş kitabçada Gülnaz İsfəndiyarinin[43] hesabatına[44] istinadən yazılıb: "İran və Azərbaycanın xüsusiylə gərgin münasibətləri var. İran əhalisinin 25%–ə qədərini təşkil edən Azərbaycan türkləridən çoxu İslam Respublikasının siyasi və mədəni siyasətindən narazıdır".[45]

2001–ci ildə İngiltərənin Kambriya[ing.] qraflığının baş şəhəri[ing.] olan Karlaylda[ing.] nəşr edilmiş və müəllifləri xristian misseonerlər Pətrik Constn, Ceysn Mandrik və Robin Constn olan "Dünyanın işi: biz dua edərkən Tanrı çalışır (21–ci əsr nəşri)" adlı kitabda iddia edilir ki, İran əhalisinin 14 milyon 955 min nəfərini və ya 22%–ini etnik türklər təşkil edir: onlardan 11.224 milyon nəfəri azərbaycanlılar, 1.003 milyon nəfəri türkmənlər, 962 min nəfəri qaşqaylar, 773 min nəfəri Xorasan türkləri, 687 min nəfəri həzaralar (dari dilində danışırlar), 206 min nəfəri teymurlar və 100 min nəfəri şahsevənlərdir.[46] Ethnologue 2009–cu ildə gerçəkləşən XVI nəşrində İranda yaşayan azərbaycandilli əhalinin sayını təxmin edərkən bu kitaba istinad etmişdir.[47]

İran İslam Respublikasının Yunanıstandakı səfirliyinin 2011–ci ildə yaydığı məlumatda İranın 70 milyonluq əhalisinin 20%–ni azərbaycanlıların təşkil etdiyi qeyd edilir və bu saya şahsevənlər, əfşarlar və qaşqaylar daxil edilmir.[K 3] İranın Almaniyadakı səfirliyinin də məlumatında bənzər bir şəkildə ölkədəki azərbaycanlıların ölkə əhalisinin 20%–ni təşkil etdiyi göstərilib.[49]

Britannika Ensiklopediyasının XX və XXI əsrlərdəki nəşrlərində İran əhalisinin etnik tərkibi və ya danışdığı dillərdən bəhs edərkən nəşr illərindən asılı olaraq kəskin fərqlənən məlumatlar təqdim edilmişdir: beləki azərbaycanlıların sayının İran əhalisi içində nisbəti 1983–ci ildə 16.80 %, 2000–ci ildə 15.90 % olaraq qələmə verilir.[K 4]

Tarix elmləri doktoru, professor Saleh Əliyev 2004–cü ildə Moskvada nəşr edilmiş "İranın tarixi: XX əsr" adlı kitabında yazır: "İranda türk qrupunun özəyini təşkil edən Azərbaycan türkləri hesablamalarımıza əsəsən ölkə əhalisinin 26–28%–ni, bəzi mütəxəssislərin məlumatlarına əsasən isə üçdə birini təşkil edir".[54]

Corc Tomas Kyuriənin redaktorluğu ilə çox sayda müəllif tərəfindən hazırlanmış və 2006–cı ildə Nyu–Yorkda nəşr edilmiş "Dünyanın millətləri və mədəniyyətləri Ensiklopediyası"da İran əhalisinin etnik tərkibindən bəhs edilərkən qeyd edilir ki, bütün əhalinin təqribən üçdən birini müxtəlif türkdillilər təşkil edir.[55] Yenə həmin mənbədə ölkədə danışılan dillərlə bağlı izahda türkcə danışaların nisbəti ölkə əhalisinin dördə biri qədər göstərilmişdir.[55]

Azərbaycanda

redaktə
 
2009–cu il siyahıyaalınmasının yekunlarına əsasən etnik azərbaycanlıların (türklərin) Azərbaycan Respublikası rayonlarının və respublika tabeli şəhərlərinin ümumi əhalisi içində nisbətlərini əks etdirən xəritə.
Əsas məqalə: Azərbaycan əhalisi

1959–cu il siyahıyaalınması zamanı ölkədə qeydə alınmış etnik azərbaycanlıların sayı 2.494.381 nəfər, onlardan azərbaycan dilini ana dili hesab edənlərin sayı 2.445.829 nəfər; 1970–ci il siyahıyaalınması zamanı ölkədə qeydə alınmış etnik azərbaycanlıların sayı 3.776.778 nəfər, onlardan azərbaycan dilini ana dili hesab edənlərin sayı 3.734.062 nəfər; 1979–cu il siyahıyaalınması zamanı ölkədə qeydə alınmış etnik azərbaycanlıların sayı 4.708.832 nəfər, onlardan azərbaycan dilini ana dili hesab edənlərin sayı isə 4.647.611 nəfər olmuşdu.[56]

1970–ci il siyahıyaalınmasına görə bütün SSRİ-də yaşayan 4.379.937[57] etnik azərbaycanlıdan 4.301.299[58] nəfəri və ya 98.2%[58]–i, 1979–cu il siyahıyaalınmasına görə isə 5.477.330[59] etnik azərbaycanlıdan 5.359.033[58] nəfəri və ya 97.9%[58]–i ana dili olaraq azərbaycan dilində danışırdı.

SSRİ–nin dağılmasından öncə 1989–cu ildə keçirilən son siyahıyaalınma zamanı bütün ittifaq ölkələrində 6.770.403[60] nəfər (o cümlədən Azərbaycan SSR–də 5.804.980[61] nəfər) etnik azərbaycanlı qeydə alınmışdı və onlardan 6.614.262[60] nəfəri (o cümlədən Azərbaycan SSR–də 5.754.212[61] nəfəri) azərbaycan dilini ana dili olaraq göstərmişdi.

13–22 aprel 2009–cu il Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınmasının rəsmən elan olunmuş yekunlarına görə siyahıyaalınma tarixində bütün ölkə əhalisinin sayı 8.922.447[62] nəfər (4.414.398 nəfəri kişilər, 4.508.049 nəfəri qadınlar) olmuşdur. Ancaq faktiki olaraq siyahıyaalınma tarixində qeydə alınmış əhali sayı 8.802.361[q 5] nəfər (4.356.494 nəfəri kişilər, 4.445.867 nəfəri qadınlar) idi. Bu əhalidən 8.172.809[63] nəfəri (4.101.575 nəfəri kişilər, 4.151.621 nəfəri qadınlar) və ya 92.85%–i öz etnik mənsubiyyətini azərbaycanlı olaraq göstərmiş, etnik azərbaycanlı əhalinin isə 99.70%–i Azərbaycan dilini ana dili hesab etmişdir. Ümumən etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq Azərbaycan dilini ana dili olaraq göstərənlər isə toplam 8.253.196[62] nəfər (4.101.575[64] nəfəri kişilər, 4.151.621[65] nəfəri qadınlar) və ya faktiki qeydə alınmış 8.802.361 nəfərin 93.76%–i olmuşdur. Yenə həmin siyahıyaalınmanın yekunlarına əsasən 8.922.447 nəfər olan de–yuri əhalinin 4.739.123[66] nəfəri (2.330.527[67] nəfəri kişilər, 2.408.596[68] nəfəri qadınlar) və ya 53.11%–i şəhər, 4.183.324[69] nəfəri (2.083.871[70] nəfəri kişilər, 2.099.453[71] nəfəri qadınlar) və ya 46.89%–i isə kənd əhalisidir; Şəhər əhalisindən 4.418.361[66] nəfərin (2.189.970[67] nəfəri kişilər, 2.228.391[68] nəfəri qadınlar), kənd əhalisindən isə 3.834.835[69] nəfərin (1.911.605[70] nəfəri kişilər, 1.923.230[71] nəfəri qadınlar) ana dili azərbaycan dilidir.

AzRDSK–nın rəsmi məlumatına əsasən 1 yanvar 2016–cı il tarixinə ölkə əhalisi 9705.6 min nəfərdir.[72]

Türkiyədə

redaktə
Əsas məqalələr: Türkiyə azərbaycanlıları və Qarapapaqlar

Britannika Ensiklopediyasına görə 2000–ci ilə olan məlumata əsasən Türkiyə əhalisinin 1%–ni etnik azərbaycanlılar təşkil edir.[73]

Əli Tayyar Öndər "Türkiyənin etnik tərkibi: xalqımızın kökü və gerçəklər" adlı kitabında qeyd edir ki, Türkiyənin əhalisi 2006–cı ildə təqribən 74 milyon nəfər idi.[74] A. T. Önderə görə ölkədə əksəriyyəti "Azərbaycan türkləri" olan 300 min nəfər Türkiyə vətəndaşı şiə əhali yaşayır, bundan əlavə əhalinin 500 min nəfərini isə İran vətəndaşı olan "Azərbaycan türkləri" təşkil edir.[75] ABŞ Dövlət Departamentinin və Azlıqların Hüquqları Üzrə Beynəlxalq Qrupun hesabatlarına əsasən Türkiyədəki şiə (cəfəri) əhalinin sayı 500.000[76][77][78] və ya 3.000.000[79][80] nəfərdir.

"Qarapapq" və "tərəkəmə" anlayışları əksər vaxt eyni toplumu ifadə edir.[81] Bu iki anlayışın arasında cüzi fərqlər var: beləki Ərdəhan – Qars – İğdır illərində "qarapapaq" deyimi 1828–ci ildən sonra gəlmiş və Çıldır bölgəsi kəndlərində yerləşmiş oturaq əhalini bildirmək üçün, "tərəkəmə" deyimi isə 1921–ci ildən sonra gəlmiş və Səlim – Sarıqamış – Gölə – Arpaçay bölgələrindəki kəndlərdə yerləşmiş və XX əsrin 60–cı illərinə qədər köçəri həyat tərzini saxlamış əhalini bildirmək üçün istifadə olunur.[81] Beləliklə, bu iki ayrı adın biri eyni toplumun oturaq digəri isə köçəri olan hissəsini bildirir.[81]

Qars ilində qarapapaqlar, 1970–ci il[K 5]
İlçə Yaşayış məntəqəsi Əhalinin sayı
Cəmi Kişilər Qdınlar
Mərkəz ilçə Qars 53 338 30 819 22 519
Çıldır ilçəsi Çıldır 2 637 1 942 695
Əskibəyrəxatun 1 044 518 526
Kənarbel 969 436 533
Aşağıcanbaz 697 348 349
Yuxarıcanbaz 978 447 531
Başköy 272 134 138
Damlıca 380 187 193
Eşməpınar 869 417 452
Gölbelen 974 455 519
Gülyüzü 1 192 532 660
Güvənocaq 1 009 491 518
Qaraqala 790 373 417
Qoçgüdən 486 212 274
Məryəmköy 624 290 334
Saymalı 516 258 258
Sazlısu 785 379 406
Daşdəyirman 1 218 571 647
Yaxınsu 2 901 1 374 1 527
Yenibəyrexatun 415 190 225
Doğruyol 2 114 947 1 167
Ağcaqala 454 214 240
Aydıngün 779 377 402
Çanağsu 600 246 354
Göldalı 1 037 488 549
Kakaç 433 202 231
Daşkörpü 591 269 322
Göləbaxan 758 374 384
Bozyiyit 468 249 219
İldırımtəpə 738 348 390
Arpaçay ilçəsi Arpaçay 3 111 1 947 1 164
Axmazdam 362 162 200
Aslanoğlu 686 309 377
Bardaqlı 624 280 344
Burcalı 187 90 97
Carcıoğlu 324 156 168
Dağköyü 536 252 284
Gönülalan 625 296 329
Həsənçavuş 168 73 95
Qaraqala 726 301 425
Qardaştəpə 714 315 399
Qıraç 591 261 330
Köçköyü 2 089 964 1 125
Polatköy 972 469 503
Daşbaşı 755 346 409
Tomarlı 1 499 672 827
Ağyaka 2 869 1 796 1 073
Boyundaş 1 072 487 585
Cəbəci 947 483 464
Qaraxan 956 476 480
Süngüdərəsi 249 126 123
Sulakbaxça 658 302 356
Üçpınar 1 113 507 606
Yerlikavak 705 323 382
Başgediklər 894 415 479
Ayaqgediklər 294 112 182
Duraklı 1 041 465 576
Quyucuq 1 078 523 555
Ortagediklər 499 237 262
Gediksatılmış 610 270 340
Güvərcin 1 274 598 676
Küçükçatma 513 238 275
Kümbət 1 356 589 767
Söyüdlü 383 173 210
Qalxanqala 726 394 332
Həmzəgərək 825 372 453
Kürəkdərə 678 332 346
Oğuzlu 1 006 442 564
Əsənkənd[K 6] 799 377 422
Susuz ilçəsi Çamçavuş 938 474 464
İncəsu 1 044 481 563
Yolboyu 1 409 673 736
Kiziroğlu 986 446 540
Porsuqlu 1 569 750 819
Göle ilçəsi Boğatəpə 601 318 283
Çullu 313 151 162
Küçükbuğatəpə 419 218 201
Yenidəmirqapı 636 346 290
Əskidəmirqapı 524 259 265
Yiyitqonağı 851 401 450
Uğurdaşı 986 466 520

  Yalnız "qarapapaqlar"ın yaşadığı yaşayış məntəqələri.

İraqda

redaktə
Əsas məqalələr: İraq əhalisi və Türkmanlar

Qəzənfər Paşayev qeyd edir ki, "Kərküklülər özlərini də, bizi də türkman adlandırırlar".[88] Türkmanlar Azərbaycan dilində danışırlar.[89][90][91][92] Britannika Ensiklopediyasına görə 2000–ci ilə olan məlumata əsasən İraq əhalisinin 6.80%–ni türkmanlar təşkil edir.[93]

Ceyms Minahan müəllifi olduğu "Dövlətsiz Millətlər Ensiklopediyası: Dünya üzrə etnik və milli qruplar" adlı kitabında qeyd edir ki, "Yaxın Şərqdə təqribən (2002-ci il) 2.840 milyon türkman var, az sayda İranın, Suriyanın və Türkiyənin qonşu ərazilərində olmaqla, Şimali İraqda cəmləşiblər".[94]

Gürcüstanda

redaktə
Əsas məqalə: Gürcüstan azərbaycanlıları

1959–cu il siyahıyaalınması zamanı ölkədə qeydə alınmış etnik azərbaycanlıların sayı 153.600 nəfər, onlardan azərbaycan dilini ana dili hesab edənlərin sayı 151.034 nəfər; 1970–ci il siyahıyaalınması zamanı ölkədə qeydə alınmış etnik azərbaycanlıların sayı 217.758 nəfər, onlardan azərbaycan dilini ana dili hesab edənlərin sayı 212.436 nəfər; 1979–cu il siyahıyaalınması zamanı ölkədə qeydə alınmış etnik azərbaycanlıların sayı 255.678 nəfər, onlardan azərbaycan dilini ana dili hesab edənlərin sayı isə 250.663 nəfər olmuşdu.[95]

17–24 yanvar 2002–ci il Gürcüstan əhalisinin siyahıyaalınmasının rəsmən elan olunmuş yekunlarına görə siyahıyaalınma tarixində bütün ölkə əhalisinin sayı 4.371.535 nəfər olmuşdur.[96] Bu əhalidən 284.761[97] nəfəri və ya 6.51%–i öz etnik mənsubiyyətini azərbaycanlı olaraq göstərmiş, etnik azərbaycanlı əhalinin isə 283.414 nəfəri və ya 99.53%–i Azərbaycan dilini ana dili hesab etmişdir. Bundan başqa etnik mənsubiyyətini digər qeyri–azərbaycanlı olaraq göstərmiş 218 nəfər də ana dilinin Azərbaycan dili olduğunu göstərmişdir, yəni siyahıyaalınma tarixində ümumi ölkə əhalisinin 283.632 nəfərinin və ya 6.49%–inin ana dili Azərbaycan dili idi.

Rusiyada

redaktə
Əsas məqalələr: Rusiya azərbaycanlıları və Dağıstan azərbaycanlıları

1959–cu il siyahıyaalınması zamanı ölkədə qeydə alınmış etnik azərbaycanlıların sayı 70.947 nəfər, onlardan azərbaycan dilini ana dili hesab edənlərin sayı 63.651 nəfər olmuşdu.[98]

Rusiya Federasiyasında 14–25 oktyabr 2010–cu il siyahıyaalınması zamanı etnik mənsubiyyətini göstərmiş 137.227.107 nəfər əhalidən 603.070 nəfəri və ya 0.44%–i azərbaycanlılar idi. Həmçinin, siyahıyaalınmanın yekunlarına əsasən bütün ölkə üzrə Azərbaycan dilini bilən əhalinin sayı 473.044 nəfər olmuşdur.

