 |
 |
Ureyim.az |  |
 |
Əbu Məhəmməd əl-Həccac ibn Yusif ibn Həkəm əs-Səqafi[1] (ərəb. الحجاج بن يوسف الثقفي; 1 iyun 661, Taif, Hicaz, Əməvilər xilafəti – 1 iyun 714, Vasit, Əməvilər xilafəti) — Həccacı-Zalım kimi tanınan Əməvi sərkərdəsi. Məkkəni mühasirəyə alaraq, mancanaqla taşa tutmuşdur.[1]
| Həccac ibn Yusif | |
|---|---|
| ərəb. الحجاج بن يوسف الثقفي | |
 | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Ləqəbləri | Zalım, Küleyb, Nasibi |
| Doğum tarixi | 1 iyun 661 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1 iyun 714 (53 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Vətəndaşlığı | |
| Hərbi fəaliyyəti | |
 |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Hicri 41-ci ildə (661) Taifdə anadan olub. Səkif qəbiləsinin Əhlaf qoluna mənsubdur. Əməvilərə sədaqətlə bağlı olduğuna görə ona "Küleyb" (ərəb. كُليب; azərb. it balası) ləqəbi verilmişdir. Bir digər ləqəbi isə "Nasibi" (ərəb. ناصبي; azərb. kindar) idi. Bu ləqəb ona Əhli-Beytdən olan xanımını Əbdülməlik ibn Mərvanın sözü ilə boşamasından sonra verilmişdir. Kiçik yaşlarında Quranı əzbərləmiş, qardaşı ilə birlikdə uşaqlara Quran öyrətmişdir.
Həccac, I Muaviyənin hakimiyyəti ələ keçirdiyi illərdə dünyaya gəlmiş və onun səltənəti dövründə boya-başa çatmışdı. Mənsub olduğu Səqif qəbiləsi ilə Üməyyəoğulları (Əməvilər) arasında hələ Cahiliyyə dövründən bəri davam edən dostluq münasibətləri mövcud idi. Əməvilərə müxalif olan Abdullah ibn Zübeyr Hicazda xilafəliyini elan etdikdən sonra Üməyyəoğulları və Səqiflilər bölgədən köçməyə başladılar. Həccac da atasının müşayiətilə yəqin ki, bu dövrdə Taifdən Dəməşqə köçmüşdü.
Əməvi səltənəti, II Muaviyənin çox qısa sürən xilafətindən sonra dağılmaq üzrə olarkən, ailənin bütün üzvləri və Səqif qəbiləsinin nüfuzlu şəxsləri Cabiyədə toplanaraq xilafətə kimin gətiriləcəyini və ona kimin xələf olacağını müzakirə etdilər. Bu məclisdə Yusif ibn Həkəm və oğlu Həccac da iştirak etmişdi. Xüsusilə Səqifli Übeydullah ibn Ziyadın təşviqi və bəzi Əməvi nümayəndələrinin dəstəyi ilə Əməvi hakimiyyətində bir növ qan dəyişimi baş verdi və Üməyyəoğulları içində böyük nüfuza malik Mərvan ibn Həkəmə beyət edildi.
Əməvilərin ölkə üzərində nəzarəti yenidən ələ almaları, böyük ölçüdə Həccac və atasının da daxil olduğu Səqiflilərin bu səmimi dəstəyi sayəsində mümkün olmuşdu. Hakimiyyətə gələn Mərvan isə Misirdə yaşayan Səqiflilərin də dəstəyini qazanmaq məqsədilə Yusif ibn Həkəm və Həccacla birlikdə oraya getdi. Mərvan, Misiri nəzarət altına aldıqdan sonra onları müxalifətin mərkəzinə çevrilmiş Hicaza göndərdiyi orduya daxil etdi. Lakin bu ordu Abdullah ibn Zübeyrə bağlı qüvvələr tərəfindən darmadağın edildi. Həccac və atası canlarını güclə xilas etdilər.