Əfqanıstanda

redaktə
Əsas məqalələr: Əfqanıstan əhalisi və Qızılbaş

Sankt–Peterburqda 1911–1915–ci illərdə 18 cild şəklində nəşr edilmiş "Hərbi Ensiklopediya"da Əfqanıstandan bəhs edilərkən bu ölkənin ümumi əhalisi təqribən 5 milyon nəfər təxmin edilmiş, türk əsilli qızılbaşların sayı isə 150 min nəfər göstərilmişdir.[99]

Özbək və türkmənlərdən sonra Əfqanıstanda üçüncü ən böyük türk qrupu qızılbaşlardır.[100] 4 yanvar 2004–cü ildə qəbul edilmiş konstitusiyanın I bölmə, IV maddəsinə əsasən qızılbaşlar etnik qrup kimi Əfqanıstan dövləti tərəfindən tanınır.[101] XVIII əsrdə Nadir şah Əfşar tərəfindən Əfqanıstana köçürülüblər.[102][103][104] On iki imam şiəsi olan qızılbaşların hamısı ikidillidir.[105] Bu ölkədəki qızılbaşlar əfşar, bayat, şahsevən, ənsarlı[q 6], şahağası, şamlı və cavanşir tayfalarından ibarətdir, əsas dil kimi əksəriyyəti dari dilində, əfşar tayfasından olanların bir hissəsi isə Azərbaycan dilinə yaxın dialektdə danışır.[106] Əsas dil olaraq dəricə danışanların ikinci dili şimali Azərbaycanda danışılan dialektlərdir.[107]

Əfqanıstanda yaşayan etnik qrupların sayı haqqında məlumat siyahıyaalınma keçirilmədiyi üçün təxminlərə əsaslanır. 1996–cı ilə olan təxminə əsasən qızılbaşlar Əfqanıstan əhalisinin təxminən 1.00%–ni təşkil edirlər.[108] Əfqanıstan Mərkəzi Statistika Təşkilatının 21 mart[q 7] 2015–ci ilə olan məlumatına əsasən ölkənin oturaq əhalisinin sayı 27.101.365 nəfərdir.[109] Oturaq əhalidən əlavə ölkədə təxminən 1.5 milyon nəfər[q 8] köçəri (fars. کوچی‌های افغانستان‎) yaşayır və beləliklə ölkənin faktiki əhalisi qeyd edilən tarixə təxminən 28.6 milyon nəfərdən çoxdur.[q 9]

Beləliklə, 2015-ci ildə Əfqanıstanda qızılbaşların sayının 286 min nəfərdən çox olduğunu təxmin etmək mümkündür.[q 10]

Suriyada

redaktə
Əsas məqalələr: Suriya türkmanları və Suriya əhalisi

Berlində doğulmuş, yəhudi əsilli şərqşünas Qeybril Bəənin (ing. Gabriel Baer; d. 1919 – ö. 1982) qeydlərinə görə Suriya Respublikası (1930–1958) dövründə hazırlanmış 1952–c il üçün statistik məcmuəyə əsasən 1945–ci ildə Suriya əhalisinin 3%–inin ana dili türk dili idi.[110][111]

Ukraynada

redaktə

1959–cu il siyahıyaalınması zamanı ölkədə qeydə alınmış etnik azərbaycanlıların sayı 6.680 nəfər, onlardan azərbaycan dilini ana dili hesab edənlərin sayı 4.621 nəfər; 1970–ci il siyahıyaalınması zamanı ölkədə qeydə alınmış etnik azərbaycanlıların sayı 10.769 nəfər, onlardan azərbaycan dilini ana dili hesab edənlərin sayı 6.426 nəfər olmuşdu.[112]

Qırğızıstanda

redaktə

1959–cu il siyahıyaalınması zamanı ölkədə qeydə alınmış etnik azərbaycanlıların sayı 10.428 nəfər, onlardan azərbaycan dilini ana dili hesab edənlərin sayı 9.843 nəfər; 1970–ci il siyahıyaalınması zamanı ölkədə qeydə alınmış etnik azərbaycanlıların sayı 12.536 nəfər, onlardan azərbaycan dilini ana dili hesab edənlərin sayı 11.987 nəfər olmuşdu.[113]

Livanda

redaktə
Əsas məqalə: Livan türkmənləri

Ermənistanda

redaktə
Əsas məqalə: Ermənistan azərbaycanlıları

1959–cu il siyahıyaalınması zamanı ölkədə qeydə alınmış etnik azərbaycanlıların sayı 107.748 nəfər, onlardan azərbaycan dilini ana dili hesab edənlərin sayı 107.006 nəfər; 1970–ci il siyahıyaalınması zamanı ölkədə qeydə alınmış etnik azərbaycanlıların sayı 148.189 nəfər, onlardan azərbaycan dilini ana dili hesab edənlərin sayı 147.546 nəfər; 1979–cu il siyahıyaalınması zamanı ölkədə qeydə alınmış etnik azərbaycanlıların sayı 160.841 nəfər, onlardan azərbaycan dilini ana dili hesab edənlərin sayı isə 159.709 nəfər olmuşdu.[114]

Belarusda

redaktə

1959–cu il siyahıyaalınması zamanı ölkədə qeydə alınmış etnik azərbaycanlıların sayı 1.402 nəfər, onlardan azərbaycan dilini ana dili hesab edənlərin sayı 1.267 nəfər olmuşdu.[115]

14–24 oktyabr 2009–cu il siyahıyaalınmasına əsasən Belarusda qeydə alınmış 9.503.807 nəfərdən 5.567 nəfəri (3.807 nəfəri kişilər, 1.760 nəfəri qadınlar)[116] və ya 0.06%–i etnik azərbaycanlıdır.[117][118] Onlardan 4.426 nəfəri şəhər, 1.141 nəfəri kənd əhalisidir.[116] Siyahıyaalınmanın yekunlarına əsasən etnik azərbaycanlılardan 3.427 nəfəri azərbaycan dilini, 1.798 nəfəri rus dilini, 137 nəfəri belarus dilini, 205 nəfəri isə digər dilləri ana dili olaraq göstərmişdir.[116]

Təsnifi

redaktə

Filologiya elmləri doktoru Məmmədağa Şirəliyev tarixi–coğrafi prinsip əsasında Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrini 4 qrupda cəmləşdirir:[119][120][121][122]

  • I. Şərq qrupu:
  • 1. Quba dialekti
  • 2. Bakı dialekti
  • 3. Şamaxı dialekti
  • 4. Muğan şivəsi
  • 5. Lənkəran şivəsi
  • II. Qərb qrupu:
  • 1. Qazax dialekti
  • 2. Qarabağ dialekti
  • 3. Gəncə dialekti
  • 4. Ayrım şivəsi
  • III. Şimal qrupu:
  • 1. Şəki dialekti
  • 2. Zaqatala–Qax şivəsi
  • IV. Cənub qrupu:
  • 1. Naxçıvan dialekti
  • 2. Ordubad dialekti
  • 3. Təbriz dialekti
  • 4. İrəvan şivəsi

Filologiya elmləri doktoru Elbrus Əzizov Azərbaycan dilinin şivələrini üç dialektdə qruplaşdırır:[123]

  • I. Şimali–şərq dialekti:
  • 1. Şamaxı–Bakı qrupu şivələri
  • 2. Quba qrupu şivələri
  • 3. Dərbənd qrupu şivələri
  • II. Qərb dialekti:
  • 1. Qarabağ qrupu şivələri
  • 2. Qazax–Borçalı qrupu şivələri
  • 3. Gəncə dialekti
  • 4. Ayrım şivəsi
  • III. Cənub dialekti:
  • 1. Təbriz qrupu şivələri
  • 2. Ərdəbil qrupu şivələri
  • 3. Lənkəran qrupu şivələri
  • 4. Urmiya qrupu şivələri
  • 5. Naxçıvan qrupu şivələri və s.

Alman əsilli altayşünas və türkoloq Gerhard Dörfer Azərbaycan dilinin dialektlərini 14 qrupda cəmləşdirir:[124]

  • I. Şərq qrupu:
  • 1. Dərbənd dialekti
  • 2. Quba dialekti
  • 3. Şamaxı dialekti
  • 4. Bakı dialekti
  • 5. Salyan dialekti
  • 6. Lənkəran dialekti
  • II. Qərb qrupu:
  • 1. Qazax dialekti
  • 2. Ayrım dialekti
  • 3. Borçalı dialekti
  • III. Şimal qrupu:
  • 1. Zaqatala dialekti
  • 2. Nuxa dialekti
  • 3. Qutqaşen dialekti
  • IV. Cənub qrupu:
  • 1. İrəvan dialekti
  • 2. Naxçıvan dialekti
  • 3. Ordubad dialekti
  • 4. Lənkəran dialekti
  • V. Mərkəzi qrup:
  • 1. Gəncə dialekti
  • 2. Şuşa dialekti
  • VI. Şimali İraq dialektləri.
  • VII. Şimali–qərbi İran dialektləri:
  • 1. Təbriz dialekti
  • 2. Rezaiye (Urmiya) dialekti və şərqdə Qəzvinədək
    uzanan sairə dialektlər.
  • VIII. Cənubi–şərqi Xəzər dialekti (Gəlugah).
  • IX. Şərqi Anadolu dialekti.
  • X. Qaşqay dialekti.
  • XI. Aynallu dialekti.
  • XII. Sonqur dialekti.
  • XIII. Qumun cənubundakı dialektlər.
  • XIV. Kabil Əfşar dialekti.

Tədqiqatçı–yazar və hüquq müdafiəçisi Böyük Rəsuloğlunun apardığı araşdırmaya əsasən Cənubi Azərbaycan coğrafiyasında Azərbaycan dilinin 9 dialekti var:[125][126]

  • I. Təbriz dialekti
  • II. Qaradağ dialekti
  • III. Yamçı dialekti
  • IV. Uyğur dialekti
  • V. Marağa dialekti
  • VI. Ərdəbil dialekti
  • VII. Zəncan dialekti
  • VIII. Həmədan dialekti
  • IX. Xələc dialekti

İsveçli dilçi və türkoloq Lars Yohanson Azərbaycan dilinin dialektlərini 3 qrup halında cəmləşdirir:[127]

  • I. Şimal qrupu dilaketləri (əsasən Azərbaycanda danışılır)
  • 1. Qərb yarımqrupu dialektləri
  • — Gəncə dialekti
  • — Şuşa dialekti
  • — Qazax dialekti
  • — Qarapapaq dialekti
  • — Qarabağ dialekti
  • — Ayrım dialekti
  • 2. Şərq yarımqrupu dialektləri
  • — Dərbənd dialekti
  • — Quba dialekti
  • — Şamaxı dialekti
  • — Bakı dialekti
  • — Salyan dialekti
  • — Muğan dialekti
  • — Lənkəran dialekti
  • 3. Şimal yarımqrupu dialektləri
  • — Zaqatala dialekti
  • — Nuxa dialekti
  • — Qutqaşen dialekti
  • 4. Cənub yarımqrupu dialektləri
  • — Naxçıvan dialekti
  • — Ordubad dialekti
  • II. Cənub qrupu dialektləri (əsasən şimali–qərbi İranda danışılır)
  • — Təbriz dialekti
  • — Urmiya dialekti
  • — Quşçu dialekti
  • — Xoy dialekti
  • — Marağa dialekti
  • — Mərənd dialekti
  • — Öryantəpə dialekti
  • — Türkmənçay dialekti
  • — Ərdəbil dialekti
  • — Sərab dialekti
  • — Miyana dialekti
  • — Galugah dialekti
  • — Dərgəz dialekti
  • — Lütfabad dialekti
  • III. Qərb qrupu dialektləri (şərqi Anadoluda danışılır)
  • —Erzurum-Erzincan dialekti: Qərbi Azərbaycan türkcəsinə yaxın, çoxlu qədim türk sözləri saxlamışdır. Səslərdə sərtlik və qısa vurğular diqqət çəkir.
  • —Kars-Iğdır dialekti: Qafqaz türkcəsinin təsiri ilə formalaşmış, azərbaycan türkcəsinə ən yaxın olan dialektlərdəndir. İranizmlər və köhnə türkcə qalıqları qorunmuşdur.
  • — Cənub-şərqi Anadolu (Bitlis, Diyarbakır, Mardin) türkmən dialekti: Qızılbaş və türkmən mənşəli icmalar arasında danışılır. Leksik baxımdan Azərbaycan türkcəsinin cənub şivəsinə çox yaxındır, amma bəzi arap və kürd mənşəli sözlər də daxil olmuşdur. İfadə formaları sadə, fonetikası güclü və aydındır. Nümunəvi bölgələr: Mardin, Diyarbekir, Bitlis dağlıq əraziləri.


Linqvistik xüsusiyyətlər

redaktə

Şimal-şərq ləhcəsi

redaktə

Bu ləhcə Xəzərin qərb sahili zonasının şimal-şərq hissəsinin (Dərbənd, Quba, Bakı, Şamaxı, Salyan) şivələrini əhatə edir. Üç şivə qrupu fərqlənir: 1) Bakı-Şamaxı, 2) Quba, 3) Dərbənd. Şimal-şərq ləhcəsinin əsas spesifik xüsusiyyətləri bunlardır:

  1. Sözün birinci hecasında y səsinin qarşısında açıq a sai-tinin yarımqapalı e saitinə keçidi: qeyiş, qeyçi, qeymağ, qeyin, qeynana, qeynata.
  2. Sözün birinci və ikinci hecalarında açıq ə saitinin ya-rımqapalı e saitinə keçidi: çekmə, degirman, əleg, ineg.
  3. Arxasıra saitlər ahənginin daha çox pozulması: yazi, dayi, anasi, ağaci, qapiyə, başdiyib, almiyəndə, durdi.
  4. Dilarxası nǀ (velyar nǀ) samitinin işlənməməsi.
  5. Söz ortasında dilortası kipləşən g samitinin işlənməsi: ignə, igdə, igid, igirmi, dügi, dügmə, gögərti, gögərçin.
  6. Söz ortasında və söz sonunda kipləşən cingiltili b sa-mitinin sabitliyi: çoban, qabığ, qab, corab, baxıb, bilib.
  7. İndiki zamanda -ır, -ir şəkilçisindən başqa -adu, -ədü; -a (-ə) durur, -a (ə) var formalarının da işlənməsi: aladu, gələ-dü; ala durur, gələ durur; ala var, gələ var.
  8. Şərt şəklinin ikinci şəxs cəmində şəkil əlamətinin və şəxs şəkilçisinin -soz, -söz, -so:uꞌz, -söüꞌz formalarında işlənməsi: alsoz, gəlsöz, also:uꞌz, gəlsö:üꞌz.
  9. Sual cümlələrində xüsusi intonasiyanın olması.
  10. Səciyyəvi sözlər: becid “tez, cəld”, peyğəmbəri, peyğəmbərbuğda “qarğıdalı”, toğay//tuğay “çay kənarında sıx ağaclıq, meşə”, meşmeşi “ərik”, küdri “su çıxmayan yer”, xay “sakit (havaya aiddir).[128]

Qərb ləhcəsi

redaktə

Azərbcaycanın Kür və Araz çayları arasındakı ərazisinin mühüm hissəsinin (Qarabağ, Gəncə, Şəmkir, Qazax, Daşkəsən, Gədəbəy, Kəlbə¬cər, Laçın), Gürcüstanın bəzi rayonlarının (Borçalı: Marneuli, Qardabani, Bolnisi, Dmanisi) şivələrini əhatə edir. Bu ləhcədə 3 şivə qrupu fərqlənir: 1) Qarabağ, 2) Qazax-Borçalı, 3) Ayrım şivəsi. Qərb ləhcəsinin əsas spesifik xüsusiyyətləri bunlardır:

  1. Sözün birinci hecasında y səsinin qarşısında a saitinin sabit qalması: qayış, qayçı, qaymax, qayın, qaynana, qaynata.
  2. Sözün birinci və ikinci hecalarında açıq ə saitinin sabit qalması: çəhmə, dəyirman, ələxꞌ, inəxꞌ.
  3. Saitlər ahənginin möhkəmliyi: a) Damaq ahənginə tabe olmayan bəzi sözlərin damaq ahənginə uyğun şəkillərinin işlənməsi: ılıx, ılxı, ışıx (ədəbi dil-də: ilıq, ilxı, işıq); b) Dodaq ahənginin inkişaf etməsi: doğruyur, gözdüyür, oxumuyuf//oxumoyuf, görmüyüf//görmöyüf, olor, görör, doldo-ror.
  4. Dilarxası nǀ (velyar nǀ) samitinin işlənməsi: tənǀəx, əlinǀ, əlinǀiz, aldınǀ.
  5. Söz ortasında kipləşən g samitinin novlu y samitinə keçidi: iyit, əyər<əgər, büyünkü<bugünkü. Bu hadisənin qərb ləhcəsindəki iydə, iynə, düyü, düymə, dəyirman, iyirmi, göyərti, göyərçin və s. kimi faktları ədəbi di-lin normasına uyğun gəlir.
  6. Kipləşən cingilitili b samitinin dəyişməsi:a) Söz ortasında və təkhecalı sözlərin sonunda kipləşən b samitinin novlu v samitinə keçidi: bava, çovan, qavıx, qav, civ; b) Çoxhecalı sözlərin sonunda kipləşən b samitinin zəif-ləyərək novlu f samitinə keçidi: coraf, boşqaf, kitaf, alıf, gəlif.
  7. Çoxhecalı sözlərdə saitlər arasında və təkhecalı sözlər-də saitdən sonra qovuşuq c samitinin dezaffrikatlaşma (bəsitləş-mə) hadisəsinə uğraması: ajı, bajı, qoja, alajax, gələjəxꞌ, aj, saj.
  8. Mən, sən əvəzliklərinin yönlük halında manǀa, sanǀa formalarının işlənməsi.
  9. Saitlə bitən isimlərin təsirlik halında -yı, -yi, -yu, -yü şəkilçisinin mövcudluğu: qapıyı, dəriyi, quzuyu, sürüyü.
  10. İndiki zamanda ədəbi dillə uyğun gələn dördvariantlı -ır, -ir, -ur, -ür şəkilçisindən başqa -er//-e:r, -or//-o:r, -ör//-ö:r şəkilçisinin də işlənməsi: aler//ale:r, gəler//gəle:r, duror// duro:r, görör//görö:r.
  11. Şərt şəklinin ikinci şəxs cəmində şəkil əlamətinin və şəxs şəkilçisinin -sanǀız, -sənǀiz formasında işlənməsi: alsanǀız, gəlsənǀiz.
  12. Sual cümlələrinin sual ədatı ilə düzələn növünün ge-niş yayılması: –Məytəvə getdinǀmi? –Suyu qaynatdınǀmı?
  13. Səciyyəvi sözlər: qəlbi “hündür”, so:rux “döşəkağı”, məhrəba//məhrava “əl-üz dəsmalı”, mama “bibi, atanın bacısı”, ayıbalası “çiy kərpic”, usdufca “yavaşca”, puçur “tumurcuq”, quzulamax “rütubətdən ovulub tökülmək”, ismarramax “sifariş, xəbər göndərmək”[129].

Cənub ləhcəsi

redaktə

Cənubi Azərbaycan, Naxçıvan və Lənkəran regionlarını əha¬tə edir və bir sıra şivə qruplarına ayrılır: 1) Təbriz, 2) Ərdəbil, 3) Urmiya, 4) Naxçıvan, 5) Lənkəran və s. Cənub ləhcəsinin əsas spesifik xüsusiyyətləri bunlardır:

  1. Sözün birinci hecasında y səsinin qarşısında a səsinin ə səsinə keçidinin yayılması: qəyiş, qəyçi, qəyin, qəynata.
  2. Sözün birinci hecasında yarımqapalı e saitinin açıq ə saitinə keçidi: dəyil, həybə, gənə<yenə.
  3. Saitlər ahənginin pozulmasında incə saitlərdən sonra qalın saitlərin gəlməsinin yayılması: gəlmax, pişirmağ, gedax, gəldıx, dedux, demişux, pişirmişuğ, əkirux, dedığı.
  4. Dilarxası nǀ (velyar nǀ) səsinin düşməsi nəticəsində bəzi şəkilçilərdə saitlərin burun variantlarının əmələ gəlməsi (Bu xüsusiyyət Naxçıvan qrupu şivələrində daha çox yayılmış-dır): əluã, əlũ:, əlı̃:z, yaxşısũz, gəldũ:z.
  5. Söz ortasında dilortası y, g samitlərinin işlənməsi ilə yanaşı olaraq bəzi sözlərdə həmin mövqedə dodaq-diş v samiti-nin işlənməsi: gövərti, gövərçin, şivit//şüvid.
  6. Samitlərin incələşməsi və affrikatlaşması meyli ilə bağlı olan səs dəyişmələrinin mövcudluğu:a) ç > ts: tsay, tsadır, tsəmən; b) Dilortası kipləşən k, g samitlərinin qovuşuq ç, c samit-lərinə keçidi. k > ç: çöçə, çörpü, çüçə; g > c: cəl, cül, cün, cilas;c) Novlu ş samitinin qovuşuq ç samitinə keçidi: yaxçı // yaxçi.
  7. İndiki zamanda -ır, -ir, -ur, -ür şəkilçisi ilə yanaşı ola-raq -ıy, -iy, -uy, -üy; -ey; -er; -ı, -i şəkilçilərinin də işlənməsi: alıy, gəliy; aley, gəley; açer, oler, geder, görer; başlanı, gedi, bili.
  8. İndiki zamanın ikinci şəxsində zaman şəkilçisinin -ı, -i, -u, -ü formasında işlənməsi: alısan, gəlisən, görisən, gəlisiz, görüsü:z.
  9. Şərt şəklinin ikinci şəxs cəmində şəkil əlamətinin və şəxs şəkilçisinin -sa:z, -sə:z, -su:z//-suz formalarında işlənməsi: alsa:z, gəlsə:z, istəsu:z, desuz.
  10. Səciyyəvi sözlər: məkə, məkəbuğda “qarğıdalı”, təlis “torba, kisə; əl-üz dəsmalı”, girdəkan “qoz”, vərdənə “yoğun oxlov”, zir//zirə//ziri “nəlbəki”[130].

Qarışıq tipli şimal-qərb şivələri

redaktə

Qarışıq tipli şimal-qərb şivələri (Şəki, Oğuz, Qax, Zaqatala, Balakən) şivələri bir sıra yerli əlamətlərlə yanaşı (şimal xüsusiyyətləri, substrat elementlər), Azərbaycan dilinin cənub və qərb ləhcələri üçün səciyyəvi olan xüsusiyyətlərə də malikdir. Bu şivələri aralıq şivələrdən fərqləndirən cəhət onların ərazi baxımından cənub ləhcəsi ilə birbaşa əlaqədə olmaması və Qafqaz dil mühitində yerləşməsidir.[131] Şimal-qərb şivələrinin fonetik, leksik və qrammatik xüsusiyyətləri bunlardır:

  1. Dilarxası nǀ (velyar nǀ) samitinin qismən saxlanması: ütunǀ, ütunǀuz, cavansınǀız, manǀa, sanǀa, gəlcasınǀız, gessanǀız, donquz (Ş), qonǀax, özünǀa, disonǀ (Oğ.), dənqiz, donğuz (Q.), götürərdınǀız (Zaq.).
  2. Dilarxası burun sonoru nǀ-nın tələffüzdən çxıması nəti-cəsində saitlərin burun variantlarının əmələ gəlməsi: gözüã, də-dã:, əlũ, özũ:z, didĩ:z, gəlsã:z.
  3. Sözün birinci hecasında açıq ə saitinin yarımqapalı e saitinə keçidi: et, ses, tezə (Ş., Q.), gelin (Ş., Q., Zaq.), dedə, te-zə (Oğ.), men, sen (Q., Zaq., Bal.) Bu xüsusiyyət şimal-şərq ləhcəsinin Bakı, Quba, Dərbənd şivələrində geniş yayılmışdır.
  4. Yarımqapalı e saitinin qapalı i saitinə keçidi: di, yi, giy. Belə səs dəyişməsi Bakı, Quba, Dərbənd şivələrinin sə-ciyyəvi xüsusiyyətidir.
  5. Saitlərin dəyişməsində qalınlaşma hadisəsinin olması. ə>a: qavır, xavar (Ş.), dars (Zaq.), kǀant<kənd (Q.), sa-burlu (Bal.). ü>u: supurqa (Zaq.), qun, uçun (Bal.), qul<gül, tuşman (Q.), şurfa, zulmat (Ş.). ö>o: qoq, qoqartı, xorakǀ (Q.), qoq, oz (Bal.), kohna (Zaq.).
  6. Saitlər ahənginin pozulmasında incə saitlərdən sonra qalın saitlərin gəlməsinin yayılması: gəlmax, gidax, disax, di-məlisũz.
  7. Dilortası k samitinin yerinə dilarxası kǀ samitinin işlən-məsi: kǀor, kǀol, kǀomur, inakǀ (Zaq., Q.).
  8. Dilortası g səsinin dilarxası q səsinə keçidi: qoq, qo-qartı, qormax, qöz (Q.), qun//qün, qördi (Zaq.), qun, qoqarmış-dı (Bal.-Kərəkli). g>q hadisəsi Dərbənd və ayrım şivələrinin səciyyəvi xü-susiyyətlərindəndir.
  9. Söz ortasında y>v uyğunluğunun olması: güvərçin (Oğ.-Baş Daşağıl, Muxas), qövərti, qövərçin (Q.-Güllük), həviş < höyüş (Q.-İlisu).
  10. Söz ortasında y>v uyğunluğu Azərbaycan dilinin cənub şivələrinə, qismən isə onlarla qonşu şivələrə xas olan bir xüsu-siyyətdir. Bu hadisəyə Təbriz, Zəncan, Naxçıvan qrupu, Lerik, İmişli, Cəbrayıl şivələrində təsadüf edilmişdir.
  11. Söz ortasında saitlər arasında kipləşən b samitinin novlu v samitinə keçidi: bava, çovan, qavıx (Ş., Oğ., Zaq., Bal.).
  12. Çoxhecalı sözlərin sonunda həm cingiltili b, həm də kar p, f samitlərinin işlənməsi: corab (Bal., Zaq., Q.), corap // coraf (Zaq., Oğ.), coraf, boşqaf, alıf, gəlif (Ş.).
  13. Zaqatala-Qax şivələrində alınma sözlərdə novlu f sa-mitinin kipləşən p samitinə keçidi: pəhlə, Patma, telpun.
  14. Söz ortasında və söz sonunda qovuşuq c samitinin novlu j samitinə keçidi: bajı, gejə, qoja, aj, saj (Oğ., Ş., Bal.).
  15. Mən, sən əvəzliklərinin yönlük halda mağa, sağa (Zaq., Q.), manǀa, sanǀa (Bal., Zaq., Q., Ş.), mã:, sã: (Ş., Oğ.), mə:, sə: (Ş., Qəb.) formalarında işlənməsi.
  16. Ho, hu, habu//habı, həblə işarə əvəzliklərinin işlən-məsi.
  17. Nəqli keçmiş zamanın üçüncü şəxsində -ıtdı; -ıfdı; -ıbdı; -ıpdı şəkilçilərinin işlənməsi: alıtdı, gəlitdi (Ş., Oğ., Zaq.), alıfdı, gəlifdi (Ş., Oğ., Zaq., Bal.), alıbdı, gəlibdi (Bal., Zaq., Q., Qəb.), alıpdı, gəlipdi (Zaq., Q., Qəb.). Nəqli keçmiş zamanın üçüncü şəxsində özünü göstərən -ıtdı forması Quba, Qusar, Xaçmaz, Dərbənd, Tabasaran şivələ-rində və Cənubi Azərbaycanın Səlmas və Sofiyan şivələrində işlənir.
  18. İndiki zamanda -a (-ə) durur analitik formasının ol-ması: baxa durur, qaynıya durur (Q.). İndiki zamanda -a (-ə) dur forması Dərbəndin bəzi kənd şivələrində də işlənir.
  19. İndiki zamanda -ıy, -iy, -uy, -üy şəkilçisinin olması: alıy, gəliy, duruy, görüy (Q., Ş.). -ıy, -iy -uy, -üy şəkilçisi cənubda daha geniş ərazinin şi-vələrində yayılmışdır (Ərdəbil, Astara, Təbriz, Səlmas, Lerik, Yardımlı, Cəlilabad, Zəngilan-Vejnəli, Dərə Gilətağ, Şərur-Qarabağlar k.).
  20. İndiki zamanın ikinci şəxsində -ır, -ir, -ur, -ür şəkil-çisinin r səsi düşmüş formasının (-ı, -i, -u, -ü) işlənməsi: gəli-sən, gəlũ:suz, görüsən (Ş.) Bu xüsusiyyət əsas etibarilə Cənubi Azərbaycan (Təbriz, Səlmas), Ordubad, Zəngilan, Lənkəran şivələrində mövcuddur.
  21. Ya bölüşdürmə bağlayıcısının inkarlıq bildirməsi: –Ya yazır, ya oxuyur (“Nə yazır, nə oxuyur”). Bu xüsusiyyət Quba, Xaçmaz, Dərbənd şivələrində də var.
  22. İkinci növ təyini söz birləşmələrinin ikinci tərəfinin mənsubiyyət şəkilçisiz işlənməsi: baş ağrı, qolxoz idarə (Zaq., Q.).
  23. Leksik tərkibdə tabun “tayfa, nəsil”, marxal “qar uç-qunu”, çəmirə “duman, çən”, ləmbə “keçilməz kolluq, cəngəl-lik”, palankeş “aşsüzən” kimi spesifik sözlərlə yanaşı şimal-şərq şivələrində yayılan gimgə “camaatın söhbət üçün yığışdığı yer”, qərb şivələri üçün səciyyəvi olan mama “bibi”, fızıllıx “sıx kolluq”, balatı “xəmir mayası”, bölmə “nəlbəki”, cənub şi-vələri ilə uyğun gələn əmə “bibi” (Təbriz, Naxçıvan şivələrin-də: əmmə), zirə (Ş.-Oxud) “nəlbəki” (Ərdəbil şivəsində: zir//zi-rə, Naçxıvan qrupu və Yardımlı şivələrində: zir), noruza (Ş.) “novruzgülü” (Cənubi Azərbaycan şivələrində: no:ruzi), qıtmır (Ş.) “xəsis” (Təbriz şivəsində qıtmır, Naxçıvan şivəsində qit-mir) sözlərinin işlənməsi.

Şimal-qərb şivələrində dialekt xüsusiyyətlərinin kəmiy-yətcə çoxluğu həmin şivələrin qarışıq xarakterdə olmasının bir əlamətidir[129].

Keçid (aralıq) şivələr

redaktə

Azərbaycan dilçiliyində keçid şivələr termini altında aralıq şivələr nəzərdə tutulur. M.Şirəliyev Azərbaycan dilində üç keçid şivə göstərir: Ağdaş Göyçay Cəbrayıl keçid şivələri.

Əgər dildə müxtəlif ləhcələr şivə qrupları mövcuddursa, onda əsas ləhcələr arasında keçid (aralıq) şivələr zolağı yerləşməlidir və bu zona heç də 3-4 rayonun ərazisini deyil, əsas ləhcələrin və müxtəlif şivə qruplarının sərhədində olan ərazini əhatə etməlidir. Bundan başqa, keçid şivələrin yayıldığı zona müasir inzibati bölgülərlə uyğun gəlməyə bilər. Beləliklə, dialektloloji araşdırmalara görə, Mingəçevir, Ağdaş, Göyçay, Ucar, Zərdab, Cəlilabad, İmişli, Cəbrayıl, Qubadlı, Qarakilsə rayonlarının ərazisində keçid (aralıq) xarakterli şivələr yerləşir. Aralıq şivələr, başlıca olaraq, Kür çayının sol sahili boyunca və Azərbaycan Respublikasının cənub rayonları zonasında əmələ gəlmişdir. Aydındır ki, aralıq şivələr zolağı əsas ləhcələrin sərhədini göstərir[129].