Mərvanın ölümündən sonra xilafətə gələn oğlu Əbdülməlik ibn Mərvan, Abdullah ibn Zübeyrin qardaşı və Bəsrə valisi Musab ibn Zübeyrə qarşı təşkil olunan yürüşdə Həccacı arxa qüvvələrin komandanı təyin etdi. Həccacın Əməvi dövlət idarəsində fəal rolu da məhz bu hadisədən sonra başlamış oldu.
Musab aradan qaldırıldıqdan sonra (691), Hicazda İbn Zübeyrə qarşı mübarizə aparmaq üçün göndərilən 2000 nəfərlik ordunun baş komandanı təyin edildi. Qərargahını doğulduğu Taif şəhərində quran Həccac, Məkkəyə gedən yolları kəsərək şəhərə ərzaq tədarükünü əngəllədi. Eyni zamanda göndərdiyi kiçik dəstələr zaman-zaman Ərəfat dağına qədər soxularaq təxribatçı hərəkətlər həyata keçirdilər.
Üç ay sonra tələb etdiyi 5000 nəfərlik əlavə qüvvənin gəlməsi və Məkkənin mühasirəyə alınmasına icazə verilməsi ilə Həccac şəhəri mühasirəyə aldı və mancanaqlarla daşa tutmağa başladı. Altı ay yarımdan artıq davam edən bu mühasirə nəticəsində şəhərdə baş verən aclıq İbn Zübeyrin tərəfdarları arasında parçalanmaya səbəb oldu. Nəticədə İbn Zübeyr etdiyi çıxış hücumu zamanı öldürüldü (1 oktyabr 692). Beləliklə, Hicaz, İraq və Misirdə doqquz il hökm sürən və Əməvi dövləti üçün ağır günlər yaşadan Abdullah ibn Zübeyrin xilafətinə son qoyuldu. Həccac, Abdullah ibn Zübeyrin cəsədini Məkkənin qibləgahında, dar ağacında günlərlə asılı saxladı.
Bu hadisədən sonra Həccac, Abdullahın anası – Əsma binti Əbu Bəkrin yanına gəldi və ona təkəbbürlə dedi:
"Oğlunun başına gələnləri necə gördün?"
Əsma isə qürurla cavab verdi:
"Onun Allah yolunda şəhid olduğunu gördüm. Amma sən onun dünyasını dağıtdın, o isə sənin axirətini dağıtdı!"
Başqa bir rəvayətdə isə o, belə deyir:
"Bu dünyanı ilə oynadın, o isə axirətinə çalışdı. Qazanan o oldu."
Bu sözlər Həccacı çox təsirləndirmiş və susmaqdan başqa bir şey edə bilməmişdi. Mənbələrdə fərqli rəvayət formaları olsa da, ümumi məzmun eynidir: Əsma Həccacın təkəbbürlü sualına iman, mərdlik və izzətlə cavab verir. Ən məşhur versiyada onun dediyi bu söz tarixə keçmişdir:
"Sən onun dünyasını xarab etdin, o isə sənin axirətini."
Bir digər rəvayətdə isə Əsma yanına gələn Həccaca bunlar deyir:
"Rəsuli-Əkrəm Səkifdən bir yalançının, bir də qaniçənin zühur edəcəyini xəbər vermişdi; gördük ki, yalançı Muxtar əs-Səqəfi, qaniçən isə sənsən".[2][3]
Həccac İbn Zübeyri öldürməsi qarşılığında Hicaz, Yəmən və Yəmamə vilayətlərinin valisi təyin edildi. Üç il bu vəzifədə qaldıqdan sonra, xəlifə Əbdülməlikin qardaşı Bəşr ibn Mərvanın ölümündən sonra (694), həm strateji əhəmiyyətə, həm də üsyan mərkəzinə çevrilmiş İraqa vali olaraq göndərildi. Bu bölgədə Əməvilərə qarşı üsyan edən xaricilər kiçik silahlı dəstələrlə Əməvi ordularını məğlub edir, Əlinin tərəfdarları isə idarəçiləri çətinliklərlə üz-üzə qoyurdular. Həccac İraqı çox sərt tədbirlərlə idarə etməyə başladı. Onun sərt idarə üsulundan qurtulanlar ya muxaliflərə qoşulur, ya da Mədinə valisi Ömər ibn Əbdüləzizə sığınırdılar. Bu hal bir müddət sonra Ömərin valilikdən uzaqlaşdırılması ilə nəticələnir. 697-ci ildə Həccacın səlahiyyətləri daha da artılırdı. O, bütün şərq əyalətlərinin valisi təyin edildi. Onun valiliyi dövründə xaricilərin İrandakı, Mutərrif ibn Muğirənin Mədaindəki, Şəbib ibn Yezidin Mosuldakı və Əbdürrəhman ibn Məhəmməd ibn Əşasın Xorasandakı üsyanları yatırıldı.