Mənbə

redaktə
  • Азəрбайҹан дилинин муған групу шивəлəри. Редактору Р. Ə. Рүстəмов. Бакы: Азәрбајҹан ССР Элмләр Академиясы Нәшрийяты, 1955, 262 сəh.
  • Языки народов Советского Союза. — Алтайские языки. — Тюркские языки, стр. 78–80. // Сто тридцать равноправных: о языках народов СССР. Автор: М. И. Исаев. Ответственный редактор: член–корреспондент АН СССР Ф. П. Филин. Академии наук СССР. Институт языкознания. Москва: Издательство «Наука», 1970, 192 стр.
  • Kabil Avşar Ağzı[ölü keçid] (yazar Mehmet Fuat Bozkurt), sayfa 205–261. // Türk Dili Araştırmaları Yıllığı: Belleten, 1977. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1978, 448 sayfa.
  • Azeri Türkçesi. 2. Baskı. Yazar: Muharrem Ergin. İstanbul: Ebru Yayınları, 1981, XII+256 sayfa.
  • Giriş. — Kars Azerileri, sayfa 46–49. // Kars İli Ağızları: Ses Bilgisi. Yazar: Dr. Ahmet B. Ercilasun. Gazi Üniversitesi Yayın No: 29; Gazi Eğitim Fakültesi Yayın No: 2. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları, 1983, 386 sayfa.
  • Metinler. — Kars Azerileri Ağzı Metinleri, sayfa 264–322. // Kars İli Ağızları: Ses Bilgisi. Yazar: Dr. Ahmet B. Ercilasun. Gazi Üniversitesi Yayın No: 29; Gazi Eğitim Fakültesi Yayın No: 2. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları, 1983, 386 sayfa.
  • Metinler. — Kars Terekemeleri Ağzı Metinleri, sayfa 323–371. // Kars İli Ağızları: Ses Bilgisi. Yazar: Dr. Ahmet B. Ercilasun. Gazi Üniversitesi Yayın No: 29; Gazi Eğitim Fakültesi Yayın No: 2. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları, 1983, 386 sayfa.
  • Fascicle 3. — VIII. Azeri Turkish (author G. Doerfer), pp. 245–248. // Encyclopaedia Iranica. Volume III: Atas-Bayhaqi, Zahir-Al-Din. Edited by Ehsan Yarshater. New York: Bibliotheca Persica Press, 1989, 896 pages. ISBN 9780710091215
  • Numéro 3. — «La pratique des langues locales en Iran» Arxivləşdirilib 2015-10-22 at the Wayback Machine (auteur Mehdi Amani), pp. 752–756. // Population (ISSN: 0032-4663). Tome 51: n°1–6. Paris: Institut National d'Etudes Démographiques, 1996, 1267 pages.
  • 1. The Speakers of Turkic Languages (author Hendrik Boeschoten), pp. 1–15. // The Turkic Languages. Edited by Lars Johanson and Éva Á. Csató[q 11]. Routledge Language Family Series. London and New York: Routledge, 1998, 474 pages. ISBN 9780415082006
  • 14. Azerbaijanian (author Claus Shönig), pp. 248–260. // The Turkic Languages. Edited by Lars Johanson and Éva Á. Csató. Routledge Language Family Series. London and New York: Routledge, 1998, 474 pages. ISBN 9780415082006
  • 16. Turkic Languages of İran (author Gerhard Doerfer), pp. 273–282. // The Turkic Languages. Edited by Lars Johanson and Éva Á. Csató. Routledge Language Family Series. London and New York: Routledge, 1998, 474 pages. ISBN 9780415082006
  • Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası: Dialekt sisteminin təşəkkülü və inkişafı. Müəllif: Əzizov Elbrus. Bakı: Bakı Universiteti Nəşriyyatı, 1999, 352 səhifə.
  • Türk Dili ve Edebiyyatı. — Türk Dili Araştırmaları. — Güney Azerbaycan'da Türk Lehçeleri. — Büyük Resuloğlu, sayfa 381–386. // Yeni Türkiye Stratejik Araştırma Merkezi, Yeni Türkiye Dergisi, Sayı 43, Ankara, 2002, 672 sayfa. ISBN 13004174
  • Fascicle 4. — Turkic Languages, pp. 396–401. // Encyclopaedia Iranica. Volume XIII: Illuminationism — Isfahan VIII. Edited by Ehsan Yarshater. New York: Bibliotheca Persica Press, 2006, 675 pages. ISBN 9780933273955
  • Əhali. Xalq. Dil. Din. — Dil, səh. 151–152. // Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. 25 cilddə. Məsul katib akademik T. M. Nağıyev. "Azərbaycan" cildi. Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi, 2007, 884 səh. ISBN 9789952441017
  • İran Azerbaycan Türkçesi: Toplumdilbilimsel Bir Inceleme. Yazar: Sonel Bosnalı. Dil ve Edebiyyat Dizisi 7. İstanbul: Kebikeç Yayınları, 2007, 227 sayfa. ISBN 9789757981374
  • Azərbaycan dialektologiyasının əsasları: Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti[ölü keçid]. Müəllif: Məmmədağa Şirəliyev. Bakı: "Marif", 1967, 424 səh. — Təkrar nəşr. Buraxılışa məsul: Əziz Güləliyev. Bakı: "Şərq–Qərb", 2008, 416 səh. ISBN 9789952341836
  • Encyclopaedia Iranica: Qašqāʾi tribal confederacy. — II. Language (author Michael Knüppel). Originally Published: July 15, 2009.
  • Azerbaijanian — L. Johanson (Johannes Gutenberg University, Mainz, Germany, 2006.), pp. 110–113. // Concise Encyclopedia of Languages of the World. Coordinating editor — Keith Brown (University of Cambridge), co–editor — Sarah Ogilvie (University of Oxford). First edition. Amsterdam: Elsevier Ltd., 2009, XXXVI+1283 pages. ISBN 9780080877747
  • Ağrı İli Ağızları (Yazar: Süleyman Efendioğlu), sayfa 808–840.// Turkish StudiesArxivləşdirilib 2015-10-22 at the Wayback Machine (ISSN: 1308-2140): International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. — Academic journal. Editor: Sibel Üst. Volume 4/3 Summer 2009. Ankara: Alko Dijital Baskı Merkezi, 2009, 2472 pages.  (türk.)
  • Turkic languages of Persia: an overview (author Michael Knüppel).
  • Türk dilləri və ləhcələrinin tarixi. I kitab. Müəllif: Cavad Heyət. Tərcümə edən: Dr. M. Rıza Heyət. Redaktor: Xeybər Göyallı. Bakı: "Təhsil", 2011, 352 səh.
  • Türk dilləri və ləhcələrinin tarixi. II kitab. Müəllif: Cavad Heyət. Tərcümə edən: Dr. M. Rıza Heyət. Redaktor: Sevinc Nuruqızı. Bakı: "Təhsil", 2011, 176 səh.
  • Fascicle 6. — II. Ḵalaji Language(author Michael Knüppel), pp. 364–365. // Encyclopaedia IranicaArxivləşdirilib 2015-07-06 at the Wayback Machine. Volume XV: Joči–Kāšḡari, Saʿd-al-Dini. Edited by Ehsan Yarshater. New York: Bibliotheca Persica Press, 2011, 675 pages. ISBN 9781934283295
  • Hamse Türkleri ve Ağzı, sayfa 1–9. // 2011.
  • Urmiye Ağızları ile Doğu Grubu Ağızlarında Ortak Fonetik ve Morfolojik Özellikler Üzerine // 2011
  • Azerbaycan Türkçesi İle Doğu Anadolu Ağızlarındaki Ortaklıklar Üzerine // 2012
  • Языкознание. — Диалектная система азербайджанского языка. — Теймурлу З.[q 12], стр. 64–69. // Ученые записки Arxivləşdirilib 2013-06-01 at the Wayback Machine Таврического национального университета имени В. И. Вернадского. — Серия: Филология. Социальная коммуникация. Том 25 (64). № 2, часть 2. Главный редактор: д. г. н, проф, академик НАН Украины Багров Н. В. Симферополь, 2012 г., 214 стр.
  • İraq – Türkman folkloru. Bakı: "Yazıçı", 1992, səhifə 7–298. // Qəzənfər Paşayev. Seçilmiş əsərləri. Yeddi cilddə. I cild. Bakı: "Təhsil", 2012, 568 səhifə.
  • Altı il Dəclə – Fərat sahillərində. Bakı: "Yazıçı", 1987, səhifə 299–536. // Qəzənfər Paşayev. Seçilmiş əsərləri. Yeddi cilddə. I cild. Bakı: "Təhsil", 2012, 568 səhifə.
  • Türklerin İranı: Yakın Gelecek. 1. Cilt. Yazar: Dr. Recep Albayrak Hacaloğlu. Ankara: Berikan Yayınları, 2013, 688 sayfa. ISBN 9789752677135
  • Türklerin İranı: Yakın Gelecek. 2. Cilt. Yazar: Dr. Recep Albayrak Hacaloğlu. Ankara: Berikan Yayınları, 2013, 688 sayfa. ISBN 9789752677142
  • Məmmədli M. Ə. Azərbaycan dialektologiyası. Bakı: “Zərdabi Nəşr” MMC. 2019. səh. 352.

Şərhlər

redaktə
  1. ↑ P. C. Higgins ikisi məqalə və biri kitab olmaqla üç mənbədən istifadə etmişdir.
    Kitab:
    Iran: A Country Study. Third Edition. Editor: Richard F. Nyrop. Washington: U.S. Government Printing Office, 1978, 492 pages.
    Məqalələr:
    The Iranian Frontier Nationalities: The Kurds, the Assyrians, the Baluch and the Turkmens (author Eden Naby), pp. 83–114. // Soviet Asian Ethnic Frontiers. Editors: William O. MacCagg, Brian D. Silver. New York: Pergamon Press, 1979, 280 pages.
    II. The state dimension. — Revolutionary Iran and its Tribal Peoples (author Lois Beck), pp. 115–126. // The Middle East. Sociology of Development Societies Series. Editors: Talal Asad, Roger Owen. London: Palgrave Macmillan, 1983, IX+264 pages. ISBN 9780333336175
  2. ↑ Professor olan Bülent Aras bir çox araşdırma təşkilatlarında, institutlarda çalışmışdır və 13 kitabın müəllifidir.[36]
  3. ↑ Afinadakı İran səfirliyinin məlumatında qeyd ediblib ki, "təqribən 70 milyon nəfər olan İran əhalisinin 65%–ini farslar, 20%–ini İran türkləri (Azərilər), 7%–ini kürdlər, 3%–ini lurlar, 2%–ini ərəblər, 3%–ini isə türkmənlər, bəluclar, bəxtiyarilər, giləklər, əfşarlar, giləklər, qaşqaylar və şahsevənlər təşkil edir".[48]
  4. ↑
    * 1974 – 1984 – cü illərdə Britannika Ensiklopediyasının 30 cildlik XV nəşri (1–ci versiya)[q 4] işıq üzü görmüşdür. Bu nəşrin 1983-cü ildə çap edilmiş IX cildində ("Makropedia" bölümündə; Bu bölüm 17 cild şəklində çap olunmuşdur) qeyd edilir ki, "1971–ci ildə təqribən 30 milyon 151 min nəfər olan İran əhalisinin 45%–i farsca, 23%–i isə digər Hind-Avropa dillərində danışır".[50]
    * "2008–ci ilin Britannika kitabı"nda, "2009–cu ilin Britannika kitabı"nda, "2010–cu ilin Britannika kitabı"nda və "2013–cü ilin Britannika kitabı"nda İranın etnik tərkibi haqqındakı iddiaya əsasən 2000–ci ildə İran əhalisinin 34.90%–ini farslar, 15.90%–ini azərbaycanlılar, 13.00%–ini kürdlər, 7.20%–ini lurlar, 5.10%–ini giləklər, 5.10%–ini mazandaranlılar, 2.80%–ini əfqanlar, 2.50%–ini ərəblər, 13.50%–ini isə digərləri təşkil edirmiş.[51][52][53]
  5. ↑ Aşağıdakı yaşayış yerlərinin siyahısı Ahmet Bican Ercilasun tərəfindən verilmişdir;[82] bu yerlərdə yaşayan əhalinin sayı isə 1970–ci ildə keçirilmiş rəsmi siyahıyaalınmanın nəticələrinə əsaslanır.[83]
  6. ↑ Ahmet Bican Ercilasun kitabında qeyd edir ki, Qars ilində danışılan şivələri öyrənmək üçün ehtiyac duyulan materialı bölgədəki kəndlərdən 1969–cu ilin yayında toplamışdır.[84] Müəllif 1983–cü ildə nəşr edilmiş bu kitabında Arpaçay ilçəsində qarapapaq/tərəkəmə əhalinin "digər ünsürlərlə" birgə yaşadığı yaşayış məntəqələrinin adını çəkərkən "Esenkent" adını da qeyd edir; "Esenkent" kəndi 1970–ci il siyahıyaalınmasına əsasən Qars ilinin Arpaçay ilçəsində Başgedikler bucağına daxil idi, ancaq sonra 1975, 1980 və 1985-ci illərdə gerçəkləşdirilmiş rəsmi siyahıyaalınmaların yekunlarına əsasən Qars ilinin Mərkəz ilçəsində Mərkəz bucağına daxil olmuşdur.[83][85][86][87]

Qeydlər

redaktə
  1. ↑ Eyni kitabda (səh. 593) Armin Vamberi Transqafqaziya və İranda yaşayan bütün Azərbaycan türklərini 3 milyon nəfər hesab edir ("...so glaunben wir keinesfalls zu irren, wenn wir die Gesammtzahl der Türken in Iran, wozu der König sammt Familie gehört, auf 2 Millionen, oder unter Hinzurechnung der kaukasischen Azerbaidschaner auf 3 Millionen Seelen veranschlagen.").
  2. ↑ Nümunə olaraq bax: bəzi cildlər haqqında məlumat
  3. ↑ 1 mil² = 2.589988 km²
  4. ↑ XV nəşrin ikinci versiyası 1985 – 2010 – cu illərdə 32 cild olaraq çap olunmuşdur.
  5. ↑ AzStat–ın məlumatına görə: 1989-cü il əhalinin siyahıyaalınmasının yekunları əsasında aparılan ekspert hesablamalar nəticəsində Dağlıq Qarabağ regionunda yaşayan erməni əsilli Azərbaycan vətəndaşlarının sayı 120086 nəfər (kişilər 57904, qadınlar 62182) təşkil edib. 2009-cu ildə keçirilən sonuncu əhalinin siyahıyaalınmasının yekunlarına əsasən, Dağlıq Qarabağ istisna olmaqla ölkənin digər ərazilərində yaşayan erməni əsilli Azərbaycan vətəndaşlarının sayı 220 (kişilər 17, qadınlar 203) nəfər olub. (Bax); Rəsmən elan olunmuş nəticələrə görə Azərbaycandakı ermənilərin sayı 120.306 (yəni 120086+220) nəfər olmuşdur.
  6. ↑ Ənsarlı və ya Ənsaroğlu adlı tayfa əvvəllər Bayat tayfasından ayrılmış qəbilə olmuşdur, sonrdan artaraq tayfaya çevrildi.
  7. ↑ Hicri-şəmsi təqviminə əsasən 1 fərvərdin 1394–cü il tarixi Qriqori təqvimi ilə 21 mart 2015–ci il tarixinə uyğun gəlir (bax Arxivləşdirilib 2009-01-20 at the Wayback Machine).
  8. ↑ BMT sisteminə daxil olan "Dünya Qida Proqramı" təşkilatının məlumatına görə ("Köçərilərin milli çoxsahəli qiymətləndirilməsi"nə əsasən) 2004–cü il etibarı ilə Əfqanıstanda (əksəriyyəti etnik puştun olan) aktiv köçəri əhalinin sayı 1.5 milyon dur. Həmçinin, Əfqanıstan Mərkəzi Statistika Təşkilatının 2009–cu, 2010–cu, 2011–ci, 2012–ci, 2013–cü və 2014–cü illər üçün hazırladığı "Statistik məcmuə"lərdə köçərilərin sayı dəyişilmədən 1.5 milyon nəfər olaraq göstərilib.
  9. ↑ BMT 2012–ci ilə Əfqanıstan əhalisini 29.825 milyon nəfər təxmin etmişdir. Yenə BMT–yə görə 2010–2015–ci illərdə Əfqanıstanda əhalinin illik orta artımı 2.40 % təşkil edəcəkdir. Buna əsaslanaraq ehtimal etmək olar ki, 2015–ci ildə Əfqanıstan əhalisi 32.024 milyon nəfər təşkil edə bilər. — Bu məlumatlar üçün istinad olaraq baxın: Country profiles. — Afghanistan, page 3. // World Statistics Pocketbook, 2014 edition. Department of Economic and Social Affairs Statistics Division, Series V, No. 38. New York: United Nations, 2014, 241 pages. ISBN 9789211615869.
  10. ↑ Əfqanıstanda yaşayan qızılbaşların sayının 30 mindən 1 milyonadək olduğuna dair müxtəlif təxminlər mövcuddur.
  11. ↑ Tam adı: Éva Ágnes Csató Johanson
  12. ↑ Теймурлу Забита. — Кавказский Университет, Баку.

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ Статистическое обозрение Персии, составленное подполковником И. Ф. Бларамбергом в 1841 году, стр. 22. // Записки Императорского Русского географического общества. Кн. VII. СПб., 1853
  2. ↑ XVII. Specialstatistik von Persien Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine. — Von Dr. Julius Cäsar Häntzsche in Dresden, seiten 431 Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine. // Zeitschrift der Gesellschaft für Erdkunde zu Berlin. Als Fortsetzung der Zeitschrift Für Allgemeine erdkunde im auftrage der gesellschaft herausgegeben von Prof. Dr. W. Koner. Vierter Band. Mit VIII karten. Berlin: Verlag von Dietrich Reamer, 1869, 658 seiten.
  3. ↑ V. Westtürken. — Iranische Türken oder Azerbaidschaner, seite 593. // Das Türkenvolk, in seinen ethnologischen und ethnographischen Beziehungen geschildert von Hermann Vámbéry. Leipzig: F. A. Brockhaus, 1885, XII+638 seiten.
    Orijinal mətn (alm.)
    Es ist nämlich ausser allen Zweifel gestellt, dass in der nördlichen Hälfte Irans, vom Einfall der Mongolen bis zur Gegenwart, das tükische Element vorherrschend gewesen wenngleich die Hauptstäde Chorasans, wie Meschhed, Nischabur. Sebzewar u.s.w., ihren iranischen Charakter zu bewahren gewusst haben. Diese Wahrnehmung hat schon Chardin im 17. Jahrhundert gemacht, und selbst die italienischen Reisenden des 15. und 16. Jahrhunderts lassen in ihren Berichten Aehnliches merken, und da dies bis in die Gegenwart so geblieben ist, so glaunben wir keinesfalls zu irren, wenn wir die Gesammtzahl der Türken in Iran, wozu der König sammt Familie gehört, auf 2 Millionen, oder unter Hinzurechnung der kaukasischen Azerbaidschaner auf 3 Millionen Seelen veranschlagen.
  4. ↑ Выпускь III и IV. — Отдѣль I. Изслѣдованiя, наблюденiя и рассужденiя. — 3. Замѣтки обь этническомь составѣ тюркскихь племень и народностей и свѣдѣнiя обь ихь численности Н. А. Аристова, стр. 413. // Живая старина: периодiческое изданiе отделѣнiя этнографiи Императорскаго Русскаго географическаго общества подь редакцiею Предсѣдательствующаго вь Отдѣленiи Этнографiи В. И. Ламанскаго. Годь шестой: выпускь I — IV Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine. С.–Петербургь: Типографiя С. Н. Худекова, 1896, 542 стр.
    Orijinal mətn (rus.)
    Численность тюрковь Персiи, обитающихь преимущественно на сѣверѣ, Вамбери полагаеть примерно вь 2 м. д., считая, что они составляють треть населенiя всего государства.
  5. ↑ İran türkləri I, səhifə 11. // İran türkləri Arxivləşdirilib 2021-08-04 at the Wayback Machine. Müəllif: Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. İşləyib çap edəni: Yadigar Türkel. Bakı: "Təknur", 2013, 100 səhifə. ISBN 9789952445378
    Orijinal mətn (az.)
    İranlılar arzu olunan bu "birliyi" ölkə xalqının 15 milyonu içində yaratmağı istəsələr də yadelli coğrafiyaçılar bu sayın 10 milyondan çox olmadığını deyirlər, gerçəyə ən yaxını bu olsa gərəkdir. Durum belə olanda heç bir quşquya, çəkinməyə yer qalmaması üçün İranda yaşayanların toplam sayı 9 milyon götürülürsə, bunun ən azı üçdə biri, yəni 3 milyonu türkdür.
  6. ↑ İranın Umumi Nüfusu 10 milyondur, sayfa 11. // İran Türkleri. Yazan: San'an Azer. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası, 1942, 44 sayfa Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine.
    Orijinal mətn (türk.)
    1939-1940 senesi içinde İranda hükümet tarafından yapılan nüfus sayımı tecrübeleri şöyle olmuştur: 12 büyük vilayet merkezleriyle mülhakatinda yapılan denemeler bu vilayetlerde nüfusun 1.600.000 olduğunu göstermiştir. Şu resmi devlet rakamlarına bakılırsa, diğer tali ve küçük vilayetlerin nüfusu yukarıda kaydedilmiş mikdardan daha az olması lazımgelir. Bu itibarla, devletin verdiği resmi rakkamı-kalemden düşmüş olanları ve unutulanları da hesaba dahil etmek için-5 misline iblağ etsek yine umulan veyahut tahminen söylenen yekunu elde edemeyiz. Velhasıl nefus hakkında kati bir rakam söylemek imkansızdır. İranın nüfusunu doğru olarak öğrenmek hükümet tarafından tam bir dikkat ve itina ile herkese verilen nüfus tezkeresinin umumi rakamı-yekununu elde etmekle kabil olmuştur. Bütün İranda 9 milyon kişi nüfus tezkeresi almıştır. Bu mikdardan başka azami bir milyon da kalemden düşmüş ve unutulmuş olanlar hesap edilirse İran nüfusunun 10 milyondan fazla olmadığı meydana çıkar.
  7. ↑ İran Türkleri. Yazan: San'an Azer. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası, 1942, sayfa 12.
    Orijinal mətn (türk.)
    Yukarıda kaydedilen 10 milyonluk cemiyetin 5 milyonu Türk, 800 bin Arap, 700 bin Kürt, 300 bin Yahudi, Ermeni, Lor vesaire, mütebaki 3 milyonu da Fars milletinden ibarettir.
  8. ↑ К национальному вопросу в современном Иране. — С. М. Алиев, стр. 45–60. // Краткие сообщения Института народов Азии АН СССР. № 77. Москва: Наука, 1964, 138 стр.
  9. ↑ No. 1. — The Problems of Nationalities in Contemporary Persia, p. 62. // Central Asian Review. Volume XIV Arxivləşdirilib 2015-09-08 at the Wayback Machine. Issued by the Central Asian Research Centre in association with St. Antony's College (Oxford) Soviet Affairs Study Group. Editors: Geoffrey Wheeler, Max Hayward, Harry Willetts. London: The Eastern Press Limited of London and Reading, 1966, 369 pages.
    Orijinal mətn (ing.)
    S. M. Aliyev, who is a son of the Azerbaydzhani SSR, has contributed an important article to Kratkiye Soobshcheniya Instituta Narodov Azii, 77, Moscow, 1964, entitled "The Problems of Nationalities in Contemporary Persia". ...
  10. ↑ No. 1. — The Problems of Nationalities in Contemporary Persia, p. 64. // Central Asian Review. Volume XIV Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine. Issued by the Central Asian Research Centre in association with St. Antony's College (Oxford) Soviet Affairs Study Group. Editors: Geoffrey Wheeler, Max Hayward, Harry Willetts. London: The Eastern Press Limited of London and Reading, 1966, 369 pages.
  11. ↑ No. 4. — Persia. Part II, page 419. // Central Asian Review. Volume IV Arxivləşdirilib 2015-09-09 at the Wayback Machine. Issued by the Central Asian Research Centre in association with St. Antony's College (Oxford) Soviet Affairs Study Group. Editors: Geoffrey Wheeler, Max Hayward, Harry Willetts. London: The Eastern Press Limited of London and Reading, 1956, 452 pages.
  12. ↑ Üçüncü Bölüm: Kafkasya ve İran Türkleri. — III. İran Türkleri. — 2. Kaşkaylar, sayfa 65–66. // Türk Kavimleri. İkinci Baskı. Yazar: Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1988, 96 sayfa. ISBN 9757658049
    Orijinal mətn (türk.)
    Şivelerini Azeri Türkçesinden sayanlar çoğunluktadır.
  13. ↑ Большая советская энциклопедия. Третье издание. В 30 томах. Главный редактор: А. М. Прохоров. Том 1: А — Ангоб. Москва: Государственное научное издательство "Большая Советская Энциклопедия", 1969, стр. 277.
    Orijinal mətn (rus.)
    В разговорном А. я. наблюдается значительное количество диалектов, которые объединяются в следующие группы: восточную (кубинский, дербенский, бакинский, шемахинский, муганский и ленкоранский); западную (казахский, карабахский, гянджинский и айрумский); северную (нухинский и закатало-кахский); южную (нахичеванский, ордубадский, тебризский диалекты и ереванский говор). Особые группы А. я. составляют диалекты: кашкайцев, авшарцев (Иран и Афганистан) и терекеме (Армянской ССР и Грузинской ССР).
  14. ↑ Hüseyin Nihal ATSIZ. "İran Türkleri" (türk). www.bilgicik.com. yanvar 1970. Archived from the original on 2015-11-02. İstifadə tarixi: 2015-11-2..
    Orijinal mətn (türk.)
    İran’la kardeşliğimize gelince bunda da büyük bir gerçek payı olduğu muhakkaktır. Çünkü 25 milyonluk İran’da Türkler 12 milyonla en büyük millî topluluğu teşkil etmekte ve Fars, Arap, Kürt, Lor, Belüç gibi etnik unsurlar arasında her alandaki cevvaliyetleri ile İran’ın âdeta bir Türk memleketi olduğu gerçeğini ortaya koymaktadır. Unutulmamalı ki bu gün İran’ın hâkim unsuru farz olunan Farslar ancak 8–9 milyonluk bir kütleden ibarettir ve bu unsur, bundan önceki uzun yüzyıllar boyunca daima İran’daki Türk topluluğunun hâkimiyeti altında yaşamıştır.
  15. ↑ Azerbeycan ve Azeri Türkleri (yazar Dr. Mustafa Kafalı), sayfa 44. // Töre: Aylık Fikir ve Sanat Dergisi. Yıl: 4. Sayı: 16. Devre 2. Sahip ve Neşriyat Müdürü: Emine Işınsu Öksüz. Ankara: Güneş Matbaacılık T.A.Ş., Eylül 1972, 49 sayfa.
    Orijinal mətn (türk.)
    Son nüfus istatistiklerine göre Rusya'nın idaresindeki Kuzey Azerbaycan'da petrol ve sanayi bölgesi olan Baku ile çevresinde yerleştirilen yarım milyonu aş­kın Rus ve gayri Türk muhacirler bir tarafa bırakılacak olursa dört milyon Türk yaşamaktadır. Güney Azerbaycan'da ise Türk'den başka nüfus yok denecek ka­dar azdır, İran'ın verdiği istatistik malumat birbirini tutmadığı için yapılan mu­kayeseli hesaplar neticesinde Güney Azerbaycan'ın nüfusu asgari altı milyon ola­rak ortaya çıkmaktadır. Bundan başka İran'ın diğer bölgelerinde de dağınık ola­rak dört milyon kadar Türk yaşamaktadır. Yalnız mevzuumuz Azerbaycan olduğu için Azerbaycan'ın bütününü ifвde eden nüfus verilmek icabederse, asgari on mil­yon civarındadır diyebiliriz.
  16. ↑ III. Tableaux de statistiques. — Données multinationales, p. 794 Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine. // Composition linguistique des nations du monde. 5. L'Europe et l'URSS. Directeurs de l'edition: Heinz Kloss et Grant D. McConnell. Centre international de recherches sur le bilinguisme. Québec: Les Presses de l'Université Laval, 1984, 862 pages. ISBN 9782763770444
  17. ↑ Chapter Six: The `Ulama, Islamic Government and The Collapse of the Bureaucratic State, page 168. // Religion and Politics in Contemporary Iran: Clergy–State Relations in the Pahlavi Period[ölü keçid]. Author: Shahrough Akhavi. Albany: State University of New York Press, 1980, XIX+255 pages. ISBN 0873954084
    Orijinal mətn (ing.)
    Throughout 1978, inevitably comparisons emerged between the position adopted by Ayatullah Khumayni and that of other senior mujtahids, especially Ayatullah Kazim Shari`atmadari. The latter is leader of some 14 million Iranians living in Azarbayjan or residing elsewhere whose provenience was the Turkish-Azari speaking regions of Azarbayjan, Gilan and Zanjan. It became clear that Shari`atmadari held views that differed from his colleague. Part of this difference must be attributed to the fact that Shari`atmadari was in Iron and had necessarily to be cautious in his statements for fear of retribution.
  18. ↑ 1 2 XV. Bölüm. — İran Türkleri, sayfa 461. // (Histoire des Turcs: Deux mille ans du Pacifique à la méditerranée. Librairie Artheme Fayard, 1984–2000) Türklerin Tarihi: Pasifikten Akdenize 2000 Yıl. — Jean-Paul Roux. Çevirenler: Prof. Dr. Aykut Kazancıgil, Lale Arslan–Özcan. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, Beşinci Basım, Nisan 2008, 562 sayfa. ISBN 9759970910
    Orijinal mətn (türk.)
    Tarihin garip bir cilvesiyle Türkiye’deki Farsi azınlığa karşılık olarak Fransa’nın üç katı büyüklüğündeki bir ülke olan İran’da Türkçe konuşan çok daha kalabalık bir azınlık vardır. Başlıca grup Azerilerdir (Azerbaycanlılar), bunlar nüfusun % 20’sini oluşturmakta olup yaklaşık 13 ila 14 milyon civarındadırlar. Eski Sovyetler Birliğinde yaşayan ırkdaşları gibi Türkiye Türkçesine çok yakın bir dil konuş­makta ve Türklerle anlaşabilmektedirler. Genelde bölgenin başkenti Tebriz’de ve aynı etnik gruptan geldikleri, aynı dili konuştukları Azerbaycan Cumhuriyeti’yle sınırı olan ve adlarını taşıyan bölgede yaşamaktadırlar ve dörtte biri kadarı da yoğun bir biçimde gruplaştıkları ve bu nedenle en önemli Azeri kentlerinden biri sayılan Tahran’da yaşamaktadır.
    Türkçe konuşan başka halklar da Iran nüfusunun % 10’nunu oluş­turmakta ve Zagros Dağları civarında, Farsistan’da ve Gürgвn’da yaşamaktadırlar. Türkmenistan’daki Türkmenlerin ataları Kuzeydoğu Türkmenleri ya da Fars Kaşgayları gibi eskiden göçmen olan bu halk­lar yerleşik hayata karşı çıkıyorlardı, ancak belli bir süredir köy ve özellikle şehirler (Şiraz) olmak üzere yerleşmeye başlamışlardır.
  19. ↑ Minority-State Relations in Contemporary Iran[ölü keçid] (author Patricia J. Higgins). — Table 1. Ethnic groups of Iran, p. 48. // Iranian Studies. Volume XVII, № 1. Published by Taylor & Francis Limited Liability Company on behalf of International Society of Iranian Studies. Winter 1984, VI+148 pages.
  20. ↑ 1 2 Fascicle 3. — Demography (authors Bernard Hourcade and Daniel Balland), pp. 258–276. // Encyclopaedia Iranica. Volume VI: Coffeehouse–Dara. Edited by Ehsan Yarshater. New York: Bibliotheca Persica Press, 1993, 672 pages. ISBN 9781568590073
    Orijinal mətn (ing.)
    The census of 1365 Š./1986 for the first time furnished information on the knowledge of Persian among the population; 82.7 percent of Persians claimed to speak Persian (73.1 percent in rural areas), but the differences were very great between the central plateau, where nearly all inhabitants spoke it, and the peripheral regions, where people claiming inability to speak Persian were sometimes in the majority (Kurdistan 60 percent, Azerbaijan 59 percent, Īlām 47 percent, Zanjān 34 percent).
  21. ↑ Numéro 638–639. — «La recomposition des identités et des territoires en Iran islamique» Arxivləşdirilib 2022-07-12 at the Wayback Machine (auteur Bernard Hourcade), pp. 511–530. // Annales de Géographie (ISSN: 0003-4010). Tome 113: n°635–640. Paris: Armand Colin, 2004, 664 pages.
  22. ↑ Volume 2. Dabbagh – Kuwait University. — Iran, page 1111. // Encyclopedia of Modern Middle East & North Africa. Second Edition.[ölü keçid] Volume 1 — 4. Editor in Chief: Philip Mattar. Associate Editors: Charles E. Butterworth, Neil Caplan, Michael R. Fischbach, Eric Hooglund, Laurie King–Irani, John Ruedy. Farmington Hills: Gale, 2004, 2936 pages. ISBN 9780028657691
    Orijinal mətn (ing.)
    Population
    With an estimated population of 67 million in 2004, Iran is one of the most populous countries in the Middle East. ... According to the 1986 census 82.7 percent of the population (90.9% in the urban areas and 73.1% in the rural areas) could both comprehend and speak Persian, and another 2.7 percent could understand it. Persians are overwhelmingly Shi'ite Muslims. Azeris, or Azerbaijanis, are Iran’s largest linguistic minority. Estimated at 25 percent of the population, they are concentrated in the provinces of East and West Azerbaijan, Ardabil, and Zanjan, as well as in and around the cities of Qazvin, Saveh, Hamadan, and Tehran.
  23. ↑ 16. Turkic Languages of İran (author Gerhard Doerfer), p. 276. // The Turkic Languages. Edited by Lars Johanson and Éva Á. Csató. Routledge Language Family Series. London and New York: Routledge, 1998, 474 pages. ISBN 9780415082006
    Orijinal mətn (ing.)
    The historical and demographic background poses certain difficulties. The history of many tribes; e. g. those whose varieties show transitional features, has not been sufficiently researched. In addition, virtually all (male) Turks in Iran bilingual. It is generally safe to assume that someone who speaks Turkic as well as the predominant Persian of Iran is a Turk. Demographic information is also problematic because the Iranian population increases very rapidly, albeit differently by region. While according to official claims , all inhabitants of Iran are Iranians, the following distribution is more accurate: 41 per cent Persians, 29 per cent other Iranians, i. e. Kurds, Gilanians etc., 4 per cent Arabs, and 26 per cent Turks.
    Azerbaijanian constitutes the largest Turkic group, while South Oghuz, the transitional dialects of South Oghuz and Turkmen each comprise a few hundred thousand speakers.
  24. ↑ Background, p. 6. // Iran: Religious and Ethnic Minorities: Discrimination in Law and Practice. — Human Rights Watch.
    Orijinal mətn (ing.)
    Iran's population of more than sixty million people, which makes it one of the most populous state in the Middle East, contains within it sizable ethnic minorities, including Azaris, Baluchis, Kurds, Arabs, Turkamen, Lurs and other ethnic groups.
  25. ↑ Ethnic Minorities. — Azaris, p. 27. // Iran: Religious and Ethnic Minorities: Discrimination in Law and Practice. — Human Rights Watch. September 1997 Vol. 9, No. 7 (E), 33 pages.
    Orijinal mətn (ing.)
    Azaris