İraqda Əməvilərə muxalif olan hər hərəkatı amansızlıqla yatıran Həccac, iyirmi beş ildən çox davam edən mübazirəsindən sonra Kufə ilə Bəsrə arasındakı özünün inşa etdirdiyi Vasit şəhərində öldü (Ramazan 95 / iyun 714).[1]
Mənbələr onun Səid ibn Cübeyri öldürdükdən bir neçə ay sonra öz ölümünü istəyəcək qədər, böyük ruhi problemlərə məruz qaldığını, nəticədə dözülməz mədə ağrıları içində öldüyünü yazmışlar.
Onun ölüm xəbərini alan İslam alimləri ona rəhmət oxumamışlar: Həsən əl-Bəsri, "Allahım, onu aradan götürdüyün kimi, sünnəsini də aradan götür." deyə dua etmiş, Ömər ibn Əbdüləziz şükür səcdəsi etmiş və İbrahim ən-Nəxai sevincdən ağlamışdır.
Digər tərəfdən mənbələr onun Quran əhlinə qarşı çox əliaçıq olduğunu, mal-mülkə düşkün olmadığını qeyd edirlər. Mənbələrdə onun sadəcə bir qılınc, bir yəhər, bir müshəf, bir rəhlə və 300 dirhəm də pul miras buraxdığı qeyd olunur.[4]
Zəhəbi, Həccacı zalım, qəddar və qan tökücü kimi sifətlərlə tənqid etsə də, onun Qurana böyük hörmət bəslədiyini qeyd edir.[5] Sicistani, Həccacın hafizləri toplayaraq Quranın hərfləri ilə bağlı müxtəlif tədqiqatlar apardığını, həmçinin müxtəlif surələrdə keçən on bir kəlmənin yazılışını müəyyən bir qiraətə əsasən sabitlətdiyini və özü də hər gecə Qurani-Kərim oxuduğunu qeyd edir.
Məsudi "Mürucuz-zəhəb" və İbn əl-Əsirin "əl-Kamilu fit-tarix" kitablarında yazılmışdır:
"Elə ki Həccac ibn Yusif İraqın hakimi vəzifəsinə təyin olunaraq öz hakimiyyətinin qərargahı olan Kufəyə daxil oldu, ilk nitqini (müraciətini) bismillahsız, qorxutma, çoxlu hədə ilə başladı və bununla da özünün qaniçən olduğunu göstərdi. Ilk nitqində işlətdiyi cümlələrdən biri də bu idi:
"Ey İraq xalqı! Ey təfriqəçi, nifaqçı və ən pis sifətlərə malik olanlar! And olsun Allaha ki, mən sizin aranızda ucalmış boyunlar və biçilmək vaxtı yetişmiş çoxlu başlar görürəm! Və bu mənim işimdir! Ey İraq əhalisi! Bilin, and olsun Allaha mən nə sizin səhvinizi bağışlayacağam, nə də sizin üzrünüzü qəbul edəcəyəm."[6];[7]
Sonra göstəriş verdi ki, gərək sizin hamınız şəhərin kənarında toplaşasınız və Bəsrədə hökumət əleyhdarları ilə döyüşən Məhləbə kömək etməyə tələsəsiniz. Hər kəs bu əmrdən boyun qaçırsa, boynunu vuracaq, evini viran edəcəyəm. Üç gün sonra Həccac şəxsən Kufə əhalisinin Bəsrəyə tərəf hərəkətini müşahidə etdiyi vaxt Kufə qəbilələrinin başçılarından olan Ümeyr ibn Zabi adlı bir qoca onun yanına gəlib dedi:
Əmir! Mən beli bükülmüş, zəif bir qocayam və bir neçə gənc övladım müharibədə iştirak edir. Onlardan birini mənim yerimə hesab et və məni bu müharibədə iştirak etməkdən azad et. Hələ qocanın sözü qurtarmamışdı ki, Həccac əmr etdi qocanın boynunu vurdular və sərvətini, var-dövlətini müsadirə etdilər. Kufə camaatı şəhərdən çıxaraq Bəsrə döyüşündə iştirak etmək üçün bu təziyqləri gördükdə izdiham yaradaraq elə tələsik axışdı ki, bir neçə nəfər körpünün üstündən Fərata yıxılaraq boğuldu."[8]
Tarixçilərin yazdığına görə Həccac hicri doxsan beşinci ilində 20 illik hakimiyyətdən sonra ölərkən bu müddətdə onun əmrilə qətlə yetirilənlərin sayı (müharibələrdə ölənlərdən başqa) yüz iyirmi min nəfəri ötürdü. Həccac ölən zaman onun həbsxanalarında əlli min kişi və otuz min qadın var idi ki, bu qadınlardan on altı min nəfəri çılpaq idi. Məsudi bu hadisəni nəql etdikdən sonra yazır:
"Həccac qadınla kişini bir həbsxanada saxlayırdı və onun həbsxanalarının tavanı yox idi ki, qızmar günəşin istisinin, habelə qışın külək, yağış və soyuğunun qarşısını alsın."[8]
İbn əl-Cəvzinin "Tarix"ində göstərilir ki, Həccacın məhbuslarının yeməyini arpa unu, kül və duzun qarışığı təşkil edirdi. Həccacın zindanlarında bir neçə gün yatan hər kəs bu növ qidanın və günəş şüasının nəticəsində qara dərili insan şəklinə düşürdü.[9] İbn Qüteybə Dinəvəri yazır:
"Bəsrə camaatının müxalifətinə görə ramazan ayı cümə günündə bu şəhərə daxil olan Həccac ibn Yusif düşünülmüş bir hiylə ilə şəhərin mərkəzi məscidində yetmiş min nəfəri birdən qılıncdan keçirdi və bu, tarixdə görünməyən bir cinayətdir."[10]
Livanlı yazıçı Şeyx Muğniyə yazır:
"Mən tarixdə qaniçənlik və daşürəklilik barəsində nə qədər mütaliə etmişəmsə, Həccac kimisini görməmişəm. Yalnız Neron barəsində bir sıra mətləblər eşidirəm ki, Həccacın qaniçən və qəddarlıq əhval-ruhiyyəsini təsvir edir. O, Romaya od vurduqdan sonra ucalan şölələrə tamaşa edir, od-alov arasından qadınların və uşaqların eşidilən ah-naləsinə qulaq asaraq gülürdü."[11]
Nəhayət, Ömər ibn Əbdüləziz Həccac barəsində deyirdi:
"Əgər bütün millətlər ən xəbis və qaniçən nümayəndələrini cinayət, xəbislik müsabiqəsinə gətirsələr, bu alçaqlıq yarışında biz Həccacı irəli versək, bütün dünyaya qalib gələrik."[12]
Burada İmamın sözlərinin mənası müəyyən qədər aydın olur:
"Allah onlara elə bir hakim göndərər ki, onları qadınların əski parçasından da alçaq edər."
Həccac ibn Yusifin Mahmud adlı oğlu vardı. Mahmud bir müddət Qəzvini idarə etmişdi.
 |
 |
UREYIM.AZ |  |
 |
|