    The situation of Iran's fifteen to twenty million Azari minority differs in almost every respect from that of the Kurds. Whereas the Kurds inhabit a remote and underdeveloped area, far from the centers of political power, Azaris inhabit a strategically important, prosperous area in northwest Iran, relatively close to Tehran. Millions of Azaris live in the capital. Azaris are more urbanized and intermarry with Persians and other ethnic groups more frequently than do Kurds. Azaris are predominantly Shi'a whereas the majority of Kurds are Sunni Muslims. Moreover, Azaris have a long history of being part of Iran's ruling elite. The Qajar dynasty, which ruled Iran from 1794 to 1925, was of Turkic descent.71 Many senior clerics in positions of power in the Islamic Republic are of Azari origin.
  26. ↑ Iran, Nationalism in, page 236. // Encyclopedia of Nationalism: Leaders, Movements, and Concepts. Volume 2. Arxivləşdirilib 2015-10-04 at the Wayback Machine Editor in Chief: Alexander J. Motyl. San Diego: Academic Press, 2000 Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine, XIV+605 pages. ISBN 9780080545240
    Orijinal mətn (ing.)
    Iran is a multiethnic society with approximately 50 percent of its citizens of non–Persian origin. The largest minority group in Iran is the Azerbaijanis, and other major groups include the Kurds, Arabs and Turkmen. Figures on the ethnic groups are estimates because Tehran has not openly conducted and published statistics on the ethnic breakdown in Iran. The approximate figures are Azerbaijanis and Turkic tribal groups, 25-30 percent; Kurds, 9 percent; Baluchis, 3 percent; Arabs, 2.5 percent; Turkmen, 2 percent; and small numbers of Armenians, Jews, and Assyrians.
  27. ↑ Azeris, page 73. // One Europe, Many Nations: A Historical Dictionary of European National Groups Arxivləşdirilib 2016-03-06 at the Wayback Machine. Author: James Minahan. Westport: Greenwood Press, 2000, 781 pages. ISBN 9780313309847
    Orijinal mətn (ing.)
    There are large Azeri populations in Central Asia, smaller numbers in Afghanistan and Iraq, and an estimated 15 to 20 million Azeris inhabit the region called Iranian Azerbaijan.
  28. ↑ Part II. National perspectives on security in the Caspian Sea region. — 10. Azerbaijan's strategic choice in the Caspian region (author Sabit Bagirov), pp. 186–187. // The Security of the Caspian Sea Region Arxivləşdirilib 2015-10-03 at the Wayback Machine. Edited by Gennady Chufrin. Typeset and originated by Stockholm International Peace Research Institute. Oxford: Oxford University Press, 2001, XVI+375 pages. ISBN 9780199250202
    Orijinal mətn (ing.)
    Most Azeri Turks live in Iran, not in Azerbaijan; according to different experts, they number between 20 and 30 million, 150-280 per cent more than the number in independent Azerbaijan. In fact, the number of Azeri Turks in Iran is comparable to the number of Persians, Iran's dominant ethnic group.
  29. ↑ Entries A to Z. — Azeris (Azerbaijanis), p. 78. // Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East Arxivləşdirilib 2016-03-06 at the Wayback Machine. Editor: Jamie Stokes. Historical consultants: Anthony Gorman and Andrew Newman. New York: Infobase Publishing, 2009, 821 pages. ISBN 9781438126760
    Orijinal mətn (ing.)
    ..Today an estimated 75 percent of ethnic Azeris live in Iran, while most of the rest live in the Azerbaijan. It is estimated that in the Iranian provinces of Ardabil, East Azerbaijan, West Azerbaijan, Zenjan, Hamadan, Astara, and Qazvin, the population is about 90 percent ethnic Azeri. The Azeri-dominated provinces of Iran cover about 65,600 square miles, while the territory of the Republic of Azerbaijan is only about 33,400 square miles in area. The Azeri people of İran are estimated to account for approximately one quarter of the Iranian population, or about 16 million people. ..
  30. ↑ Republic of Azerbaijan. — Introduction (author Brenda Shaffer), page 16. // Political Organization in Central Asia and Azerbaijan: Sources and Documents Arxivləşdirilib 2020-08-13 at the Wayback Machine. Editors: Vladimir Babak, Demian Vaisman, Aryeh Wasserman. London: Frank Cass Publishers, 2004, XIII+450 pages. ISBN 9781135776817
    Orijinal mətn (ing.)
    The borders in the region of Azerbaijan have frequently shifted, and the Republic of Azerbaijan fills only a smart part of the area that Azerbaijanis consider their historical patrimony. Many in the Republic of Azerbaijan refer to most of north-west Iran as "South Azerbaijan". Contingent to the Republic of Azerbaijan, there are approximately 20 million Azerbaijanis, who comprise approximately one-third of the population of Iran.
  31. ↑ Azerbaijanis (author Brenda Shaffer), page 205. // Encyclopaedia of Modern Asia. Volume 1: Abacus to China Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine. Editors: David Levinson and Karen Christensen. New York: Charles Scribner's Sons, 2002, LXVII+ 529 pages. ISBN 9780684312422
    Orijinal mətn (ing.)
    The Azerbaijanis are a unique group in the Muslim world: they are mostly Shi’ite Muslims, although ethnically and linguistically they are Turks (Oghuz Turks). The Azerbaijanis (also known as Azeris or Azerbaijani Turks) number 30 to 35 million and live primarily in present-day Iran (20 million), the Republic of Azerbaijan (7.5 million; the nation’s independence was reestablished after the fall of the Soviet Union), today’s Turkey (1 to 2 million), and Russia (1 million).
  32. ↑ 6. Azeri Nationalism in the Former Soviet Union and Iran (author Nader Entessar), page 133. // The Rising Tide of Cultural Pluralism: The Nation-state at Bay ? Arxivləşdirilib 2016-03-06 at the Wayback Machine. Edited by Crawford Young. Madison: University of Wisconsin Press, 1993, XII+305 pages. ISBN 9780299138844
    Orijinal mətn (ing.)
    Iranian Azeris, whose population of 17 million comprises close to one-third of Iran's total population, are well integrated into Iranian society and Iran's political and economic institutions.
  33. ↑ Major Ethnic Minority Groups. — Azeris, page 5. // Iran: Ethnic and Religious Minorities Arxivləşdirilib 2016-03-06 at the Wayback Machine. CRS Report for Congress. Author: Hussein D. Hassan Information Research Specialist Knowledge Services Group. Collingdale: DIANE Publishing Arxivləşdirilib 2015-03-16 at the Wayback Machine, 2010, 11 pages. ISBN 9781437938067
    Orijinal mətn (ing.)
    Roughly one out of every four Iranians is Azeri, making it Iran's largest ethnic minority at over 18 million (some Azeris put the number higher).
  34. ↑ 5. Middle East. — Iran, page 418. // Freedom of Religion and Belief: A World Report Arxivləşdirilib 2016-03-06 at the Wayback Machine. Edited by Kevin Boyle and Juliet Sheen. First published in 1997 by Routledge. New York: Routledge, 2013, XXXII+512 pages. ISBN 9781134722297
    Orijinal mətn (ing.)
    The number of Azerbaijanis living in several north-western and central provinces has been estimated at 27 per cent of the total, official population, or over 16 million. This would amount to more than twice the population of the former Soviet Republic of Azerbaijan in the Caucasus.
    With the number for other minorities estimated at about 25 per cent, the dominant Persian-speaking community itself becomes a minority.
  35. ↑ 6. Images of the Mad Mullah, pp. 76–77 Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine. // The "Great Satan" Vs. the "Mad Mullahs": How the United States and Iran Demonize Each Other. Arxivləşdirilib 2016-03-06 at the Wayback Machine Author: William O. Beeman. Chicago: University of Chicago Press, 2008, 298 pages. ISBN 9780226041476
    Orijinal mətn (ing.)
    A similar fate befell Ayatollah Sayyid Kazem Shariat-Madari. Ayatollah Shariat-Madari was acknowledged to be the chief clerical leader of the revolution residing within Iran during the events leading to the fall of the shah. His support was strongest among the Turkish population of Azerbaijan, which make up perhaps 30 percent of the total Iranian population.
  36. ↑ "Bülent Aras" (türk). İstanbul Politikalar Merkezi – Sabancı Üniversitesi – Stiftung Mercator Girişimi. 2015-10-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-27..
  37. ↑ 5. Azerbaijan: Oil and Politics in the Country's Future (author Nasib Nassibli), page 114. // Oil and Geopolitics in the Caspian Sea Region Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine. Edited by Michael P. Croissant and Bülent Aras; Foreword by Patrick Clawson. Westport: Greenwood Publishing Group, 1999, 305 pages. ISBN 9780275963958
    Orijinal mətn (ing.)
    Iranian hostility towards Azerbaijan's oil policy stems from three main factors: The first is the issue of a divided Azerbaijan. Iranian Azerbaijan, located in the northwestern part of Iran, is approximately twice the size of the Republic of Azerbaijan. The Azerbaijnis in Iran make up a third of the country's population. Iran has at least three times more Azerbaijanis than does the Republic of Azerbaijan. The restoration of independence in North Azerbaijan made it the political and cultural center for Azerbaijanis around the world.
  38. ↑ Nassibli, Nasib L. "Azerbaijan- Iran Relations: Challenges and Prospects (Event Summary)" (ingilis). Belfer Center for Science and International Affairs, Kennedy School of Government, Harvard University. 2015-10-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-21..
    Orijinal mətn (ing.)
    South Azerbaijan consists of Ardabil, East Azerbaijan, West Azerbaijan, Zenjan, Hamadan Ostans (provinces) and adjacent areas of Astara, Qazvin and other territories. The size of these territories is estimated at approximately 170.000 square kilometers (the territory of North Azerbaijan is half this— i.e., 86,600 sq. km). Turks dominate the national composition of the Azerbaijani provinces in Iran - making up more than 90% of the population in these areas.
    It is difficult to determine the exact number of Azerbaijani Turks in Iran. Official statistics do not state the national composition of Iran. According to our research, based on the official statistics, the Azerbaijani Turks comprise nearly 40% of the population of Iran. This is 75% of all the Azerbaijani Turks in the world.
  39. ↑ Part II. Historical and Conceptual Forays into Power Sharing. — 6. The Success of Religion as a Source for Compromise in Divided Empires: Ottoman and Safavid, Past and Present (author Benjamin Braude), page 191 Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine. // Power Sharing in Deeply Divided Places Arxivləşdirilib 2016-03-06 at the Wayback Machine. Edited by Joanne McEvoy and Brendan O'Leary. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2013, 436 pages. ISBN 9780812245011
    Orijinal mətn (ing.)
    It is notoriously difficult to estimate the subdominant population of states in the Near East, but most observers put the Azeri population in Iran at around 25 percent, with some setting it as high as one-third, making it probably the largest of the three.
  40. ↑ Chapter 3. Iran, page 45 Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine. // The Middle East in Turmoil: Conflict, Revolution, and Change. Author: William Mark Habeeb. Contributions by Rafael D Frankel and Mina Al-Oraibi. Santa Barbara: ABC-CLIO, 2012, XVIII+227 pages. ISBN 9780313085147
    Orijinal mətn (ing.)
    Just over 50 percent of Iran's population is ethnic Persians. The remainder is a mix of various ethnic groups, the largest being Azeris (around 25 percent); other groups include Kurds, Arabs, Baluchs, and Turkmen.
  41. ↑ Türklerin İranı: Yakın Gelecek. 1. Cilt. Yazar: Dr. Recep Albayrak Hacaloğlu. Ankara: Berikan Yayınları, 2013, sayfa 28. ISBN 9789752677135
    Orijinal mətn (türk.)
    Etnik yapı çok karışıkdır. Resmi dil Farsça’dır. İran’daki Türk nüfusu 30-31 milyon civarında olduğuna göre, anadili Türkçe olanlarının nüfusu %43’tür. ... . Türk nüfusu her ne kadar %43 ise de, Türkçe bilenlerin sayısı %55-60’ları geçmektedir. Eğitim imkвnsızlıklarına rağmen Türkçe, hвla İran’da pazarı, yani ticaret hayatını yönlendiren dil olma özelliğini korumaktadır.
  42. ↑ Türklerin İranı: Yakın Gelecek. 1. Cilt. Yazar: Dr. Recep Albayrak Hacaloğlu. Ankara: Berikan Yayınları, 2013, sayfa 370. ISBN 9789752677135
  43. ↑ Radio Free Europe. "Golnaz Esfandiari" (ingilis). www.rferl.org. 2016-02-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-05.
  44. ↑ "Golnaz Esfandiari, "Dying Lake Gives New Life to Iran's Antigovernment Protests," Radio Free Europe/Radio Liberty, September 1, 2011". February 5, 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: February 5, 2016.
  45. ↑ Chapter Four. — Central Asia and the Caucasus, page 17. Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine // Turkish-Iranian Relations in a Changing Middle East Arxivləşdirilib 2016-03-06 at the Wayback Machine. Authors: F. Stephen Larrabee, Alireza Nader. Prepared for the National Intelligence Council. Santa Monica: Rand Corporation, 2013, 58 pages. ISBN 9780833080356
    Orijinal mətn (ing.)
    Iran and Azerbaijan have particularly tense relations. Up to 25 percent of Iran's population is composed of Turkish Azeris, many of whom resent the Islamic Republic's heavy-handed cultural and political policies.
  46. ↑ Iran, page 352. // Operation World: When We Pray God Works: 21st Century Edition. Authors: Patrick Johnstone and Jason Mandryk with Robyn Johnstone. Carlisle: Paternoster Lifestyle, 2001, XXIII+798 pages. ISBN 9781850783572
    Orijinal mətn (ing.)
    Over 70 ethnic groups, some being small nomadic groups.
    Indo-Iranian 71.8%. Persian (Farsi, Dari, Tajik) 30 mill.; Kurd (6) 5m; Luri 4,946,000; Gilaki 3,659,000; Mazanderani 2,946,000; Bakhtiari 1,154,000; Baluch 623,000; Takistani 306,000; Tat 137,000; Mamsani 127,000; Talysh 112,000.
    Turkic 22%. Azeri (Azari) 11,224,000; Turkmen 1,003,000; Qashqai 962,000; Khorasani 773,000; Hazara (speaking Dari) 687,000; Teymur 206,000; Shahseven 100,000.
    Semitic 3%. Arab (mainly southwest and Iraq border) 2m; Jews 20,000.
    Christian minorities 0.2%. Armenian and Assyrian. Reduced from 1.5% in 1975 due to emigration.
    Other 3%. Gypsy (Nawar and Ghorbati) 1,470,000; Brahui 16,000.
    Refugees. At one time 4.5m Afghans, Iraqi Kurds, Shi’a Arabs and Tajiks were refugees in Iran. Maybe up to 1.5m remain, but now they are somewhat integrated into Iran.
  47. ↑ Azerbaijani, South // Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Edited by M. Paul Lewis. Dallas, Texas: SIL International, 1248 pages. ISBN 9781556712166
    Orijinal mətn (ing.)
    Population: 11,200,000 in Iran (Johnstone and Mandryk 2001), increasing. ...
  48. ↑ "About Iran" (fars). Embassy of Iran in Athens, Greece. Archived from the original on 2011-12-22. İstifadə tarixi: 2011-12-22..
    Orijinal mətn (fars.)
    جمعيت تقريبي ايران بالغ بر 70 ميليون نفر است كه متشكل از اقوام مختلف مي باشد. 65 درصد جمعيت ايران را فارس ها( از نژاد آريايي) تشكيل مي دهند. 20 درصد تركهاي ايراني(آذري)، 7 درصد كرد، 3 درصد عرب و 2 درصد لر مي باشند. در حدود 3 درصد از جمعيت ايران را نيز اقوامي نظير تركمن، بلوچي، بختياري، افشار، گيلك، قشقايي و شاهسون تشكيل مي دهند. اكثريت مردم ايران، مسلمان و شيعه هستند و اندكي نيز پيرو اهل تسنن مي باشند. ضمنا اقليتهاي كوچكي از ارامنه مسيحي، زرتشتيان و يهوديان نيز در ايران وجود دارد.
  49. ↑ "Iran auf einen Blick: Daten und Fakten" (PDF) (alman). www.iranembassy.de. 2003-03-29 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2016-02-04.
  50. ↑ The New Encyclopaedia Britannica. 15th Edition. Volume 9 of Macropaedia: Humidity — Ivory Coast. Chicago: Encyclopaedia Britannica Inc., 1983, page 824. ISBN 9780852294000
    Orijinal mətn (ing.)
    Ethnic and linguistic groups. Iran is a multilingual and diverse cultural society. About 45 percent of the approximately 30,151,000 people in 1971 spoke Persian, and another 23 percent some other Indo-European language or dialect. These are descendants of the Aryan tribes, whose origins are lost in antiquity.
  51. ↑ World Data. — Iran, p. 603. // Britannica Book of the Year 2009. Director and Editor Karen Jacobs Sparks. Chicago: Encyclopaedia Britannica Inc., 2009, 880 pages. ISBN 9781593392321
    Orijinal mətn (ing.)
    Ethnic composition (2000): Persian 34.9%; Azerbaijani 15.9%; Kurd 13.0%; Luri 7.2%; Gi- laki 5.1%; Mazandarani 5.1%; Afghan 2.8%; Arab 2.5%; other 13.5%.
  52. ↑ World Data. — Iran, p. 603. // Britannica Book of the Year 2010. Director and Editor Karen Jacobs Sparks. Chicago: Encyclopaedia Britannica Inc., 2010, 880 pages. ISBN 9781615353668
    Orijinal mətn (ing.)
    Ethnic composition (2000): Persian 34.9%; Azerbaijani 15.9%; Kurd 13.0%; Luri 7.2%; Gilaki 5.1%; Mazandarani 5.1%; Afghan 2.8%; other 16.0%.
  53. ↑ World Data. — Iran, p. 626. // Britannica Book of the Year 2013. Director and Editor Karen Jacobs Sparks. Chicago: Encyclopaedia Britannica Inc., 2013, 880 pages. ISBN 9781625131034
    Orijinal mətn (ing.)
    Ethnic composition (2000): Persian 34.9%; Azerbaijani 15.9%; Kurd 13.0%; Luri 7.2%; Gilaki 5.1%; Mazandarani 5.1%; Afghan 2.8%; other 16.0%.
  54. ↑ Общие сведения об Иране, стр. 25. // История Ирана. XX век.[ölü keçid] Автор: Салех Мамедоглы Алиев. Серия: История стран Востока. XX век. Ответственный редактор тома А. З. Егорин; Редактор издания Г. В. Миронова. Москва: Издательство «Институт востоковедения РАН» – «Крафт+», 2004, 643 страниц. ISBN 5892821846 (ИВ РАН), ISBN 5936750752 (Крафт+)
    Orijinal mətn (ing.)
    Азербайджанские тюрки являются ядром тюркской группы. По нашим подсчетам, они составляют 26-28% населения страны. По данным некоторых специалистов, азербайджанские тюрки по численности образуют одну треть иранского населения. Согласно официальному справочнику по Ирану, после фарси (персидского) тюркский язык является наиболее распространенным языком в Иране. Большинство азербайджанских тюрок проживают в останах Западный Азербайджан, Восточный Зенджан, Ардебиль и Тегеран. Туркмены, населяющие некоторые шахрестаны Мазендерана и Хорасана; кашкайцы (проживающие в Фарсе); халаджи (в центральном остане), язык которых относится к южной (огузской) группе тюркских языков, вместе взятые составляют примерно 3-4% населения страны.
  55. ↑ 1 2 Encyclopedia of the World’s Nations and Cultures. Revised edition Arxivləşdirilib 2023-02-20 at the Wayback Machine. Editor: George Thomas Kurian; Contributors: Twenty-four authors. New York: Facts On File, 2007, p. 1100. ISBN 0816063079, ISBN 9781438129273
    Orijinal mətn (ing.)
    About one-third of the population consists of various Turkic speakers. ... One-quarter of the population speaks Turkic languages.
  56. ↑ III. Tableaux de statistiques. — Union des républiques socialistes soviétiques. — RSS d'Azerbaïdjan, p. 699 Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine. // Composition linguistique des nations du monde. 5. L'Europe et l'URSS Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine. Directeurs de l'edition: Heinz Kloss et Grant D. McConnell. Centre international de recherches sur le bilinguisme. Québec: Les Presses de l'Université Laval, 1984, 862 pages. ISBN 9782763770444
  57. ↑ "Всесоюзная перепись населения 1970 г. Национальный состав населения по республикам СССР: ССР" (rus). Еженедельная демографическая газета Демоскоп Weekly. 2012-05-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-25.
  58. ↑ 1 2 3 4 I. Introduction. — 3. Langues dans le Caucasie, de l'Asie centrale soviétique et de la Sibérie. — 3.1. Liste des langues, page 45 Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine. // Composition linguistique des nations du monde. 5. L'Europe et l'URSS. Directeurs de l'edition: Heinz Kloss et Grant D. McConnell. Centre international de recherches sur le bilinguisme. Québec: Les Presses de l'Université Laval, 1984, 862 pages. ISBN 9782763770444
  59. ↑ "Всесоюзная перепись населения 1979 г. Национальный состав населения по республикам СССР: ССР" (rus). Еженедельная демографическая газета Демоскоп Weekly. 2012-05-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-25.
  60. ↑ 1 2 György Hazai. La question linguistique dans le monde turc actuel, p. 8 Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine. // 1992.
  61. ↑ 1 2 "Всесоюзная перепись населения 1989 года. Рaспpeдeлeниe нaсeлeния Азepбaйджaнской ССР по нaиболee многочислeнным нaционaльностям и языку — Еженедельная демографическая газета Демоскоп Weekly". Archived from the original on 2015-07-07. İstifadə tarixi: 7 iyul 2015..
  62. ↑ 1 2 The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. "Population by language, sex and urban/rural residence: Azerbaijan (2009; All population; Both Sexes)" (ingilis). United Nations Statistics Division. 2018-08-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-26.
  63. ↑ The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. "Population by national and/or ethnic group, sex and urban/rural residence: Azerbaijan (2009; All population; Both Sexes)" (ingilis). United Nations Statistics Division. 2018-11-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-26.
  64. ↑ The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. "Population by language, sex and urban/rural residence: Azerbaijan (2009; All population; Male)" (ingilis). United Nations Statistics Division. 2018-08-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-26.
  65. ↑ The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. "Population by language, sex and urban/rural residence: Azerbaijan (2009; All population; Female)" (ingilis). United Nations Statistics Division. 2018-08-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-26.
  66. ↑ 1 2 The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. "Population by language, sex and urban/rural residence: Azerbaijan (2009; Urban population; Both Sexes)" (ingilis). United Nations Statistics Division. 2018-08-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-27.
  67. ↑ 1 2 The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. "Population by language, sex and urban/rural residence: Azerbaijan (2009; Urban population; Male)" (ingilis). United Nations Statistics Division. 2018-08-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-27.
  68. ↑ 1 2 The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. "Population by language, sex and urban/rural residence: Azerbaijan (2009; Urban population; Female)" (ingilis). United Nations Statistics Division. 2018-08-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-27.
  69. ↑ 1 2 The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. "Population by language, sex and urban/rural residence: Azerbaijan (2009; Rural population; Both Sexes)" (ingilis). United Nations Statistics Division. 2018-08-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-27.
  70. ↑ 1 2 The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. "Population by language, sex and urban/rural residence: Azerbaijan (2009; Rural population; Male)" (ingilis). United Nations Statistics Division. 2018-08-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-27.
  71. ↑ 1 2 The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. "Population by language, sex and urban/rural residence: Azerbaijan (2009; Rural population; Female)" (ingilis). United Nations Statistics Division. 2018-08-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-27.
  72. ↑ Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi. "Аzərbаycаndа dеmоqrаfik vəziyyət" (az.). www.stat.gov.az. 2016-02-19. 2016-02-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-28.
  73. ↑ World Data. — Turkey, p. 718. // Britannica Book of the Year 2010. Director and Editor: Karen Jacobs Sparks. Chicago: Encyclopaedia Britannica, Inc., 880 pages. ISBN 9781615353668
    Orijinal mətn (ing.)
    Population (2009): 71,983,000.
    Ethnic composition (2000): Turk 65.1%; Kurd 18.9%; Crimean Tatar 7.2%; Arab 1.8%; Azerbaijani 1.0%; Yoruk 1.0%; other 5.0%.
    Religious affiliation (2005): Muslim c. 97.5%, of which Sunni c. 82.5%, Shi'i (mostly nonorthodox Alevi) c. 15.0%; nonreligious c. 2.0%; other (mostly Christian) c. 0.5%.
  74. ↑ Türkiye Etnik Bir Mozaik Değildir. — II. Türkiye'de Etnik Nüfus Dağılımı (2006), sayfa 46. // Türkiyenin Etnik Yapısı: Halkımızın Kökenleri ve Gerçekler. Yazar: Ali Tayyar Önder. Araştırma & İnceleme Serisi: 1, Yayın No: 1. Genişletilmiş 16. Baskı. Ankara: Fark Yayınları, 2007, 407 sayfa. ISBN 9789756424049
  75. ↑ Aleviler. — Şiiler (Caferi), sayfa 121. // Türkiyenin Etnik Yapısı: Halkımızın Kökenleri ve Gerçekler. Yazar: Ali Tayyar Önder. Araştırma & İnceleme Serisi: 1, Yayın No: 1. Genişletilmiş 16. Baskı. Ankara: Fark Yayınları, 2007, 407 sayfa. ISBN 9789756424049
    Orijinal mətn (türk.)
    Nüfusları yaklaşık olarak 300.000 civarında tahmin edi­len, çoğunluk olarak Kars, Iğdır, Ardahan ve İstanbul'da ya­şayan Şiilerin tamamı Azeri Türkü'dürler. Ayrıca, basında yer alan bilgilere göre Türkiye'de, İran rejiminin baskısından kaçarak Türkiye'ye sığınmış olan ya da kaçak işçi olarak çalı­şan, ancak Türk vatandaşı olmayan yaklaşık 500.000 Şii Aze­ri Türkü mevcuttur.
  76. ↑ U.S. Department of State. "International Religious Freedom Report 2004: Turkey" (ingilis). minorityrights.org. 2016-06-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-06-17.
  77. ↑ U.S. Department of State. "International Religious Freedom Report 2008: Turkey" (ingilis). www.state.gov. 2016-06-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-06-17.
  78. ↑ U.S. Department of State. "International Religious Freedom Report for 2013: Turkey" (PDF) (ingilis). www.state.gov. 2016-06-17 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2016-06-17.
  79. ↑ World Directory of Minorities and Indigenous Peoples. "Turkey: Caferis" (ingilis). minorityrights.org. 2016-01-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-06-17.
  80. ↑ U.S. Department of State. "International Religious Freedom Report for 2014: Turkey" (PDF) (ingilis). www.state.gov. 2016-06-17 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2016-06-17.
  81. ↑ 1 2 3 Giriş. — Kars Terekemeleri (Karapapaklar), sayfa 41. // Kars İli Ağızları: Ses Bilgisi. Yazar: Dr. Ahmet B. Ercilasun. Gazi Üniversitesi Yayın No: 29; Gazi Eğitim Fakültesi Yayın No: 2. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları, 1983, 386 sayfa.
  82. ↑ Giriş. — Kars Terekemeleri (Karapapaklar), sayfa 43–46. // Kars İli Ağızları: Ses Bilgisi. Yazar: Dr. Ahmet B. Ercilasun. Gazi Üniversitesi Yayın No: 29; Gazi Eğitim Fakültesi Yayın No: 2. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları, 1983, 386 sayfa.
  83. ↑ 1 2 "1970 Genel Nüfus Sayımı: Tüm idari birimler (Şehir, belde, köy): Kars İli" (türk). Türkiye İstatistik Kurumu. 2015-11-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-7..
  84. ↑ Söz Başı (1 Temmuz 1971), sayfa 3. // Kars İli Ağızları: Ses Bilgisi. Yazar: Dr. Ahmet B. Ercilasun. Gazi Üniversitesi Yayın No: 29; Gazi Eğitim Fakültesi Yayın No: 2. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları, 1983, 386 sayfa.
  85. ↑ "1975 Genel Nüfus Sayımı: Tüm idari birimler (Şehir, belde, köy): Kars İli" (türk). Türkiye İstatistik Kurumu. 2015-11-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-7..
  86. ↑ "1980 Genel Nüfus Sayımı: Tüm idari birimler (Şehir, belde, köy): Kars İli" (türk). Türkiye İstatistik Kurumu. 2015-11-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-3..
  87. ↑ "1985 Genel Nüfus Sayımı: Tüm idari birimler (Şehir, belde, köy): Kars İli" (türk). Türkiye İstatistik Kurumu. 2015-11-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-6..
  88. ↑ Altı il Dəclə – Fərat sahillərində. Bakı: "Yazıçı", 1987, səhifə 360. // Qəzənfər Paşayev. Seçilmiş əsərləri. Yeddi cilddə. I cild. Bakı: "Təhsil", 2012, 568 səhifə.
  89. ↑ Ön Söz, sayfa VII–VIII. // Prof. Dr. Muharrem Ergin. Azeri Türkçesi. İstanbul Üniversitesi Edebiyyat Fakültesi Yayınları No 1633. İstanbul: Edebiyyat Fakültesi Basımevi, 1971, XII+255 sayfa.
    Orijinal mətn (türk.)
    Azeri sahası dil coğrafyası bakımından doğu Anadolu, güney Kafkasya ve Kafkas Azerbaycanı, İran Azerbaycanı, Kerkük ve İrak-Suriye Türkleri bölgelerini içine alır. Osmanlı sahası ise orta ve batı Anadolu, güney Kırım, Balkanlar, adalar ve Kıbrıs esas olmak üzere, Azeri sahasının batısında kalan, Osmanlıların yayılmış olduğu ve Osmanlıcanın kullanıldığı bütün bölgeleri içine alır.
  90. ↑ İrak Türkmen Türkçesi, sayfa 329. // İrak Türkmen Türkçesi. Ataturk Kültür, Dil ve Tarih Yuksek Kurumu, Türk Dil Kurumu yayınları: 664. Hazırlayan: Prof. Dr. Hidayet Kemal Bayatlı; İnceleyenler: Prof. Dr. Kemal Eraslan, Prof. Dr. Hamza Zulfikar. Ankara: Bizim Büro Basımevi, 1996, XX+410 sayfa. ISBN 9789751608338
    Orijinal mətn (türk.)
    Irak Türkmenlerinin konuştukları ağız, Türkçenin Azeri ağzı (Doğu Oğuzca) sahası içine girmektedir. Azeri sahası dil coğrafyası bakımından: Doğu Anadolu, Güney Kafkasya, Kafkas Azerbaycan'ı, İran Azerbaycan'ı, Kerkük (lrak) ve Suriye Türkleri bölgelerini kapsar.
  91. ↑ Yüksek Öğretimde Türk Dili Yazılı ve Sözlü Anlatım. 1. Baskı. Yazarlar: Prof. Dr. Mustafa Özkan, Doç. Dr. Hatice Tören, Osman Esin. İstanbul: Filiz Kitabevi, 2001, sayfa 197. ISBN 9756682220
  92. ↑ Birinci Bölüm: 1. İrak Türkmenlerin Ağız Özellikleri. — 1.1. Türkmen Lehçesi, sayfa 12. // Irak Türkmen Atasözleri Üzerine Bir Inceleme Arxivləşdirilib 2015-07-03 at the Wayback Machine. T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Yüksek Lisan Tezi. Tezi Yöneten: Prof. Dr. Mustafa Özkan. Tezi Hazırlayan: Rasheed Ali Hassan. İstanbul — 2006, 330 sayfa.
    Orijinal mətn (türk.)
    Irak Türkmenlerinin konuştukları ağız, Türkçenin Azeri ağzı (Doğu Oğuzca) sahası içine girmektedir. Azeri sahası dil coğrafyası bakımından: Doğu Anadolu, Güney Kafkasya, Kafkas Azerbaycan'ı, İran Azerbaycan'ı, Kerkük (lrak) ve Suriye Türkleri bölgelerini kapsar.
  93. ↑ World Data. — Iraq, pp. 604. // Britannica Book of the Year 2010. Director and Editor Karen Jacobs Sparks. Chicago: Encyclopaedia Britannica, Inc., 2010, 880 pages. ISBN 9781615353668
  94. ↑ Turkomans, pp. 1928. // Encyclopedia of the Stateless Nations: Ethnic and National Groups Around the World. Volume IV (S–Z) Arxivləşdirilib 2016-03-06 at the Wayback Machine. Author: James Minahan. Westport: Greenwood Press, 2002, 2241 pages. ISBN 9780313323843
    Orijinal mətn (ing.)
    Approximately (2002e) 2,840,000 Turkomans in the Middle East, concentrated in northern Iraq, with smaller populations in adjacent areas of Iran, Syria, and Turkey. Outside the region there are large Turkoman communities in Baghdad (with about 300,000), Damascus, and other large cities outside homeland. There is a small community in northern Jordan, and there are groups in Europe, the United States, Canada, and Australia. Turkoman nationalists claim a national population of over four million, with 3.5 million in Iraq. ... The Turkomans are considered the third national group in Iraq, with smaller numbers in Syria, with about 100,000 in Iran, and Turkey. The Turkomans, often called simply Turks, are more closely related to the Southern Azeris than to the Turks of Turkey. ...
  95. ↑ III. Tableaux de statistiques. — Union des républiques socialistes soviétiques. — RSS de Géorgie, p. 713. // Composition linguistique des nations du monde. 5. L'Europe et l'URSS Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine. Directeurs de l'edition: Heinz Kloss et Grant D. McConnell. Centre international de recherches sur le bilinguisme. Québec: Les Presses de l'Université Laval, 1984, 862 pages. ISBN 9782763770444
  96. ↑ საქართველოს მოსახლეობის 2002 წლის პირველი ეროვნული საყოველთაო აღწერის შედეგები: ტომი I. მთავარი რედაქტორი: თეიმურაზ ბერიძე. თბილისი: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური, 2003, გვერდი 52. ISBN 99928-0-768-7
  97. ↑ "Ethnic Groups of Georgia: Censuses 1926 – 2002" (PDF) (ingilis). European Centre for Minority Issues Caucasus. Archived from the original on 2015-11-22. İstifadə tarixi: 2015-11-22..
  98. ↑ III. Tableaux de statistiques. — Union des républiques socialistes soviétiques. — RSFS de Russie, p. 673 Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine. // Composition linguistique des nations du monde. 5. L'Europe et l'URSS Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine. Directeurs de l'edition: Heinz Kloss et Grant D. McConnell. Centre international de recherches sur le bilinguisme. Québec: Les Presses de l'Université Laval, 1984, 862 pages. ISBN 9782763770444
  99. ↑ Военная энциклопедия. Том III: Аральская флотилия – Афонское сражение Arxivləşdirilib 2022-05-24 at the Wayback Machine. 1911, стр. 272
  100. ↑ Chapter 1. From Tribal Confederacy to National Coalescence, page 20. // Modern Afghanistan: A History of Struggle and Survival Arxivləşdirilib 2022-03-30 at the Wayback Machine. Revised edition. First published in 2004 by I. B. Tauris & Co Ltd. — (Author) Amin Saikal with assistance Ravan Farhadi and Kirill Nourzhanov. London: I. B. Tauris, 2012, 416 pages. ISBN 9781780761220
  101. ↑ The Constitution of Afghanistan – Year 1382,Chapter One, Article Four or read in pashto and dari
    Orijinal mətn (ing.)
    National sovereignty in Afghanistan belongs to the nation that exercises it directly or through its representatives.

    The nation of Afghanistan consists of all individuals who are the citizen of Afghanistan.

    The nation of Afghanistan is comprised of the following ethnic groups: Pashtun, Tajik, Hazara, Uzbak, Turkman, Baluch, Pashai, Nuristani, Aymaq, Arab, Qirghiz, Qizilbash, Gujur, Brahwui and others.

    The word Afghan applies to every citizen of Afghanistan.

    No member of the nation can be deprived of his citizenship of Afghanistan. Affairs related to the citizenship and asylum are regulated by law.
  102. ↑ Глава пятая: Зарубежная Азия. — Афганистан, стр. 381–382. // Население мира. Этнодемографический справочник. Arxivləşdirilib 2021-08-30 at the Wayback Machine Автор: Соломон Ильич Брук. Ответственный редактор: доктор исторических наук, профессор П. И. Пучков. Академии наук СССР. Институт этнографии имени Н. Н. Миклухо–Маклая. Москва: Издательство «Наука», 1981, 880 стр.
    Orijinal mətn (rus.)
    Афшары и кызылбаши были переселены в Афганистан в XVIII в. Надир-шахом Афшаром. Афшары живут в двух слобо­дах Кабула и Кандагара и в не­ которых деревнях вблизи этих городов, кызылбаши — городские жители Кандагара. Имея общее происхождение, они сейчас за­метно различаются между со­бой: кызылбаши говорят только на дари (см. ниже); афшары же, кроме дари, частично сохраня­ют в быту тюркский язык (они называют его азери).
  103. ↑ 5. The Rise of Afghanistan, page 124 // Afghanistan: A Military History from Alexander the Great to the War Against the Taliban Arxivləşdirilib 2022-03-30 at the Wayback Machine. Author: Stephen Tanner. First published in 2002 by Da Capo Press; (revised edition) reprinted in 2009. Philadelphia: Da Capo Press, 2009, 375 pages. ISBN 9780306818264
    Orijinal mətn (ing.)
    The Qizilbash, or "Red Heads," were Turkic warriors-turned-Persian who had arrived in Afghanistan in numbers after Nadir Shah's and other Persian debacles.
  104. ↑ The Dictionary. — N. — Nadir Shah Afshar, page 305 – 306. // Historical Dictionary of Afghanistan Arxivləşdirilib 2022-03-30 at the Wayback Machine. Fourth edition. Author: Ludwig W. Adamec. Lanham: Scarecrow Press, 2012, XCV+569 pages. ISBN 9780810878150
    Orijinal mətn (ing.)
    Some of Nadir's Qizilbash soldiers settled in Afghanistan where their descendants had successfu careers in the army (until the end of Dost Muhammad's rule), government, the trades, and crafts.
  105. ↑ "Qizilbash in Afghanistan — Joshua Project". Archived from the original on 2015-07-01. İstifadə tarixi: 12 aprel 2015..
    Orijinal mətn (ing.)
    Introduction / History
    The Qizilbash are bilingual Persian and Turkic-speaking Azerbaijani background, united in their belief in Twelver Shia Islam.
    Kizilbash are Azeri Turks tribes mainly from Anatolia and Azerbaijan. The main different between Qizilbash Oghuz tribes and other Turkic people is that they are Shia Turkic people. Therefore the name Qizilbash is usually applied to them only. Some of these tribes in Afghanistan were subdivided in clans included the Afshar, Bayat, Shahseven, Ansarlu, Shaaghasi, Shamlu and Javanshir or Jawansher.
  106. ↑ "Afshari in Afghanistan — Joshua Project". Archived from the original on 2015-07-01. İstifadə tarixi: 12 aprel 2015..
    Orijinal mətn (ing.)
    Introduction / History
    The Afshari are decendents of the Azerbaijani people of Azerbaijan. Azerbaijan is in the Caucasus Mountains and was part of the former Soviet Union. Today the Azerbaijani live from the Caucasus to the Iranian plateau. The Afshari language is of Turkic origin and adopts some Persian words. It is also related to the Azerbaijani language.
    Where Are they Located ?
    The Afshari people can be found in Afghanistan, Iran, Syria, and Turkey. In Afghanistan, Afshari is spoken in parts of Kabul and Herat. Part of the Qizibash merchant group speak this language and are bilingual in Persian or Pashto.
  107. ↑ "Language: Azerbaijani, North — Joshua Project". Archived from the original on 2015-07-01. İstifadə tarixi: 12 aprel 2015..
  108. ↑ Social Structure. — Ethnic Groups, page 104. // Afghanistan: A Country Study Arxivləşdirilib 2016-01-30 at the Wayback Machine. Editors: Richard F. Nyrop, Donald M. Seekins. Baton Rouge: Claitor's Law Books and Publishing Division, 2001, 226 pages. ISBN 9781579807443
    Orijinal mətn (ing.)
    In 1996, approximately 40 percent of Afghans were Pashtun, 11.4 of whom are of the Durrani tribal group and 13.8 percent of the Ghilzai group. Tajiks make up the second largest ethnic group with 25.3 percent of the population, followed by Hazaras, 18 percent; Uzbeks, 6.3 percent; Turkmen, 2.5 percent; Qizilbash, 1.0; 6.9 percent other. The usual caveat regarding statistics is particularly appropriate here.
  109. ↑ "Estimated Settled Population by Civil Division , Urban, Rural and Sex – 2015 — Central Statistics Organization of Afghanistan". Archived from the original on 2015-07-01. İstifadə tarixi: 13 aprel 2015..
  110. ↑ B. The Communal Structure of the Arab Countries. — 5. Syria, page 109. // International Library of Sociology — Volume 68: Population and Society in the Arab East Arxivləşdirilib 2020-08-13 at the Wayback Machine. Author: Gabriel Baer. Translated from the Hebrew by Hanna Szke. English translation first published in 1964 by Routledge. London: Routledge and Kegan Paul, 2013, 288 pages. ISBN 9781136236228
  111. ↑ Introduction, p. 15. // Philip Shukry Khoury. Syria and the French Mandate: The Politics of Arab Nationalism, 1920–1945. Series: Princeton Studies on the Near East. Reprinted Edition. Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1989, XXI+698 pages. ISBN 0691008434
  112. ↑ III. Tableaux de statistiques. — Union des républiques socialistes soviétiques. — RSS d'Ukraine, p. 747 Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine. // Composition linguistique des nations du monde. 5. L'Europe et l'URSS. Directeurs de l'edition: Heinz Kloss et Grant D. McConnell. Centre international de recherches sur le bilinguisme. Québec: Les Presses de l'Université Laval, 1984, 862 pages. ISBN 9782763770444
  113. ↑ III. Tableaux de statistiques. — Union des républiques socialistes soviétiques. — RSS de Kirghizistan, p. 725 Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine. // Composition linguistique des nations du monde. 5. L'Europe et l'URSS. Directeurs de l'edition: Heinz Kloss et Grant D. McConnell. Centre international de recherches sur le bilinguisme. Québec: Les Presses de l'Université Laval, 1984, 862 pages. ISBN 9782763770444
  114. ↑ III. Tableaux de statistiques. — Union des républiques socialistes soviétiques. — RSS d'Arménie, p. 697 Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine. // Composition linguistique des nations du monde. 5. L'Europe et l'URSS. Directeurs de l'edition: Heinz Kloss et Grant D. McConnell. Centre international de recherches sur le bilinguisme. Québec: Les Presses de l'Université Laval, 1984, 862 pages. ISBN 9782763770444
  115. ↑ III. Tableaux de statistiques. — Union des républiques socialistes soviétiques. — RSS de Biélorussie, p. 705. // Composition linguistique des nations du monde. 5. L'Europe et l'URSS. Directeurs de l'edition: Heinz Kloss et Grant D. McConnell. Centre international de recherches sur le bilinguisme. Québec: Les Presses de l'Université Laval, 1984, 862 pages. ISBN 9782763770444
  116. ↑ 1 2 3 Национальный статистический комитет Республики Беларусь. "Перепись населения Республики Беларусь 2009 года. Населения по национальности по родному языку" (PDF) (rus). belstat.gov.by. 2012-02-03 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2016-01-16.
  117. ↑ Национальный статистический комитет Республики Беларусь. "Ethnic composition: 2009 census" (rus). pop-stat.mashke.org. 2016-01-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-01-14.
  118. ↑ Национальный статистический комитет Республики Беларусь. "Ethnic composition, all communes: 2009 census" (rus). pop-stat.mashke.org. 2016-01-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-01-14.
  119. ↑ Azərbaycan dili dialekt və şivələrinin təsnifi, səh. 19 // Azərbaycan dialektologiyasının əsasları: Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti. Müəllif: Məmmədağa Şirəliyev. Bakı: "Marif", 1967, 424 səh. — Təkrar nəşr. Buraxılışa məsul: Əziz Güləliyev. Bakı: "Şərq–Qərb", 2008, 416 səh. ISBN 9789952341836
  120. ↑ Языки народов Советского Союза. — Алтайские языки. — Тюркские языки, стр. 79. // Сто тридцать равноправных: о языках народов СССР. Автор: М. И. Исаев. Ответственный редактор: член–корреспондент АН СССР Ф. П. Филин. Академии наук СССР. Институт языкознания. Научно-популярная серия. Москва: Издательство «Наука», 1970, 192 стр.
    Orijinal mətn (rus.)
    Азербайджанский язык распадается на множество диалектных единиц, которые объединяются в четыре группы: восточная — кубинские, бакинские, шемахинские диалекты; западная — казахский, гянджинский, карабахский диалекты и айрумский говор; северная — нухинский диалект и закатало-кахский говор; южная — нахичеванский, ордубадский, таврический диалекты и ереванский говор. Существует также три переходных говора геокчайский, агдашский и джебраильский.
    Литературный язык базируется на шемахинском и бакинском диалектах.
  121. ↑ Глава III. Народы и языки Советского Союза. — 2. Алтайская семья. — Тюркские языки, стр. 118. // О языках народов СССР. Автор: М. И. Исаев. Ответственный редактор: член–корреспондент АН СССР Ф. П. Филин. Академии наук СССР. Научно-популярная серия. Москва: Издательство «Наука», 1978, 222 стр.
    Orijinal mətn (rus.)
    Азербайджанский язык распадается на множество диалектных единиц, которые объединяются в четыре группы: восточная — кубинские, бакинские, шемахинские диалекты; западная — казахский, гянджинский, карабахский диалекты и айрумский говор; северная — нухинский диалект и закатало-кахский говор; южная — нахичеванский, ордубадский, таврический диалекты и ереванский говор. Существует также три переходных говора геокчайский, агдашский и джебраильский.
    Литературный язык базируется на шемахинском и бакинском диалектах.
  122. ↑ Introduction, page XIX. // Elementary Azerbaijani Arxivləşdirilib 2015-09-19 at the Wayback Machine. Author: Kurtuluş Öztopçu. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi. Santa Monica (State of California) — Istanbul: Sanat Kitabevi, 2003, XXIII+381 pages. ISBN 9789759377304  (ing.)
    Orijinal mətn (ing.)
    1.6. The most-widely accepted classification of Azerbaijani dialects developed by Shiraliyev, divides them into four categories: Eastern: Guba, Baku, Shamakhy, Mugan, Lankaran; Western: Gazakh, Garabagh, Ganja, Airym; Northern: Shaki, Zagatala-Gakh; Southern: Nakhchivan, Ordubad, Tabriz, Yerevan.
  123. ↑ Языкознание. — Диалектная система азербайджанского языка. — Теймурлу З., стр. 67. // Ученые записки Таврического национального университета имени В. И. Вернадского. — Серия: Филология. Социальная коммуникация. Том 25 (64). № 2, часть 2. Главный редактор: д. г. н, проф, академик НАН Украины Багров Н. В. Симферополь, 2012 г., 214 стр.
  124. ↑ Fascicle 3. — VIII. Azeri Turkish (author G. Doerfer), pp. 245–248. // Encyclopaedia Iranica. Volume III: Atas-Bayhaqi, Zahir-Al-Din. Edited by Ehsan Yarshater. New York: Bibliotheca Persica Press, 1989, 896 pages. ISBN 9780710091215
    Orijinal mətn (ing.)
    ... Azeri dialects. We may distinguish the following Azeri dialects (see Širäliev, 1941 and 1947): (1) eastern group: Derbent (Darband), Kuba, Shemakha (Šamāḵī), Baku, Salyani (Salyānī), and Lenkoran (Lankarān), (2) western group: Kazakh (not to be confounded with the Kipchak-Turkic language of the same name), the dialect of the Ayrïm (Āyrom) tribe (which, however, resembles Turkish), and the dialect spoken in the region of the Borchala river; (3) northern group: Zakataly, Nukha, and Kutkashen; (4) southern group: Yerevan (Īravān), Nakhichevan (Naḵjavān), and Ordubad (Ordūbād); (5) central group: Ganja (Kirovabad) and Shusha; (6) North Iraqi dialects; (7) Northwest Iranian dialects: Tabrīz, Reżāʾīya (Urmia), etc., extended east to about Qazvīn; (8) Southeast Caspian dialect (Galūgāh). Optionally, we may adjoin as Azeri (or “Azeroid”) dialects: (9) East Anatolian, (10) Qašqāʾī, (11) Aynallū, (12) Sonqorī, (13) dialects south of Qom, (14) Kabul Afšārī. ...
  125. ↑ Güney Azərbaycan Ləhcələri. — Böyük Rəsuloğlu – Yaz 1995 // Güney Azərbaycan Milli Birlik Şurasının sitəsi
  126. ↑ Türk Dili ve Edebiyyatı. — Türk Dili Araştırmaları. — Güney Azerbaycan'da Türk Lehçeleri. — Büyük Resuloğlu, sayfa 381–386. // Yeni Türkiye Stratejik Araştırma Merkezi, Yeni Türkiye Dergisi, Sayı 43, Ankara, 2002, 672 sayfa. ISBN 13004174
  127. ↑ Azerbaijanian — L. Johanson (Johannes Gutenberg University, Mainz, Germany, 2006.), pp. 112–113. // Concise Encyclopedia of Languages of the World. Coordinating editor — Keith Brown (University of Cambridge), co–editor — Sarah Ogilvie (University of Oxford). First edition. Amsterdam: Elsevier Ltd., 2009, XXXVI+1283 pages. ISBN 9780080877747
  128. ↑ Məmmədli, 2019. səh. 16, 38, 203, 289
  129. ↑ 1 2 3 Əzizov E. Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası. Bakı: “Elm və təhsil”, 2016, 348 s.
  130. ↑ Şirəliyev M. Azərbaycan dialektologiyasının əsasları. Bakı: “Şərq-Qərb”, 2008, 415 s.
  131. ↑ Məmmədli, 2019. səh. 40

Həmçinin bax

redaktə

Xarici keçidlər

redaktə
  • Luke Allnutt. "Iran/Azerbaijan: Faith, Oil, And Power Threaten Historic 'Brotherhood'" (ingilis). www.eurasianet.org. December 29, 2007. 2016-02-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-17.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/?q=Azərbaycan_dilinin_dialektləri&oldid=8122888"
UREYIM.AZ